یونس بزرایی در این مقاله تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات توسط شرکتهای پذیرفته شده در بورس

تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران 1 احمد خدامیپور 2 یونس بزرایی تاریخ دریافت: 1394/1/31 تاریخ پذیرش: 1394/6/4 چکیده در این مقاله تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات توسط شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران مورد بررسی قرار میگیرد. شاخص مورد استفاده برای اجتناب از پرداخت مالیات نرخ موثر مالیاتی و شاخصهای مورد استفاده برای رقابت شاخص هزینه ورود و شاخص هرفیندال میباشد. نمونه آماری تحقیق شامل 78 شرکت از شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سالهای 1384 تا 1390 است. برای آزمون فرضیه تحقیق از رگرسیون حداقل مربعات معمولی برای دادههای ترکیبی استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد بین شاخص هزینه ورود و اجتناب از پرداخت مالیات رابطهای منفی و معنادار وجود دارد. اما در خصوص رابطه شاخص هرفیندال و اجتناب از پرداخت مالیات نتایج معناداری یافت نشد. واژههای کلیدی: نرخ موثر مالیاتی اجتناب از پرداخت مالیات رقابت بازار محصول 1. عضو هیات علمی گروه حسابداری دانشگاه شهید باهنر کرمان )نویسنده مسئول( khodamipour@uk.ac.ir 2. کارشناس ارشد حسابداری دانشگاه شهید باهنر کرمان bazraee@gmail.com

212 پژوهشنامه مالیات/شماره بیست و هفتم )مسلسل 75( پاییز 1394 1- مقدمه سود به عنوان نتيجه نهايي فرآيند حسابداري مورد توجه و تاكيد استفاده كنندگان اطالعات حسابداري است و ممكن است تحت تأثیر عوامل متعددی قرار بگیرد. از مواردی که میتواند تأثیر عمدهای بر میزان سود گزارش شده داشته باشد مالیاتی است که شرکت به دولت میپردازد. نرخ مالیات مورد مطالبه در اغلب کشورها و از جمله ایران نرخ ثابتی است اما کلیه درآمدهای تحصیل شده توسط شرکتها مشمول مالیات نیست یا دارای نرخهای جداگانهای میباشند. همچنین برخی هزینههای لحاظ شده در صورت سود و زیان برای محاسبه سود و زیان طبق استانداردهای حسابداری از منظر مالیاتی در زمره هزینههای قابل قبول قرار نمیگیرد. به دلیل تفاوتهای ذکر شده نرخ مالیاتی دیگری ایجاد میشود که به نرخ موثر مالیاتی معروف است. چنانچه مدیریت بتواند نرخ موثر مالیات را در بلندمدت کاهش داده و مالیات کمتری پرداخت کند مالیات را مدیریت نموده است. هرچه این امر بهتر انجام شود عملکرد بهتری را برای مدیریت شرکت در پی خواهد داشت زیرا منجر به افزایش سود خالص پس از مالیات و همچنین کاهش جریانهای نقدی خروجی از بابت مالیات خواهد شد )گوپتا و نیوبری 1997(. به تازگی اجتناب از پرداخت مالیات به دلیل پیامدهای اقتصادی فراوان توجه بسیاری از تحقیقات دانشگاهی و عملی را به خود معطوف کرده و تحقیقات زیادی در مورد عوامل موثر بر اجتناب از پرداخت مالیات انجام شده است که بیشتر این تحقیقات به بررسی عوامل درون سازمانی مؤثر بر این فعالیت پرداختهاند. در این تحقیق به بررسی این موضوع میپردازیم که رقابت بازار محصول به عنوان عامل برون سازمانی چگونه بر روی انگیزههای شرکتها برای فعالیتهای اجتناب از مالیات تأثیر میگذارد. 2- بیان مسئله و اهمیت پژوهش شناسایی مولفههای موثر بر نرخ موثر مالیاتی و مدیریت مالیات میتواند سیاست گذاران و قانون گذاران را در خصوص تدوین قوانین مالیاتی مناسب یاری رساند. همچنین بررسی این موضوع میتواند نحوه اجرایی شدن قوانین مالیاتی را نیز روشن سازد. افزون بر این برطبق تحقیقات صورت گرفته سودهای اعالم شده توسط شرکتها دارای محتوای اطالعاتی باالیی است. هزینه مالیات متحمله توسط شرکت ها مبالغ با اهمیتی میباشد که در نهایت سبب تغییر در سود خالص میشود. از این رو بررسی عوامل موثر بر هزینه مالیات حائز اهمیت میباشد.

213 تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... 3- مبانی نظری نرخ مؤثر مالیاتی مالیات از موضوعات مهم اقتصادی هر جامعه است. قوانین مالیاتی نیز از جمله قوانین مادر در زمینههای اقتصادی و شاید از مهمترین ارکان اعمال سیاستهای اقتصادی دولت است )سعیدی و کالمی 1387 (. در گذشته هدف از وضع و اخذ مالیات تأمین مالی دولتها بود اما به تدریج با آشکار شدن آثار اقدامات مالی دولت مالیات به عنوان ابزاری برای رشد ثبات و کاهش نابرابری تلقی گردید. مالیات یکی از متغیرهایی است که دولت با استفاده از آن هم در متغیرهای کالن اقتصادی مانند رشد اقتصادی تورم و بیکاری و هم در تخصیص منابع و توزیع درآمد اثر مطلوبی میگذارد. افزایش سهم مالیات در تأمین مخارج دولتها باعث کاهش آثار نامطلوب اقتصادی جامعه میشود )پورزمانی و شمسی 1388(. به همین دلیل موضوع مالیات از دیرباز مورد توجه صاحب نظران علم اقتصاد و مالیه عمومی قرار گرفته و قوانین مالیاتی نیز سیر تکاملی خود را طی نموده است. به طور کلی مالیات را به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم تقسیم بندی مینمایند. مالیاتهای غیر مستقیم مالیاتهایی هستند که پرداخت کنندگان آن برای سازمان امور مالیاتی ناشناخته میباشد و به صورت غیر فوری پرداخت میشود و بین مرحله تشخیص و قطعی شدن آن از یک طرف و وصول و اجرا از طرف دیگر فاصله زمانی وجود دارد. مالیاتهای مستقیم مالیاتهایی هستند که پرداخت کنندگان آن مشخص است نام و مشخصات و منبع مالیاتی آنها و سایر اطالعات مربوط به هر یک در پروندههای مالیاتی و فهرست مؤدیان درج گردیده است. این مالیاتها به طور مستقیم توسط مأموران مالیاتی مطالبه میشوند و معموال به صورت فوری و در موعدهای کوتاه مدت پرداخت میشوند )صفار یزدی 1389(. مالیات بر درآمد شرکتها از موارد مهم مالیاتهای مستقیم میباشد. این نوع مالیات در واقع بر مبنای سود شرکتها وضع میشود و سهم قابل توجهی از درآمد مالیاتی دولتها را تشکیل میدهد و دولتها تالش میکنند تا میزان درآمدهای خود را از این محل به حداکثر برسانند. از طرف دیگر شرکتها تالش میکنند میزان مالیاتهای خود را تا جایی که امکان دارد کمتر کنند یا به اصطالح مدیریت کنند. مینیک و نوگا )2010( مدیریت مالیات را به صورت توانایی مدیر در پرداخت مالیات کمتر در بلندمدت تعریف نمودهاند. در واقع نرخ مالیاتی که توسط دولتها برای اخذ مالیات در نظر گرفته میشود نرخ مقطوعی است اما مأخذ محاسبه مالیات )سود مشمول مالیات( را میتوان مدیریت نمود. این امر از آنجا نشأت میگیرد که گاهی اوقات برخی از درآمدهای کسب

1394 پاییز 75( )مسلسل هفتم و بیست مالیات/شماره پژوهشنامه 214 مالیات مشمول اصلی مالیات نرخ از کمتر نرخهایی با یا نمیشود مالیات مشمول یا شرکتها توسط شده دوس محاسبه در شده لحاظ هزینههای برخی و میباشد صادق نیز هزینهها مورد در موضوع این میشود. با نباشند. مالیاتی قبول قابل هزینههای جزء مالیاتی دیدگاه از است ممکن حسابداری استانداردهای طبق مزیتهای از که کند سرمایهگذاری طرحهایی در بیشتر تا باشد آن صدد در که مدیری موارد این به توجه میباشد. مالیات مدیریت دنبال به باشد کمتر مالیات پرداخت پی در و باشد برخوردار مالیاتی نیز اخالقی اصول با و است قانونی کامال امری مالیات مدیریت که داد قرار مدنظر را نکته این باید خود در که راهکارهایی از استفاده با گیرنده تصمیم افراد مالیات مدیریت فرآیند در واقع در ندارد. منافاتی اشتغال کاال تولید به که شرکتی نمونه عنوان به دارند. خود مالیات هزینه کاهش در سعی دارد وجود قانون مالیات کاهش برای را فرصتی دارد تقاضا کشور از خارج در هم و کشور داخل در هم کاال این و دارد درآمدهایی جمله از صادرات از حاصل درآمد کشور مالیاتی قوانین طبق بر زیرا است. آورده فراهم شرکت کاهش را خود مالیات هزینه میتواند قوانین چارچوب در شرکت بنابراین نمیشود. مالیات مشمول که است نماید. مدیریت را هزینه این اصطالحا و مالیاتی موثر نرخ گرفتهاند. نظر در مختلفی معیارهای مدیریت سنجش برای پژوهشگران و محققان گرفته قرار استفاده مورد مالیات پیرامون پژوهشهای در گستردهای طور به که است معیارهایی جمله از و نظری مبانی براساس پرداختهاند. مالیاتی مؤثر نرخ بر تأثیرگذار عوامل بررسی به مختلفی نظریات است. از: عبارتند دارند تاثیر مالیاتی مؤثر نرخ بر که شرکتها ویژگیهای و خصوصیات از برخی پیشین تحقیقات شرکت. اندازه و نهادی مالکیت مالی اهرم بدهی از خود مالی نیازهای تأمین برای که شرکتی و است مالیاتی قبول قابل هزینه نوعی بهره هزینه سپر استقراض حقیقت در نمود. خواهد پرداخت را کمتری مالیات و کمتر سود نهایت در میکند استفاده ترجیحا مالی تأمین مختلف منابع بین از شرکتها داشت انتظار باید لذا میکند ایجاد شرکت برای مالیاتی دارد وجود منفی رابطهای مالیاتی موثر نرخ و مالی اهرم سطح بین بنابراین ببرند. بهره استقراض از جی 1982 (. مک و )استیکنی میکنند مجبور را مدیران آن از ناشی رای حق و اختیار در عمده سهام طریق از نهادی گذاران سرمایه که فعالیتهایی از یکی باشند. شرکت منافع کردن حداکثر پی در و کنند تمرکز اقتصادی عملکرد بر تا و است ارزشزا فعالیتی مالیات مدیریت است مالیات مدیریت میشود شرکت منافع شدن حداکثر باعث تاکر و )گراهام شود مدیریت شرکت مالیاتی نرخ شرکت مدیریت توسط باید که معتقدند شرکت سهامداران

... در شده پذیرفته شرکتهای مالیات پرداخت از اجتناب بر محصول بازار رقابت تأثیر 215 جریانات کاهش به منجر و داده افزایش را شرکت خالص سود نهایت در مالیات مدیریت همچنین 2006(. باشند. داشته پی در را شرکت ارزش افزایش میتواند خود امر این که میشود مالیات از ناشی خروجی نقدی این که داشت انتظار میتوان شرکت ارزش افزایش در نهادی گذاران سرمایه نقش به توجه با بنابراین باشند. داشته فعال نقشی مالیات مدیریت راستای در گذاران سرمایه شرکتهای که دارند اعتقاد )1976( سیگفرید و ساالمون مالیاتی مؤثر نرخ و شرکت اندازه رابطه مورد در شرکتها این میبرند. بهره کوچکتر شرکتهای به نسبت بهتری اقتصادی و سیاسی قدرت از بزرگتر مالیات کاهنده پروژههای و طرحها در میتوانند سیاسی بندهای و زد و اقتصادی قدرت از استفاده با لیو و کایی دیگر طرف از شوند. متحمل را کمتری مالیات هزینه نهایت در و کرده سرمایهگذاری توجه دولتها دارند دولت برای که مالیاتی اهمیت دلیل به بزرگتر شرکتهای که دارند اعتقاد )2009( به بود خواهند قادر کمتر بزرگ شرکتهای بنابراین کرد. خواهند آنها از مالیات آوری جمع برای بیشتری بزنند. دست مالیات پرداخت از اجتناب فعالیتهای مالیاتی مؤثر نرخ روی بر محصول بازار رقابت تأثیر مالی اهرم شامل شرکت داخل تأثیرگذار مکانیسمهای روی بر مالیاتی موثر نرخ زمینه در قبلی تحقیقات نوع یک که محصول بازار رقابت به توجهی که حالی در میکردند. تاکید شرکت اندازه و نهادی مالکیت پرداخت از اجتناب فعالیتهای قبلی تحقیقات در حقیقت در نداشتند. است مهم بیرونی تأثیرگذار مکانیسم و شرکت سیاستهای و شرکت درونی شرایط به کامال که میشدند تلقی فعالیتهایی عنوان به مالیات هیچ شرکت سیاستهای بر فضا این تأثیر و میشدند مربوط میکند فعالیت آن در شرکت که فضایی به به محصول بازار رقابت که موضوع این بررسی به تحقیق این در خاطر همین به بود. نشده داده اهمیتی مالیات از اجتناب فعالیتهای برای شرکتها انگیزههای روی بر چگونه سازمانی برون عامل یک عنوان میپردازیم. میگذارد تأثیر رقابت کاال فروش و تولید در مختلف شرکتهای که است این محصول بازار بودن رقابتی از منظور به بازار باشد این از غیر اگر زیرا ندارد چندانی برتری دیگری به نسبت آنها کاالهای و دارند تنگاتنگی است معنی این به بودن رقابتپذیر دیگر عبارت به میکند. پیدا تمایل جانبه چند انحصار یا انحصار سمت خود تولیدی کاالهای یا کند تولید کیفیتتری با کاالهای که نماید اتخاذ تولیدی شیوه نتوانسته شرکت که بودن رقابتی لذا بگیرد خود قبضه در را فروش بازار نتیجه در و کند عرضه رقبا سایر از پایینتر قیمتی با را به است توانسته که شرکتی میگردد. مطرح محصول بازار بودن انحصاری عکس جهت در محصول بازار

1394 پاییز 75( )مسلسل هفتم و بیست مالیات/شماره پژوهشنامه 216 پایینتر قیمتهای با کاالیی یا نماید تولید کیفیتتری با کاالهای تولیدی روشهای بهینهسازی واسطه در دیدگاه دو پیشین تحقیقات از برآمده نتایج طبق است. رسیده انحصار به نزدیک شرایطی به کند عرضه دارد: وجود مالیات پرداخت از اجتناب فعالیتهای بر شرکت رقابتی وضعیت تأثیر مورد کند تولید خاص ویژگیهای با و کیفیتتر با ارزانتر کاالیی باشد توانسته شرکت هرچه اول: دیدگاه داد. خواهد انجام بیشتری مالیات پرداخت از اجتناب رفتار باشد رسیده انحصار به نزدیک شرایطی به و حفظ منظور به خود تعهدی درآمدهای تر بادوام و باالتر میزان به تا قادرند توانایی چنین دارای شرکتهای ترس با میتوانند بنابراین 2010(. پیرس و 2009 پونتیف و )ایروین برسند محصول بازار در موقعیت مشخص بنابراین شوند درگیر تر جسورانه فعالیتهای در بازارشان سهم دادن دست از به نسبت کمتری 1994(. میلر و )چن زد خواهند جسورانه اقدامات به دست بیشتر وضعیتی چنین با شرکتهایی که است میتواند بیشتر محصول بازار قدرت چرا که کردهاند ذکر موضوع این برای دلیل دو پیشین تحقیقات بیشتر سودآوری به محصول بازار قدرت اول شود: مالیات پرداخت از اجتناب فعالیتهای افزایش باعث دوم شود. سرمایهگذاری مالیات پرداخت از اجتناب دانش آوردن بدست برای میتواند که میشود منجر دادن انتقال وسیله به منفی نقدی جریانهای شوک از شرکت داشتن نگه مصون به محصول بازار قدرت و 2009 پونتیف و )ایروین میشود منجر محصول قیمت افزایش با کنندگان مصرف به شوکها این از ماندن مصون و بیشتر منابع از طبیعی اقتصادی محیط یک محصول بازار قدرت بنابراین 2010(. پیرس نسبت کمتری نگرانی با میتوانند شرکتهایی چنین نتیجه در که میکند فراهم را منفی نقدی شوکهای اجتناب فعالیتهای به آورد خواهد بار به برایشان ناموفق مالیاتی برنامهریزیهای که منفی پیامدهای به فعالیت رقابتی بازار یک در که شرکتی برای ناموفقی تجربه چنین که حالی در بپردازند. مالیات پرداخت از باشد. داشته شرکت برای ناپذیری جبران تبعات میتواند آن از حاصل شوک و میکند قرار انحصاری وضعیت در شرکت یا باشد داشته وجود شرکتها بین کمتری رقابت هرچه دوم: دیدگاه رقابت هرچه بالعکس. یا کرد خواهد مالیات پرداخت از اجتناب فعالیتهای درگیر را خود کمتر باشد داشته باشند رقابت در باهم محصول نوع یک فروش و تولید در زیادی شرکتهای و باشد بیشتر محصول بازار در میکنند. مالیات پرداخت از اجتناب فعالیتهای درگیر را خود بیشتر شرکتها رفتار و دارند قرار بازار شوکهای معرض در بیشتر میکنند فعالیت رقابتی صنایع در که شرکتهایی فشار تحت که شرکتهایی کلی طور به دهد. قرار تأثیر تحت را بازار کل میتواند مالکی تک شرکت یک برای مالی منابع حفظ منظور به مالیات پرداخت از جلوگیری برای بیشتری انگیزه دارند قرار بیشتر رقابتی

تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... 217 شرایط اضطراری و همچنین سرمایهگذاری در مواقع لزوم دارند. بنابراین شرکت در صنایع رقابتیتر و در موقعیت نسبتا زیان آور در صنعت باید انگیزه قویتری برای اجتناب از پرداخت مالیات داشته باشند )کای و لیو 2007(. از طرفی رقابت بازار محصول میتواند انگیزههای شرکت را برای درگیر شدن در فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات کاهش دهد. رقابت بازار محصول هزینههای نمایندگی را افزایش میدهد که این امر میتواند فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات را به طور چشمگیری کاهش دهد. کراکر و همکاران )2005( استدالل میکنند که مدیریت فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات را زمانی کاهش میدهد که هزینه سرمایه افزایش مییابد تا ارزش سهام شرکت را حفظ کند و از قیمتهای تخفیفی به سهامداران جلوگیری کند. در حقیقت مدیریت حفظ ارزش شرکت را در اولویت کارهای خود قرار میدهد و از دست زدن به اعمالی خودداری خواهد نمود که احتمال کاهش ارزش شرکت را دارد. چون وضعیت انحصاری شرکت در بازار با هزینههای نمایندگی باالتر همراه است رقابت بازار محصول میتواند فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات را کاهش دهد. 4- پیشینه تحقیق کای و لیو )2007( در تحقیقی به بررسی تأثیر قدرت رقابتی شرکت بر میزان فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات شرکتها پرداختند. نتایجی که آنها به دست آوردند به طور قوی و سازگار نشان داد که در شرایط رقابتیتر شرکتها به فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات بیشتری تمایل دارند. لینچ و همکاران )2013( در تحقیقی به بررسی تأثیر قدرت رقابتی شرکت بر میزان فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات شرکتها پرداختند. محققان با استفاده از نمونهای در بازه زمانی 1993 تا 2010 و استفاده از شاخصهای چندگانه برای اجتناب از پرداخت مالیات به این نتیجه رسیدند که هرچه قدرت شرکت در بازار محصول بیشتر باشد رفتار اجتناب از مالیات شرکت بیشتر میشود. ریچاردسون و النیس )2007( به بررسی و تبیین عوامل موثر بر نرخ موثر مالیات در استرالیا پرداختند. یافتههای آنها حاکی از آن بود که بین اندازه شرکت و نرخ موثر مالیاتی رابطهای منفی و معنیدار وجود دارد. همچنین بین دیگر ویژگیهای شرکت شامل ساختار سرمایه ترکیب داراییها )شدت سرمایهگذاری در داراییهای ثابت و موجودی کاال( و هزینه تحقیق و توسعه با نرخ موثر مالیات رابطهای معنادار وجود دارد. کارانا و موزر )2009( در تحقیق خود به بررسی تأثیر مالکیت نهادی بر رویههای متهورانه مالیاتی شرکتهای آمریکایی پرداختند. محققان با استفاده از نمونهای در بازه زمانی 1995 تا 2008 به این نتیجه

218 پژوهشنامه مالیات/شماره بیست و هفتم )مسلسل 75( پاییز 1394 رسیدند که شرکتهایی با سطوح مالکیت نهادی باالتر عموما از رویههای مالیاتی متهورانه تر استفاده مینمایند. این افراد همچنین زمانی که سرمایه گذاران نهادی را از لحاظ افق سرمایهگذاری طبقه بندی نمودند به این نتیجه رسیدند: شرکتهایی که مالکان نهادی آنها دارای افق سرمایهگذاری کوتاه مدت هستند رویههای مالیاتی متهورانه تری را در پیش میگیرند و برعکس شرکتهای برخوردار از مالکان نهادی با افق سرمایهگذاری بلندمدت کمتر به سمت رویههای مالیاتی متهورانه قدم بر میدارند. وو و همکاران )2011( به بررسی تأثیر مالکیت دولتی موقعیت مالیاتی از لحاظ مکانی و اندازه شرکت بر نرخ موثر مالیاتی در شرکتهای چینی پرداختند. ایشان به این نتیجه رسیدند در حالتی که شرکتها از جایگاه ممتاز به لحاظ موقعیت مالیاتی بهره نمیبرند اندازه شرکت به طور مستقیم با نرخ موثر مالیاتی شرکتهای با مالکیت خصوصی مرتبط است اما در مورد شرکتهای با مالکیت دولتی رابطهای معکوس بین این دو متغیر برقرار است. همچنین دریافتند که تحمل هزینه مالیات کمتر یا بیشتر در مورد شرکتهای با ساختار مالکیت دولتی نسبت به شرکتهای با ساختار مالکیت خصوصی به اندازه شرکتهای مورد بررسی بستگی دارد. برای شرکتهایی که از یک جایگاه ممتاز به لحاظ موقعیت مالیاتی بهره میبرند رابطه معناداری بین اندازه آنها و میزان مالیات محتمل توسط آنها مشاهده نشد. باباجانی و عبدی )1389( به بررسی رابطه بین حاکمیت شرکتی و سود مشمول مالیات شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند و به این نتیجه رسیدند که تفاوت معنیداری بین میانگین درصد اختالف سود مشمول مالیات ابرازی و قطعی در شرکتهایی که معیارهای حاکمیت شرکتی را دارا هستند با گروه شرکتهایی که فاقد معیارهای مزبور هستند وجود ندارد. این در حالی بود که در هردو گروه شرکتها درصد اختالف بین سود مشمول مالیات ابرازی و قطعی معنادار بوده است. پورحیدری و سروستانی )1392( به شناسایی و تبیین عوامل موثر بر مدیریت مالیات پرداختند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که از بین ویژگیهای خاص شرکت اندازه شرکت و نرخ موثر مالیاتی رابطهای منفی و معنادار وجود دارد. همچنین بین نسبت بدهی شدت سرمایهگذاری در موجودی کاال و شدت سرمایهگذاری در دارایی ثابت با نرخ موثر مالیاتی رابطهای مثبت و معنادار مشاهده شد. با این وجود نتایج تحقیق بیانگر آن بود که بین فرصتهای رشد و عمر شرکت با نرخ موثر مالیاتی رابطه معناداری وجود ندارد. 5- مختصات تحقیق فرضیههای تحقیق برای سنجش میزان رقابت از دو شاخص هزینه ورود و هرفیندال- هیرشمن استفاده شده است که هر کدام

تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... 219 در قالب یک فرضیه ارائه شده است. با توجه به مباني نظري مطرح شده فرضيههاي تحقيق به صورت زير بيان ميشوند: فرضیه اول: شاخص هزینه ورود بر اجتناب از پرداخت مالیات تأثیر معناداری دارد. فرضیه اول: شاخص هرفیندال- هیرشمن بر اجتناب از پرداخت مالیات تأثیر معناداری دارد. روش تحقيق اين تحقيق از جهت همبستگي و روششناسي تحقيق از نوع شبه تجربی و پس رويدادي در حوزه تحقيقات اثباتي حسابداري است و با استفاده از اطالعات واقعي صورت ميگيرد و چون ميتواند در فرآيند استفاده از اطالعات كاربرد داشته باشد لذا نوعي تحقيق كاربردي است. اين تحقيق از لحاظ ماهيت و اهداف از نوع كاربردي است. جامعه و نمونه آماری جامعه آماری این تحقیق کلیه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است که از ابتدای فروردین 1384 تا پایان اسفند 1390 در بورس اوراق بهادار تهران فعال بودهاند. نمونه آماری با استفاده از روش حذفی و با اعمال شرایط زیر انتخاب شده است. به این صورت که شرکتهای دارای ویژگیهای ذیل انتخاب شدهاند: 1- شرکت مورد نظر از ابتدای سال 1384 تا پایان سال 1390 عضو بورس اوراق بهادار تهران باشد. 2- در زمره شرکتهای سرمایهگذاری و واسطهگری مالی به دلیل متفاوت بودن ماهیت فعالیت آنها قرار نگرفته باشد. 3- سال مالی آنها منتهی به 29 اسفند ماه باشد و در دوره مورد نظر تغییر سال مالی نداده باشند. با اعمال شرایط مذکور تعداد 78 شرکت به عنوان نمونه انتخاب شدند که با توجه به ماهیت ترکیبی دادهها تعداد مشاهدات این پژوهش 546 سال- شرکت میباشد. مدل و متغیرهای تحقیق در این تحقیق برای آزمون فرضیه تحقیق از مدل شماره )1( استفاده شده است. این الگو به شرح زیر است: مدل شماره )1( ETR=β 1 PPE it +β 1 HHI it +β 2 LEV it +β 4 TNST it +β 6 Size it :ETR i,t نرخ موثر مالیاتی شرکت i در سال t و متغیر وابسته تحقیق میباشد. در تحقیقات صورت گرفته

220 پژوهشنامه مالیات/شماره بیست و هفتم )مسلسل 75( پاییز 1394 پیرامون مدیریت مالیات از نرخ موثر مالیاتی به عنوان معیاری برای سنجش مدیریت مالیات استفاده شده است. بحث درباره نحوه محاسبه نرخ موثر مالیاتی فراوان است. در این تحقیق به پیروی از دیرنگ و همکاران )2009( نرخ مؤثر مالیاتی به صورت زیر محاسبه میشود. Total Tax Expence ETR= Pre Tax Income it it که در رابطه فوق Total Tax Expenseit کل هزینه مالیات شرکت i در سال t و Pre Tax Incomeit بیانگر سود قبل از مالیات شرکت i در سال t میباشد. :PPE شاخص هزینه ورود برابر با جمع داراییهای ثابت به کل داراییهای شرکت است. هرچه این نسبت باالتر باشد نشاندهنده این است که شرکت در صنعتی فعالیت میکند که سرمایهگذاری بیشتری میخواهد به همین دلیل شرکتهای کمتری قدرت ورود به چنین صنایعی را دارند بنابراین در این صنایع رقابت کمتری وجود دارد و بالعکس )فلسام 2009(. :HHI شاخص هرفیندال- هیرشمن بیان کننده مجذور فروش هر شرکت به فروش کل صنعت میباشد. بنابراین هرچقدر این شاخص برای هر شرکت کمتر باشد رقابت در بازار محصول بیشتر است و بالعکس. متغیرهای کنترلی :LEV اهرم مالی شرکت i در سال t که از تقسیم کل بدهیها بر داراییهای شرکت بدست میآید. :TNST درصد سهام شرکت i در سال t که در تملک سهامداران نهادی میباشد. :SIZE بیانگر اندازه شرکت i در سال t و از لگاریتم طبیعی ارزش داراییهای شرکت بدست میآید. 6- یافتههای پژوهش آمار توصیفی اطالعات مربوط به آمار توصیفی متغیرهای مورد استفاده در این پژوهش در جدول شماره )1( منعکس گردیده است. همان طور که در جدول نمایان است میانگین نرخ موثر مالیاتی 10/3 درصد میباشد در حالی که نرخ موثر مالیاتی قانونی 22/5 درصد میباشد. این انحراف از نرخ قانونی بیانگر وجود فعالیتهای برنامهریزی مالیاتی است.

221 تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... جدول )1(- جدول آمار توصیفی متغیر عالمت اختصاری میانگین میانه حداکثر حداقل انحراف معیار 0/088 0 0/520 0/096 0/103 نرخ مؤثر مالیاتی ETR 0/175 0/019 0/889 0/211 0/250 شاخص هزینه ورود PPE 0/093 0/000 0/601 0/037 0/071 شاخص هرفیندال HHI 0/180 0/155 1/716 0/667 0/668 اهرم مالی Lev 0/264 0 0/99 0/806 0/720 مالکیت نهادی INST 1/415 9/797 16/864 12/209 11/923 اندازه شرکت Size براي بررسي وجود رابطه خطي و شدت همبستگي بين متغيرها از ضريب همبستگي پيرسون استفاده شده است که نتایج آن در جدول شماره )2( آورده شده است. همان طور که در جدول شماره )2( مشاهده میشود بین هر دو متغیر استفاده شده برای رقابت و نرخ موثر مالیاتی همبستگی معنادار و منفی وجود دارد. جدول )2(- نتایج آزمون همبستگی پیرسون Size INST LEV HHI PPE ETR 1 ETR 1-0/084* PPE 1 0/136** -0/116** HHI 1 0/104* -0/067-0/128** LEV 1 0/013 0/131** 0/104* -0/119** INST 1 0/125* -0/432** 0/296** -0/095* 0/082 Size نتایج حاصل از آزمون فرضیه تحقیق برای آزمون فرضیهها از مدل رگرسیون حداقل مربعات معمولی OLS( ) 1 و برای آزمون همبستگی بین پسماندها از آماره دوربین-واتسون استفاده شده است. در بررسی دادههای مقطعی و سری زمانی اگر ضرایب اثرات مقطعی و اثرات زمانی معنیدار نشود میتوان دادهها را با یکدیگر ترکیب کرده و به وسیله رگرسیون حداقل مربعات معمولی تخمین بزنیم. در اکثر دادههای ترکیبی اغلب ضرایب مقاطع یا سریهای 1. Ordinary Least Square

222 پژوهشنامه مالیات/شماره بیست و هفتم )مسلسل 75( پاییز 1394 زمانی معنیدار هستند. این مدل به مدل رگرسیون ترکیب شده معروف است. با توجه به ساختار ترکیبی دادهها برای بررسی ترکیب پذیری از آزمون چاو و برای بررسی وجود اثر ثابت از آزمون هاسمن و برای بررسی ترکیب پذیری از آزمون چاو استفاده شده است. با توجه به نتایج بدست آمده در جدول )3( سطح معناداری آزمون چاو زیر 0/05 است. بنابراین مدل اثرات ثابت به عنوان مدل ارجح انتخاب شد. همچنین سطح معناداری مربوط به آزمون هاسمن باالی 0/05 است و نشان میدهد که برای برآورد مدل باید از آزمون روش رندم استفاده شود. جدول )3(- نتایج آزمون چاو و هاسمن مقدار آماره درجه آزادی سطح معناداری نتیجه روش تایید شده H 0 رد H 0 تایید 0/00 0/27 73/438 5 3/87 6/44 آزمون چاو آزمون هاسمن روش دادههای پانل روش رندم در فرضیههای تحقیق به این موضوع پرداخته شده است که آیا رقابت بازار محصول بر روی نرخ موثر مالیاتی تأثیر میگذارد یا خیر برای سنجش میزان رقابت از دو شاخص هزینه ورود و هرفیندال استفاده کردهایم. همان طور که در جدول شماره 3 مشاهده میشود آماره F بدست آمده از مدل در سطح اطمینان 99 درصد معنادار است بنابراین کل مدل از لحاظ آماری معنادار است. آماره دوربین واتسون 1/609 میباشد که بیانگر عدم وجود خود همبستگی بین اجزای اخالل رگرسیون میباشد. همچنین برای بررسی همخطی از عامل تورم واریانس استفاده شده است همچنان که در جدول )4( مشاهده میشود کلیه عوامل تورم واریانس )VIF( کمتر از 2 میباشد که بیانگر عدم همخطی بین متغیرهای تحقیق میباشد. نتایج حاصل از برآورد مدل نشان میدهد که ضریب شاخص هزینه ورود )0/065-( و در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است. بنابراین فرضیه اول تحقیق تایید میشود. این موضوع به این معناست که هرچه قدرت بازار محصول شرکت بیشتر باشد یا به عبارتی شرکت در شرایط انحصاری قرار داشته باشد به فعالیتهای اجتناب از مالیات بیشتری دست خواهد زد. این نتیجه با نتایج تحقیق لینچ و همکاران )2013( و به طور کلی با دیدگاه اول در مورد این رابطه مطابقت دارد. ولی با نتایج تحقیق کای و لیو )2009( سازگار نیست که به نتایجی عکس رسیده بودند. همچنین نتایج حاصل از برآورد مدل نشان میدهد که ضریب شاخص هرفیندال )0/065-( است ولی این شاخص در سطح اطمینان 95 درصد معنادار نشد. نتایج حاصل از این متغیر با نتایج تحقیق کای و لیو

223 تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... جدول )4(- نتایج حاصل از آزمون فرضیه تحقیق Tolerance 0/983 0/900 0/710 0/999 0/760 ETR=β 1 sh it +β 2 LEV it +β 3 Age it +β 4 TNST it +β 5 ROA it +β 6 Size it VIF آماره t سطح معناداری ضرایب متغیرها 1/018-2/37 0/0182-0/065 )PPE( شاخص هزینه ورود 1/111-1/23 0/2208-0/074 )HHI( شاخص هرفیندال 1/408-1/93 0/0538-0/061 )LEV( اهرم مالی 1/001-1/13 0/2585-0/024 )INST( مالکیت نهادی 1/515 1/47 0/1411 0/003 )Size( اندازه شرکت 3/97 آماره F 0/00 معنیداری آماره F 0/028 ضریب تعیین تعدیل شده 1/609 آماره دوربین واتسون )2007( و لینچ و همکاران )2013( که از متغیر هرفیندال استفاده نمودهاند مطابقت ندارد.

224 پژوهشنامه مالیات/شماره بیست و هفتم )مسلسل 75( پاییز 1394 7- خالصه و نتیجهگیری مدیریت مالیات به اقدامات و توانایی مدیر در راستای پرداخت مالیات در بلندمدت اشاره دارد. مدیریت مالیات به اقدامات و توانایی مدیر در راستای پرداخت مالیات کمتر در بلندمدت اشاره دارد. مینیک و نوگا )2010( مدیریت مالیات را توانایی در پرداخت مالیات کمتر در بلندمدت تعریف کردهاند. شرکتی که به دنبال مدیریت مالیات و حداقل سازی هزینه مالیات میباشد در واقع رویهای متهورانه پیرامون مالیات در پیش گرفته است. اجتناب از پرداخت مالیات به دلیل پیامدهای اقتصادی فراوانی که دارد توجه بسیاری از تحقیقات را به خود معطوف کرده است و تحقیقات زیادی در مورد عوامل تأثیرگذار بر اجتناب از پرداخت مالیات انجام شده است که بیشتر این تحقیقات به بررسی عوامل درون سازمانی مؤثر بر این فعالیت پرداختهاند. در این تحقیق به بررسی این موضوع پرداختیم که رقابت بازار محصول به عنوان یک عامل برون سازمانی چگونه بر روی انگیزههای شرکتها برای فعالیتهای اجتناب از مالیات تأثیر میگذارد. برای اندازه گیری رقابت از دو شاخص هزینه ورود و هرفیندال استفاده شده است. نتایج حاصل از انجام آزمون فرضیه اول تحقیق نشان میدهد که بین شاخص هزینه ورود و نرخ موثر مالیاتی رابطه منفی و معناداری وجود دارد. این نتیجه نشان میدهد شرکتهایی که قدرت بیشتری در بازار محصول داشته باشند یا به عبارتی در شرایط انحصاری قرار داشته باشند به فعالیتهای اجتناب از مالیات بیشتری دست خواهند زد. این نتیجه با نتایج تحقیق لینچ و همکاران )2013( و به طور کلی با دیدگاه اول در مورد این رابطه مطابقت دارد. ولی با نتایج تحقیق کای و لیو )2009( که به نتایجی عکس رسیده بودند سازگار نیست. همچنین نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم نشان داد که بین شاخص هرفیندال به عنوان دومین متغیر رقابت با اجتناب از پرداخت مالیات رابطه معناداری وجود ندارد. نتایج حاصل از این متغیر با نتایج تحقیق کای و لیو )2007( و لینچ و همکاران )2013( که از متغیر هرفیندال استفاده نمودهاند مطابقت ندارد. با توجه به نتایج تحقیق شرکتهایی که قدرت بیشتری در بازار محصول داشته باشند یا به عبارتی در شرایط انحصاری قرار داشته باشند به فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات بیشتری دست خواهند زد. پیشنهاد میشود نهادهای قانونگذار در تدوین قوانین و مقررات مربوط به انجام امور نظارتی در صنایعی که رقابت کمتری در آنها وجود دارد توجه بیشتری نمایند و قوانین سختگیرانهتری را برای جلوگیری از فعالیتهایی که موجب فرار مالیاتی یا فعالیتهای اجتناب از پرداخت مالیات غیر قانونی در شرکتهای مزبور میشود در نظر گیرند.

تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... 225 یکی از محدودیتهای پژوهش حاضر این است که برای محاسبه شاخص هرفیندال تنها از شرکتهای عضو بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است. در حالی که برخی رقبای صنایع عضو بورس نیستند. همچنین برخی از معیارهای رقابت مانند سرمایه فکری و داراییهای نامشهود که در بازارهای امروزی تأثیر بسزایی در رقابت بین شرکتها دارد به علت نبود معیاری برای اندازهگیری آنها امکان استفاده و وارد نمودن در مدل را نداشتهاند. با توجه به نتایج تحقیق و محدودیتهای ذکر شده پیشنهادات زیر برای تحقیقات آتی ارائه میگردد. 1- با توجه به اینکه جامعه آماری مورد مطالعه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران میباشد و اینکه فضای کسب کار در ایران به شرکتهای بورسی محدود نمیشود در صورت امکان رویهای انتخاب شود تا کل فضای کسب کار مورد مطالعه قرار گیرد. 2- با افزودن عواملی که در این مطالعه از آنها استفاده نشده است مانند قابلیت جانشینی و سایر شاخصهای رقابت بازار محصول بر محتوای اطالعاتی تحقیق خود بیفزایند.

1394 پاییز 75( )مسلسل هفتم و بیست مالیات/شماره پژوهشنامه 226 منابع فهرست شرکتها مالیات مشمول سود و شرکتی حاکمیت رابطه )1389(. مجید عبدی و جعفر 1 باباجانی 1. 65-89. ص 3 شماره دوم سال مالی حسابداری پژوهشهای مجله مالیات مدیریت بر موثر عوامل تبیین و شناسایی )1392(. امیر سروستانی و امید 2 پورحیدری 2. 12. شماره چهارم سال حسابداری دانش ابرازی مالیات مشمول درآمد بین اختالف دالیل بررسی )1388(. ابوالقاسم شمسی و زهرا 3 پورزمانی 3. تخصصی فصلنامه مالیاتی واحدهای توسط تشخیصی مالیات مشمول درآمد و بازرگانی شرکتهای 9-26. ص 5 شماره مالیات درآمد بر شرکتها درآمد بر مالیات قانون تغییر تأثیر )1387(. عبدالحکیم کالمی و پرویز 4 سعیدی 4. 169-198. ص 3 شماره مالیات تخصصی فصلنامه تولیدی شرکتهای سرمایهگذاری و شرکتها تغییرات و مالی صورتهای اقالم تغییرات میان ارتباط تحلیلی بررسی )1389(. حسن یزدی 5 صفار 5. ص 9 شماره مالیات پژوهشنامه تهران بهادار اوراق بورس در شده پذیرفته شرکتهای در مالیات.165-198 6. Cai, H & Lio, Q (2009). Competition and Corporate Tax Avoidance: Evidence from Chinese Industrial Firms, Economic Journal, vol 119, issue 537, 764-795. 7. Chen, M., Miller, D., 1994. Competitive attack, retaliation and performance: an expectancy- valence framework. Strategic Management Journal 15, 85 102. 8. Crocker, K. and Slemrod, J. (2005). Corporate tax evasion with agency costs, Journal of Public Economics, 89(9-10) (September), pp. 1593-1610. 9. Dyreng, S. D., Hanlon, M., Maydew, E. L. (2009). The Effects of Executives on Corporate Tax Avoidance. Working Paper. 10. Graham, J., Tucker, A. ( 2006). Tax shelters and corporate debt policy, Journal of Financial& Economic, Vol. 81, pp. 563 594. 11. Gupta, S., and Newberry, K. (1997). Determinants of the variability in corporate effective tax rate:evidence from longitudinal data, Journal of Accounting and Public Policy, Vol.16, No 1, pp. 1-39.

227 تأثیر رقابت بازار محصول بر اجتناب از پرداخت مالیات شرکتهای پذیرفته شده در... 12. Irvine, P., Pontiff, J. (2009). Idiosyncratic return volatility, cash flows, and product market competition. Review of Financial Studies 22, 1149 1177. 13. Khurana, K., Moser, J. (2009). Institutional Ownership and Tax aggressiveness, Available at: www.ssrn.com. 14. Linch, D., Kubick, T. R., Mayberry, M.A., & Omer, T. C. (2013). Product Market Power and Tax Avoidance: Market Leaders, Mimicking Strategies, and Stock Returns, www.ssrn.com 15. Minnick, K., T, Noga. (2010). Do corporate governance characteristics influence tax management, Journal of Corporate Finance,Vol. 16, pp. 703-718. 16. Peress, J.(2010). Product market competition, insider trading and stock market efficiency. Journal of Finance 65, 1-43. 17. Richardson, G., R. Lanis ( 2007). Determinants of the variability in corporate effective tax rates and tax reform: Evidence from Australia, Journal of Accounting and Public Policy, Vol. 26, No 6, pp. 689-704. 18. Salamon, L. M., J. J. Siegfried (1977). Economic power and political influence: The impact of industry structure on public policy, American Political Science Review, Vol. 71, No 3, pp. 1026-1043. 19. Stickney, C.P., V. E. McGee (1982). Effective corporate tax rates:the effect of size, capital intensity, leverage and other factors, Journal of Accounting and Public Policy,Vol. 1, No 2, pp. 125-152. 20. Wu, L. Wang, Y. Gillis, P. Luo, W. (2012). State Ownership, Tax Status and Size Effect of Effective Tax Rate in China. Accounting and Business Research, Vol.42, pp. 97-114.