ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1.ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ,ΓΕΝΙΚΑ Ο σύγχρονος πολιτισμός αναπτύσσεται με κέντρο και σημείο αναφοράς τον Άνθρωπο. Η έννομη τάξη, διεθνής και εγχώρια, υπάρχουν για να υπηρετούν τον ίδιο και τα συμφέροντά του, νοούμενα μάλιστα ως συμφέροντα της ολότητας των Ανθρώπων, δηλαδή της Κοινωνίας. Πέρα,όμως,από μια δεοντολογική προσέγγιση των σκοπών της έννομης τάξης και ανθρωπιστικές ιδεολογικές κατασκευές, η Ιστορία,αλλά και η καθημερινή ζωή, αποδεικνύουν ότι ο Άνθρωπος, στην ίδια την υπόστασή του και στα συμφέροντά του, είναι δυνατό να πλήττεται από υποκείμενα δημόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας. Έναντι αυτών των υποκειμένων εξουσίας, εξοπλίζεται με εξουσίες που αναγνωρίζει υπέρ αυτού το Δίκαιο. Αυτά είναι τα θεμελιώδη δικαιώματα ή αλλιώς τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο όρος «θεμελιώδη δικαιώματα» επισημαίνει τη θεμελιακή σημασία που έχουν στα πλαίσια της διεθνούς και της κρατικής έννομης τάξης τα δικαιώματα αυτά,ενώ με τον όρο «ανθρώπινα δικαιώματα» υποδηλώνεται ο στενός σύνδεσμός τους με την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση.χρησιμοποιείται και ο όρος «Συνταγματικά Δικαιώματα» για να δηλώσει τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα. Τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του σύγχρονου νομικού πολιτισμού. Η σπουδαιότητά τους εμφαίνεται από το ότι κατοχυρώνονται σε διεθνείς συμβάσεις (δηλαδή σε συμφωνίες που σύναφθηκαν από κράτη),αλλά στα εθνικά Συντάγματα και την εσωτερική νομοθεσία της συντριπτικής πλειοψηφίας των προοδευμένων κρατών. Τα θεμελιώδη δικαιώματα διακρίνονται σε ατομικά δικαιώματα, κοινωνικά δικαιώματα και πολιτικά δικαιώματα,ανάλογα με το αν φορέας τους είναι το άτομο (δηλαδή ο καθένας), το μέλος της Κοινωνίας (δηλαδή αυτός που ζει σε ορισμένη κοινωνία,άσχετα από το αν είναι μόνιμο ή όχι μέλος της) ή ο πολίτης (δηλαδή αυτός που έχει την ιθαγένεια,υπηκοότητα ενός Κράτους). Παραπέρα και κατά τρόπο που 25
αντιστοιχεί ως ένα βαθμό στην προηγούμενη διάκριση,διακρίνονται σε αμυντικά δικαιώματα, δικαιώματα κοινωνικής παροχής και δικαιώματα θεσμικής συμμετοχής, ανάλογα με το αν η προστασία που παρέχουν γίνεται με τη μορφή απαγορεύσεως της επεμβάσεως των υποκειμένων εξουσίας (Κράτος, ιδιώτες) στη σφαίρα δράσης του ατόμου (ατομικά- αμυντικά δικαιώματα) ή αν απαιτούν θετική επέμβαση του Κράτους για τη διαφύλαξη των συμφερόντων του φορέα τους (κοινωνικά δικαιώματα- δικαιώματα κοινωνικής παροχής) ή αν συνίστανται στη διασφάλιση της συμμετοχής του φορέα τους στη διαμόρφωση και στην άσκηση της Κρατικής Εξουσίας (πολιτικά δικαιώματα δικαιώματα θεσμικής συμμετοχής). Τα θεμελιώδη δικαιώματα, που σήμερα κατοχυρώνονται, δεν κατοχυρώθηκαν όλα μαζί ταυτόχρονα στην ίδια ιστορική συγκυρία.η εμφάνιση και η κατοχύρωσή τους είναι αποτέλεσμα της σταδιακής εμφάνισης αναγκών του Ανθρώπου και της Κοινωνίας και αποτέλεσμα εθνικών και κοινωνικών συγκρούσεων, συχνά ιδιαίτερα βίαιων (Αμερικανική Επανάσταση,Γαλλική Επανάσταση, Οκτωβριανή Επανάσταση, Β Παγκόσμιος Πόλεμος,απελευθερωτικά κινήματα κατά της αποικιοκρατίας). Έτσι διακρίνουμε α) δικαιώματα πρώτης γενιάς, αυτά δηλαδή που κατοχυρώθηκαν για πρώτη φορά τον 18 ο και τον 19 ο αιώνα στα πλαίσια μίας σειράς εθνικών και κοινωνικών επαναστάσεων, β)δικαιώματα δεύτερης γενιάς,τα οποία εμφανίζονται κατά την πρώτη πεντηκονταετία του 20ου αιώνα ως αντίδοτο στις αντιφάσεις της αστικής κοινωνίας,και γ)δικαιώματα τρίτης γενιάς,τα οποία είναι οι απαντήσεις του νομικού πολιτισμού στα σύγχρονα προβλήματα της ανθρωπότητας από τα τέλη του 20ου αιώνα και στο εξής. 2.ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα υπάρχει το Τμήμα Γ (άρθρα 4-25) που επιγράφεται «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα». Τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στις διατάξεις αυτές είναι : -Η ισότητα (άρθρο 4Σ), 26
-το δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στη ζωή της χώρας (άρθρο 5 1), -το δικαίωμα προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας (άρθρο 5 3Σ και 6Σ), -το δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής ταυτότητας (άρθρο5 4Σ), -το δικαίωμα πληροφόρησης και συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας (άρθρο 5 α Σ) -η αρχή της μη επιβολής ποινής χωρίς νόμο (άρθρο 7 1Σ), -η απαγόρευση των βασανιστηρίων,της γενικής δημεύσεως και της θανατικής ποινής (άρθρο 7 2,3,Σ), -η αρχή του νόμιμου δικαστή (άρθρο 8Σ), -το δικαίωμα ασύλου της κατοικίας και απαραβιάστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (άρθρο 9Σ), -το δικαίωμα προστασίας των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9 α Σ), -το δικαίωμα της αναφοράς και τα συναφή δικαιώματά του(άρθρο 10Σ), -το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρο 11) και του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 12Σ), -η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας(άρθρο 13Σ) - το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης των στοχασμών με οποιοδήποτε μέσο (άρθρο 14Σ) -η ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας (άρθρο 16Σ) -το δικαίωμα ιδιοκτησίας (άρθρο 17Σ), -το δικαίωμα απορρήτου των επικοινωνιών (άρθρο 19Σ) -το δικαίωμα δικαστικής προστασίας και το δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης του διοικούμενου(άρθρο 20Σ) - τα κοινωνικά δικαιώματα προστασίας της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας, της παιδικής ηλικίας,των πολυτέκνων και των ατόμων με αναπηρίες (άρθρο 21Σ) -τα εργασιακά δικαιώματα -δικαίωμα εργασίας,δικαίωμα ίσης αμοιβής,το δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης,η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας- (άρθρο 22Σ), -η συνδικαλιστική ελευθερία και το δικαίωμα απεργίας (άρθρο 23Σ) -το δικαίωμα προστασίας του περιβάλλοντος (άρθρο 24Σ). 27
Επίσης στο ισχύον Ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνονται και αμιγώς πολιτικά δικαιώματα :το δικαίωμα ίδρυσης πολιτικών κομμάτων και συμμετοχής σε αυτά (άρθρο 29Σ), το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, η αμεσότητα, μυστικότητα και καθολικότητα της ψήφου (άρθρο 51Σ),το δικαίωμα συμμετοχής στη σύνθεση ποινικού δικαστηρίου ως ένορκος (άρθρο 97 1Σ). 3.Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών είναι μία διεθνής σύμβαση, που συνάφθηκε από ευρωπαϊκά κράτη με αντικείμενο την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων.το αρχικό κείμενο συνάφθηκε στη Ρώμη το 1950. Στη συνέχεια συνάφθηκαν πρόσθετα πρωτόκολλα που τροποποίησαν την αρχική Σύμβαση και εμπλούτισαν το περιεχόμενό της με εγγυήσεις προστασίας και άλλων δικαιωμάτων. Την κατασταλτική προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στην Ε.Σ.Δ.Α. έχει αναλάβει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου,που εδρεύει στο Στρασβούργο. Κάθε άνθρωπος, ο οποίος θεωρεί ότι κάποιο κράτος -από αυτά που έχουν επικυρώσει την Ε.Σ.Δ.Α. και αναγνωρίζουν την ατομική προσφυγή- παραβίασε κάποιο από τα δικαιώματά του,μπορεί να προσφύγει στο Δικαστήριο αυτό, για να διαγνωσθεί η παραβίαση και να επιβληθούν κυρώσεις κατά του κράτους- παραβιαστή. Η Ελλάδα έχει επικυρώσει την Ε.Σ.Δ.Α.,έχει αναγνωρίσει την ατομική προσφυγή και έχει προσχωρήσει στο διεθνές δικαιοδοτικό σύστημα προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων που καθιερώνει αυτή η συνθήκη,η οποία διαθέτει αυξημένη τυπική ισχύ (β βαθμίδα ) στο ελληνικό Δίκαιο 1. Τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην Ε.Σ.Δ.Α. είναι : -Το δικαίωμα στη ζωή (άρθρο 2), -η απαγόρευση των βασανιστηρίων (άρθρο 3), -η απαγόρευση της δουλείας και των καταναγκαστικών έργων (άρθρο 4), -το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια (άρθρο 5), -το δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης (άρθρο 6), -η αρχή της μη επιβολής ποινής χωρίς νόμο (άρθρο 7), 28
- το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και της ανταπόκρισης (άρθρο 8), -η ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας (άρθρο 9), -η ελευθερία της έκφρασης (άρθρο 10), -η ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 11), -το δικαίωμα συνάψεως γάμου (άρθρο 12), -το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής, -η απαγόρευση των διακρίσεων (άρθρο 14), -η προστασία της ιδιοκτησίας (άρθρο 1 1 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -το δικαίωμα στην εκπαίδευση (άρθρο 2 1 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -το δικαίωμα για ελεύθερες εκλογές (άρθρο 3 1 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -οι διαδικαστικές εγγυήσεις σε περίπτωση απέλασης αλλοδαπού (άρθρο 1 7 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -το δικαίωμα για διπλό βαθμό δικαιοδοσίας σε θέματα ποινικού δικαίου (άρθρο 2 7 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -το δικαίωμα αποζημίωσης σε περίπτωση δικαστικής πλάνης (άρθρο 3 7 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -το δικαίωμα κάθε προσώπου να μη δικάζεται ή να τιμωρείται δυο φορές για το ίδιο αδίκημα (άρθρο 4 7 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου), -η ισότητα μεταξύ συζύγων (άρθρο 5 7 ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου). ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΜΠΕΔΩΣΗ 1. «Τα ανθρώπινα δικαιώματα τα χρειαζόμαστε για να ζούμε σαν άνθρωποι» : σχολιάστε αυτή τη φράση. 2. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιουργεί κινδύνους για τα ανθρώπινα δικαιώματα; Ποια μέσα άμυνας μπορεί να αντιτάξει ο ανθρώπινος πολιτισμός, η διεθνής έννομη τάξη και οι κρατικές έννομες τάξεις σε τέτοιους κινδύνους; 1 Βλ. Κεφάλαιο Α 7.2. 29