ζήτησε την παραχώρηση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα. Ο Βενιζέλος µεταξύ των άλλων επιχειρηµάτων, υποστήριξε ότι η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν

1 Οι Τσάµηδες Όπως γίνεται σε πολλά ζητήµατα τέτοιου είδους, η κάθε πλευρά αναδεικνύει όσα θεωρεί ότι εξυπηρετούν τις αναγκαιότητές της και συσκοτίζει όλα εκείνα που δεν την συµφέρουν σε µια συγκεκριµένη συγκυρία. Έτσι, οι µισές αλήθειες δηµιουργούν ολόκληρους µύθους. Μύθους που όσο εύκολα δηµιουργούνται άλλο τόσο εύκολα αλλάζουν ή προσαρµόζονται στις νέες πραγµατικότητες. Μύθους όµως που κάποιες άλλες φορές, µοιάζουν µε βρυκόλακες. Όταν οι περιστάσεις το επιτρέψουν, ξυπνούν και διψούν για αίµα. Η πλειοψηφία των Ελλήνων όπως και των Αλβανών είτε αγνοούν εντελώς ποιοι είναι και τι θέλουν οι Τσάµηδες, είτε γνωρίζουν µόνο όσα είναι σηµαντικά για το δικό τους έθνος. Έτσι οι Έλληνες γνωρίζουν ότι οι Τσάµηδες ήταν συνεργάτες των Γερµανών ενώ οι Αλβανοί ότι οι Τσάµηδες διώχθηκαν από την Ελλάδα χάνοντας τις περιουσίες τους. Το 1912 η Βουλγαρία, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα νίκησαν την Οθωµανική Αυτοκρατορία καταλαµβάνοντας σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά της εδάφη. Οι Αλβανοί µουσουλµάνοι αν και ήδη είχαν εκδηλώσει την διαφοροποίησή τους από τους Τούρκους, δεν συµµετείχαν στον πόλεµο εναντίον των Οθωµανών διότι εξακολουθούσαν να θεωρούν ότι ως µουσουλµάνοι όφειλαν πίστη στον Σουλτάνο. Αυτό που σταµάτησε τις σερβικές στρατιές από το να καταλάβουν την Αλβανία ήταν η παρέµβαση της Ιταλίας και της Αυστρίας για τις οποίες η επέκταση των Σέρβων στις ακτές της Αδριατικής ήταν αιτία πολέµου. Στις διαπραγµατεύσεις που ακολούθησαν, οι Αλβανοί δραστηριοποιήθηκαν έντονα θέλοντας να αποκτήσουν την ελευθερία τους και µε την βοήθεια της Ιταλίας και της Αυστρίας πέτυχαν να αναγνωριστεί το δικαίωµά τους να ιδρύσουν το δικό τους κράτος. Πρέπει να τονιστεί ότι η Ελλάδα έβλεπε θετικά την ίδρυση αλβανικού κράτους. Άλλωστε πριν το 1912 πολλοί Έλληνες καθώς και Αλβανοί υποστήριζαν ότι θα έπρεπε να επιδιωχθεί οπωσδήποτε η συνεννόηση των δύο συγγενικών εθνών - ακόµα και η ίδρυση ενός κοινού κράτους στα πρότυπα της Αυστροουγγαρίας- ως µοναδικού τρόπου να αντισταθούν στην επίθεση των Σλάβων. Κατά τον πόλεµο της ελληνικής ανεξαρτησίας το 1821, πολλοί Αλβανοί χριστιανοί ορθόδοξοι είχαν πολεµήσει µαζί µε τους Έλληνες ενώ στρατιωτικοί ηγέτες όπως ο Κολοκοτρώνης πίστευαν ότι θα έπρεπε να συµµαχήσουν Έλληνες και Αλβανοί ανεξαρτήτως θρησκείας. Το πρόβληµα στις σχέσεις µεταξύ των δύο κρατών άρχισε από τη στιγµή που βρέθηκαν αντιµέτωπα για την Βόρειο Ήπειρο όπου ζούσαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και Αλβανοί ορθόδοξοι. Υπήρξε µάλιστα µια περίοδος, το 1913-1914, όπου οι Έλληνες της Βορείου Ηπείρου πέτυχαν να ιδρύσουν το δικό τους αυτόνοµο κράτος ως αντίδραση στην απόφαση των Μεγάλων υνάµεων να παραχωρήσουν την περιοχή τους στην Αλβανία. Η Ελλάδα δέχθηκε αυτή την απόφαση διότι έτσι αναγνωριζόταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου. Ουσιαστικά επρόκειτο για µια ανταλλαγή: αν η Ελλάδα ήθελε τα νησιά του Αιγαίου έπρεπε να δώσει την Βόρειο Ήπειρο στην Αλβανία διότι η Ιταλία δεν θα ανεχόταν ποτέ να κατέχει η Ελλάδα και τις δύο πλευρές των στενών της Κέρκυρας. Κατά την διάρκεια του Α παγκοσµίου πολέµου οι ιταλικές δυνάµεις αποβιβάστηκαν στην Βόρειο Ήπειρο, την κατέλαβαν και µετά προχώρησαν στη νότια Ήπειρο φτάνοντας µέχρι και τα Ιωάννινα. Όταν ο πόλεµος έληξε ο Βενιζέλος απαίτησε από τους Ιταλούς να αποχωρήσουν και το 1919 στο Συνέδριο της Ειρήνης

ζήτησε την παραχώρηση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα. Ο Βενιζέλος µεταξύ των άλλων επιχειρηµάτων, υποστήριξε ότι η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι οι οποίοι πάντοτε υπέφεραν από τους µουσουλµάνους και γι αυτό δεν ήταν δίκαιο να συµπεριληφθούν σε ένα µουσουλµανικό κράτος. εν έκανε δηλαδή διάκριση µεταξύ Αλβανών και Ελλήνων αλλά µεταξύ Μουσουλµάνων και Ορθόδοξων Χριστιανών. Η Ιταλία για µια ακόµα φορά αντέδρασε σκληρά στις ελληνικές διεκδικήσεις, όπως έκανε άλλωστε και για το θέµα της Θράκης και της Μικράς Ασίας, πείθοντας τους Αλβανούς να θέσουν το ζήτηµα των Τσάµηδων ως αντιπερισπασµό. Βεβαίως η αλβανική κυβέρνηση προσπαθούσε ήδη να αντιµετωπίσει την ελληνική διεκδίκηση της Βορείου Ηπείρου αλλά δεν είχε σκεφθεί να εντάξει τους Τσάµηδες σ αυτή την προσπάθεια. Στους Τσάµηδες όµως βρήκε µια καλή ευκαιρία όχι µόνο να απαντήσει στις ελληνικές διεκδικήσεις αλλά να περάσει στην επίθεση ζητώντας να της παραχωρηθεί η νότια Ήπειρος. Έτσι οι Τσάµηδες εντάχθηκαν, χωρίς να τους ρωτήσει κανείς, στο γενικότερο γεωστρατηγικό ανταγωνισµό των Μεγάλων υνάµεων αλλά και στην αντιπαράθεση µεταξύ της Ελλάδας και της Αλβανίας για την Βόρεια Ήπειρο. Η πλειοψηφία των Τσάµηδων είχε επιλέξει το 1913 να κάνει χρήση του άρθρου 4 της Συνθήκης των Αθηνών. Επέλεξαν δηλαδή να παραµείνουν στην Ελλάδα αποκτώντας ελληνική υπηκοότητα και όχι να διατηρήσουν την οθωµανική υπηκοότητα γεγονός που θα τους υποχρέωνε να µεταναστεύσουν στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Ο κύριος λόγος που το έκαναν αυτό ήταν ότι επιθυµούσαν να διατηρήσουν τις περιουσίες τους και βεβαίως δεν ήθελαν να φύγουν από τον τόπο τους. Συγχρόνως και ο Βενιζέλος επιθυµούσε οι Μουσουλµάνοι µεταξύ αυτών και οι Τσάµηδες- να παραµείνουν στην Ελλάδα για πολλούς λόγους, µεταξύ αυτών διότι πίστευε ότι έτσι θα δηµιουργούσε τις βάσεις για µια καλύτερη σχέση µε τους Οθωµανούς αφού στο κράτος τους εξακολουθούσαν να ζουν εκατοµµύρια Έλληνες. Το όραµα του Βενιζέλου ήταν µια µεγάλη Ελλάδα όπου όλοι οι κάτοικοί της ανεξαρτήτως θρησκεύµατος, φυλής και εθνικότητας θα είχαν τα ίδια δικαιώµατα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Η ελληνική ηγεσία, όπως προκύπτει από έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, πίστευε ότι οι Τσάµηδες ήταν ότι και οι µουσουλµάνοι Κρητικοί, δηλαδή Έλληνες που είχαν εξισλαµισθεί βίαια. Εξηγούσε µάλιστα την χρήση της αλβανικής γλώσσας ως αποτέλεσµα της επικοινωνίας τους µε τους Αλβανούς µουσουλµάνους της υπόλοιπης Ηπείρου. Η ύπαρξη συγγενικών δεσµών ανάµεσα σε οικογένειες Τσάµηδων και χριστιανών ήταν ένα από τα κύρια επιχειρήµατα της ελληνικής κυβέρνησης ότι οι Τσάµηδες ήταν κάποτε χριστιανοί ορθόδοξοι και συνεπώς Έλληνες. Η συζήτηση για την καταγωγή των Τσάµηδων έλαβε κρίσιµο χαρακτήρα µετά το 1923 όταν αποφασίστηκε η ανταλλαγή όλων των µουσουλµάνων της Ελλάδας µε όλους τους χριστιανούς της Τουρκίας. Οι Τσάµηδες συνεπώς έπρεπε να σταλούν στην Τουρκία, όπως προέβλεπε η συνθήκη ανταλλαγής. Κάτι τέτοιο όµως θα σήµαινε ότι η Αλβανία και η Ιταλία θα έχαναν ένα σηµαντικό µέσο πίεσης εναντίον της Ελλάδας. Η Ιταλία έθεσε αµέσως ζήτηµα να εξαιρεθούν οι Τσάµηδες γιατί αν και ήταν µουσουλµάνοι δεν ήταν Τούρκοι. Εδώ πρέπει να σηµειώσουµε ότι η Ιταλία το 1923 είχε βοµβαρδίσει και καταλάβει την Κέρκυρα κάνοντας σαφείς τις επεκτατικές διαθέσεις της εναντίον της Ελλάδας. Συνεπώς το ενδιαφέρον της Ιταλίας για τους Τσάµηδες αυτοµάτως έκανε τους τελευταίους ύποπτους και επικίνδυνους για την ασφάλεια της Ελλάδας. 2

Ως το 1923 οι Τσάµηδες δεν αντιµετώπιζαν κανένα σοβαρό πρόβληµα µε το ελληνικό κράτος. Μετά όµως την ήττα του 1922 και την έλευση περισσότερων από ένα εκατοµµύριο προσφύγων, τα πάντα άλλαξαν. Η ελληνική κυβέρνηση κάτω από την άµεση ανάγκη να στεγάσει και να θρέψει αυτόν τον πληθυσµό ψήφισε το Νοµοθετικό ιάταγµα της 15/2/1923 µε το οποίο επιτρεπόταν η απαλλοτρίωση µεγάλων ιδιωτικών κτηµάτων (αυτά που ονοµάζονταν τσιφλίκια) για να µοιραστούν στους πρόσφυγες. Συγχρόνως επίταξε ζώα, προϊόντα και σπίτια για τον ίδιο σκοπό σε όλη την Ελλάδα. Οι πλούσιοι Τσάµηδες λοιπόν αντέδρασαν όπως και οι Έλληνες τσιφλικάδες, για να µην χάσουν τα κτήµατά τους. Ορισµένοι µάλιστα προσπάθησαν να πάρουν την αλβανική υπηκοότητα ακριβώς γι αυτόν τον λόγο. Τον Μάρτιο του 1924 η Μικτή Επιτροπή για την Ανταλλαγή επισκέφθηκε την Θεσπρωτία για να µάθει η ίδια από τους Τσάµηδες αν ήθελαν να φύγουν για την Τουρκία. Όσοι πίστευαν ότι στην Τουρκία θα έπαιρναν γη, δήλωσαν ότι θα φύγουν. Όσοι πίστευαν ότι δεν θα έχαναν την γη τους αν έµεναν δήλωσαν ότι θα µείνουν. Γενικά οι Μουφτήδες είχαν ταχθεί υπέρ της ανταλλαγής ενώ οι τσιφλικάδες Τσάµηδες κατά. Η Ιταλία και η Αλβανία προσπαθούσαν να τους πείσουν να µείνουν ενώ η Ελλάδα τους διευκόλυνε να φύγουν. Αν οι Τσάµηδες έφευγαν η Ελλάδα θα µπορούσε να διαθέσει τη γη τους στους πρόσφυγες ενώ συγχρόνως θα γλύτωνε από ένα ακόµα µειονοτικό πρόβληµα, επικίνδυνο για την ασφάλειά της. Μετά την επίσκεψη της Μικτής Επιτροπής συζητήθηκε στην Κοινωνία των Εθνών αν οι Τσάµηδες ήταν Αλβανοί ή όχι. Η Αλβανία υποστήριξε ότι αφού µιλούσαν αλβανικά ήταν Αλβανοί, συµπλήρωσε µάλιστα ότι ήταν αυτόχθονες κάτοικοι της Ηπείρου που κατάγονταν από τους Πελασγούς. Η Ελλάδα απάντησε ότι η γλώσσα δεν είναι κριτήριο εθνικότητας και έφερε ως παράδειγµα τους Αρβανίτες οι οποίοι µιλούν µια γλώσσα που είναι πολύ κοντά στα αλβανικά αλλά οι ίδιοι νιώθουν Έλληνες. Όσο για το επιχείρηµα ότι οι Τσάµηδες είναι απόγονοι των Πελασγών, η Ελλάδα συµφώνησε διότι θεωρούσε ότι οι Πελασγοί ήταν κοινοί πρόγονοι των Ελλήνων και των Αλβανών. Η συζήτηση αυτή για τους Τσάµηδες γινόταν χωρίς τους ίδιους διότι στην πραγµατικότητα η πλειοψηφία τους εξακολουθούσε να παραµένει πιστή στην Κωνσταντινούπολη διότι θεωρούσε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της ταυτότητάς τους ήταν η θρησκεία τους. Μόνο µετά το 1925 όταν άρχισε να γίνεται κατανοητό ότι ο Κεµάλ Ατατούρκ είχε απορρίψει τον ισλαµικό χαρακτήρα του κράτους της νέας Τουρκίας οι Τσάµηδες ήρθαν αντιµέτωποι µε το πρόβληµα της εθνικής ταυτότητας όχι πια ως ζήτηµα διατήρησης των περιουσιών τους αλλά ως ζήτηµα αυτοπροσδιορισµού τους. Ως τότε αισθάνονταν πρώτα και κύρια µουσουλµάνοι και άρα πιστοί στους Οθωµανούς και στους διαδόχους τους. Από τη στιγµή όµως που η νέα Τουρκία δεν ήταν ένα θρησκευτικό αλλά ένα εθνικό κράτος, βρέθηκαν στην ίδια θέση µε χιλιάδες άλλους µουσουλµάνους πρώην υπηκόους των Οθωµανών που έπρεπε πια να διαλέξουν εθνικότητα, όχι απλώς θρησκεία. Ως µουσουλµάνοι δεν ήταν δυνατόν να δεχθούν την ελληνική εθνικότητα που ήταν συνδεδεµένη µε τον χριστιανισµό. Άλλωστε επί εκατοντάδες χρόνια είχαν µάθει να αντιµετωπίζουν τους χριστιανούς συµπολίτες τους, είτε µιλούσαν ελληνικά είτε µιλούσαν αλβανικά, ως ραγιάδες. Συνεπώς έπρεπε να διαλέξουν µεταξύ της αλβανικής και της τουρκικής εθνικότητας. Στην δεύτερη περίπτωση θα έπρεπε όµως να φύγουν από τον τόπο τους και να χάσουν τις περιουσίες τους. Στις 10 εκεµβρίου 1925 η Αλβανία κατέθεσε Υπόµνηµα στο Συµβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών µε το οποίο πρότεινε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Τσάµηδων µε τους Έλληνες βορειοηπειρώτες. Αν η λύση αυτή δεν γινόταν αποδεκτή 3

τότε θα προχωρούσε σε αναγκαστική εγκατάσταση των Τσάµηδων στα ελληνικά χωριά της Βορείου Ηπείρου, ακόµα κι αν αυτό οδηγούσε σε πόλεµο τα δύο κράτη. Την κρίσιµη στιγµή, ο δικτάτορας Θεόδωρος Πάγκαλος, ο «µέγας φίλος των Αλβανών» -όπως τον αποκαλούσαν Έλληνες και Αλβανοί-, αποφάσισε στις 23 Ιανουαρίου 1926 ότι οι Τσάµηδες θα παραµείνουν όλοι στην Ελλάδα. Συγχρόνως χτύπησε τις ελληνικές βορειοηπειρωτικές οργανώσεις. Ο Πάγκαλος πίστευε ότι ένας ελληνοτουρκικός πόλεµος ήταν αναπόφευκτος και γι αυτό θεωρούσε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να έχει πολύ καλές σχέσεις µε την Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία. Εκτός αυτού όµως, ο ίδιος ήταν φανατικός υποστηρικτής της ανάγκης για συνεννόηση µε την Αλβανία ακόµα και αν η Ελλάδα έπρεπε να πληρώσει το κόστος, διότι θεωρούσε ότι οι Έλληνες και οι Αλβανοί είχαν τα ίδια συµφέροντα και κοινή καταγωγή. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Πάγκαλος ήταν Αρβανίτης, µιλούσε ελληνικά, αλβανικά και γαλλικά και κατά την διάρκεια του πρώτου Βαλκανικού πολέµου είχε παίξει σοβαρό ρόλο στην προσπάθεια συνεννόησης Ελλήνων και Αλβανών µέσω του Εσάτ Πασά (ο Εσάτ Πασάς ήταν Αλβανός µουσουλµάνος, αξιωµατικός του οθωµανικού στρατού, διοικητής της Ηπείρου και είχε τις παρόµοιες απόψεις µε τον Πάγκαλο). υστυχώς όµως η Αλβανία κάτω από την ιταλική επιρροή δεν άλλαξε πολιτική και δεν ανταποκρίθηκε στις προσπάθειες του Πάγκαλου. Έφθασε µάλιστα στο σηµείο να διατυπώσει την αξίωση οι Τσάµηδες τσιφλικάδες να πάρουν περισσότερα χρήµατα ως αποζηµίωση για τα κτήµατά τους απ ότι οι υπόλοιποι έλληνες πολίτες. Βεβαίως οι Τσάµηδες είχαν αρκετούς λόγους να µην είναι ευχαριστηµένοι µε την ελληνική διοίκηση. Η βιαστική εγκατάσταση προσφύγων είχε δηµιουργήσει πολλά προβλήµατα και αδικίες εις βάρος τους όπως έγινε στην περίπτωση των χωριών Γαρδίκι και ραγουµή. Απαλλοτριώθηκαν όχι µόνο τσιφλίκια αλλά και µικρότερα κτήµατα. Οι αποζηµιώσεις δεν καταβάλλονταν στην ώρα τους ενώ πολλές φορές δεν πληρώνονταν καθόλου για τα είδη ή τα σπίτια που επιτάσσονταν από το ελληνικό κράτος. Σε πολλές περιπτώσεις έπεφταν θύµατα κακοµεταχείρισης από την Χωροφυλακή. Αντιµετώπιζαν σοβαρά εκπαιδευτικά προβλήµατα γιατί δεν είχαν δικά τους σχολεία και δεν ήθελαν να στείλουν τα παιδιά τους στα δηµόσια ελληνικά σχολεία γιατί τα θεωρούσαν χριστιανικά. Το 1928 η Αλβανία κατέθεσε στην Κοινωνία των Εθνών καταγγελία κατά της Ελλάδας για τα θέµατα των Τσάµηδων επικαλούµενη το άρθρο 11. Στις 9 Ιουνίου το Συµβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών απέρριψε την αλβανική καταγγελία και µε σκληρό τρόπο την επίκληση του άρθρου 11 αναφέροντας ότι το διεθνές σύστηµα προστασίας των µειονοτήτων στόχευε ακριβώς στο να µην γίνουν οι µειονότητες αιτία ξένης επέµβασης στα εσωτερικά των κρατών. Μετά την διπλωµατική της ήττα η Αλβανία χαρακτήρισε την Ελλάδα «µεγαλύτερη αδελφή της» και παραδέχθηκε το λάθος της. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στην καταγγελία της αυτή η Αλβανία δεν είχε καν την στήριξη της Ιταλίας καθώς η τελευταία από το 1927 επιδίωκε την προσέγγιση µε την Ελλάδα. Η άνοδος του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία το 1928 άλλαξε σηµαντικά την κατάσταση. Ο έλληνας Πρωθυπουργός ήταν αποφασισµένος να βελτιώσει τη ζωή όλων των µειονοτήτων που ζούσαν στο ελληνικό κράτος ώστε να εξαλείψει οποιοδήποτε λόγο παρέµβασης της Κοινωνίας των Εθνών στα ελληνικά εσωτερικά ζητήµατα και να αυξήσει το κύρος της χώρας διεθνώς. Επέλεξε προσωπικά τον Γενικό ιοικητή της Ηπείρου και ψηφίσθηκαν δεκάδες µέτρα προς όφελος των Τσάµηδων αλλά και για να θεραπευθούν αδικίες του παρελθόντος. Για να βοηθήσει τα παιδιά των Τσάµηδων να πάνε σχολείο και να µάθουν ελληνικά έδωσε δωρεάν βιβλία, ειδικά επιµίσθια στους εκπαιδευτικούς και 4

5 δωρεάν µεσηµεριανό φαγητό στους µαθητές. Ίδρυσε νηπιαγωγεία, έδωσε φορολογικές απαλλαγές στους γονείς των µαθητών και προσέλαβε χοτζάδες για να διδάσκουν το Κοράνι. Επίσης φρόντισε να µην εφαρµοστεί ο νόµος για την συνεκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών στα σχολεία ώστε να µπορούν να φοιτήσουν και τα κορίτσια ισλαµικού θρησκεύµατος. Ευνόησε τη συµµετοχή µουσουλµάνων στα κοινοτικά συµβούλια ενώ το 1930 ψηφίσθηκε ειδικός νόµος (4816/1930), που θεσµοθετούσε ειδικά ευνοϊκά µέτρα υπέρ των Τσάµηδων των οποίων είχαν απαλλοτριωθεί τα κτήµατα. Αυτό ήταν µια άµεση παραδοχή του ελληνικού κράτους ότι είχαν γίνει λάθη και αδικίες κατά την διαδικασία της απαλλοτρίωσης. Το 1931 αποφασίστηκε ότι οι Μουφτήδες θα λειτουργούσαν και ως δικαστές, όπως προέβλεπε το Κοράνι, για ζητήµατα κληρονοµιάς, γάµων, διαζυγίων κλπ. υστυχώς όµως πολλά από αυτά τα µέτρα τελικά δεν εφαρµόστηκαν πλήρως ή δεν εφαρµόστηκαν καθόλου ή διακόπηκε η εφαρµογή τους από επόµενες κυβερνήσεις. Το αποτέλεσµα ήταν ότι ενώ µειώθηκαν αρχικά τα παράπονα των Τσάµηδων τελικά η γενικότερη κατάσταση δεν µεταβλήθηκε σηµαντικά. Οι Τσάµηδες συνέχιζαν να νιώθουν ξένοι και να αντιµετωπίζουν καχύποπτα το ελληνικό κράτος, όπως τους αντιµετώπιζε και εκείνο. Μετά το 1936 εισερχόµαστε στην πιο σκοτεινή περίοδο η οποία κατέληξε στην εκδίωξη των Τσάµηδων από την πατρίδα τους. Η φασιστική Ιταλία µετέτρεψε την Αλβανία σε προτεκτοράτο της και δεν έκρυβε τα ιµπεριαλιστικά της σχέδια εναντίον της Ελλάδας. Σε αυτά τα σχέδια οι Τσάµηδες προορίζονταν να παίξουν τον ρόλο της Πέµπτης φάλαγγας. Ιταλοί και Αλβανοί πράκτορες εισήλθαν στην νότια Ήπειρο για να οργανώσουν τους Τσάµηδες. Συγχρόνως στην Ελλάδα επιβλήθηκε η δικτατορία του Μεταξά η οποία αντιµετώπιζε όλους όσους δεν µιλούσαν ελληνικά και δεν ήταν ορθόδοξοι µε καχυποψία και εχθρότητα. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσαν οι µουσουλµάνοι της Θράκης. Όλοι οι ελληνικοί φόβοι επιβεβαιώθηκαν στον πόλεµο του 1940. Οι Τσάµηδες υποδέχθηκαν τους Ιταλούς ως απελευθερωτές και συνεργάστηκαν µαζί τους. ηµιουργήθηκε η αυτόνοµη Τσαµουριά καθώς και ένοπλα σώµατα Τσάµηδων που λειτουργούσαν ως χωροφυλακή. Η συµπεριφορά τους απέναντι στον ελληνικό πληθυσµό ήταν εχθρική αλλά αρχικά δεν προχώρησαν σε εκτεταµένες διώξεις ή µαζικά εγκλήµατα. Μετά την παράδοση της Ιταλίας, οι Βρετανοί προσπάθησαν να κερδίσουν την υποστήριξη των Τσάµηδων και τους ζήτησαν να συνεργαστούν µε τις ελληνικές ανταρτικές οµάδες εναντίον των Γερµανών. Οι Τσάµηδες όµως προτίµησαν να υποστηρίξουν τον γερµανικό στρατό. Υπό την προστασία και την καθοδήγησή του, το 1944 οι Τσάµηδες έκαψαν ελληνικά χωριά, δολοφόνησαν εκατοντάδες Έλληνες, άρπαξαν ελληνικές περιουσίες και χτύπησαν τις ελληνικές αντάρτικες οµάδες. Η κρίσιµη στιγµή για τους Τσάµηδες ήρθε µε την αποχώρηση των Γερµανών από την Ελλάδα. Χωρίς την υποστήριξή τους δεν µπόρεσαν να αντιµετωπίσουν τις δυνάµεις του Ε ΕΣ (η δεύτερη µεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση) οι οποίες διατάχθηκαν από τους Αγγλοαµερικανούς να καταλάβουν τα ηπειρωτικά παράλια στην περιοχή της Πάργας, µια περιοχή που ελεγχόταν από τους Τσάµηδες. Η επίθεση του Ε ΕΣ και η νικηφόρα προέλασή του δεν άφησαν κανένα περιθώριο στους Τσάµηδες. Ο Ζέρβας αρχηγός του Ε ΕΣ- αποφάσισε να εκµεταλλευθεί την περίσταση και να τους διώξει οριστικά. Όσα είχαν κάνει κατά τη διάρκεια της Κατοχής του επέτρεψαν να εµφανίσει την πολιτική µαζικών εκκαθαρίσεων που ως µαζική είναι αυτόχρηµα άδικη- ως δίκαιη εκδίκηση. Έτσι οι αντάρτες του έκαψαν χωριά των Τσάµηδων και δολοφόνησαν εκατοντάδες Τσάµηδες

χωρίς να κάνουν καµία διάκριση µεταξύ όσων είχαν συνεργαστεί µε τους Ιταλούς και τους Γερµανούς και όσους δεν το είχαν κάνει. Σ αυτό το σηµείο πρέπει να διευκρινιστούν ορισµένα σηµεία. Πρώτον, οι Τσάµηδες δεν εκδιώχθηκαν από στρατεύµατα µιας νόµιµα εκλεγµένης ελληνικής κυβέρνησης αλλά από ελληνικές αντάρτικες δυνάµεις που υπάκουαν στις εντολές του Συµµαχικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής. εύτερον, είναι αλήθεια ότι οι Τσάµηδες έφυγαν µε τη θέλησή τους αλλά είναι εξίσου αλήθεια ότι το έκαναν για να αποφύγουν είτε την βέβαιη καταδίκη και εκτέλεσή τους είτε τα αντίποινα των Ελλήνων ανταρτών. Τρίτον, οι Τσάµηδες ήταν Έλληνες πολίτες άρα όσοι είχαν συνεργαστεί µε τον εχθρό ήταν ένοχοι προδοσίας σε καιρό πολέµου. Υπό κανονικές συνθήκες όσοι Τσάµηδες κατηγορούνταν ότι συνεργάστηκαν µε τις ξένες δυνάµεις κατοχής θα έπρεπε να δικαστούν σύµφωνα µε τους ελληνικούς νόµους οι οποίοι προέβλεπαν την ποινή του θανάτου και την δήµευση των περιουσιών τους σε περίπτωση που αποδεικνυόταν η ενοχή τους. Ήταν εποµένως λογικό ότι όσοι από τους Τσάµηδες είχαν συνεργαστεί µε τους Ιταλούς και τους Γερµανούς θα έφευγαν από την Ελλάδα προκειµένου να αποφύγουν την δίκη, την καταδίκη και την εκτέλεσή τους. Μαζί µε αυτούς όµως έφυγαν και οι οικογένειές τους διότι ακόµα κι αν οι αντάρτες δεν προέβαιναν σε αντίποινα εις βάρος τους, θα ήταν πολύ δύσκολο να εξακολουθήσουν να ζουν στα ίδια χωριά µε τα παιδιά και τους συγγενείς εκείνων που είχαν δολοφονήσει κατά την Κατοχή. Οι νόµοι της βεντέτας είναι πολύ σκληροί και οι Αλβανοί όπως και οι Έλληνες γνωρίζουν πολύ καλά ποιο είναι το χρέος της οικογένειας του σκοτωµένου. Υπό αυτές τις συνθήκες, έφυγαν τελικά όλοι οι Τσάµηδες, στιγµατισµένοι ως συνεργάτες των Ναζί. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουµε ότι δεν ήταν βέβαια όλοι οι Τσάµηδες συνεργάτες των Γερµανών. Όµως η στάση των πιο ισχυρών, η στάση των πολλών τους συµπαρέσυρε όλους. Η περίπτωση των Τσάµηδων δεν είναι η µοναδική περίπτωση πληθυσµών που διώχθηκαν µαζικά από τον τόπο τους χάνοντας τις περιουσίες τους µετά τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Υπάρχει η περίπτωση των Σουδητών Γερµανών που διώχθηκαν από την Τσεχοσλοβακία µε το ίδιο επιχείρηµα. Οι περιουσίες που άφησαν πίσω οι Τσάµηδες, δηµεύθηκαν όπως προέβλεπε ο νόµος για τους συνεργάτες των Γερµανών και των Ιταλών ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι δηµεύσεις έγιναν µε βάση τον νόµο για τις εγκαταλελειµµένες περιουσίες. Και οι δύο αυτοί νόµοι δεν ίσχυσαν ειδικά για τους Τσάµηδες αλλά για όλους τους Έλληνες πολίτες και µάλιστα ο δεύτερος νόµος είχε ως βασική επιδίωξη την οικονοµική εξόντωση των κοµµουνιστών ανταρτών και των οικογενειών τους. εν υπήρξε δηλαδή ειδικός νόµος εναντίον των Τσάµηδων σύµφωνα µε τον οποίο έγιναν οι δηµεύσεις των περιουσιών τους. Το 1923 ζούσαν 20.319 Τσάµηδες στην Θεσπρωτία σύµφωνα µε τα στοιχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Οι Τσάµηδες ισχυρίζονταν ότι αριθµούσαν περίπου 40.000. Σύµφωνα µε στοιχεία της Κοινωνίας των Εθνών στην Ήπειρο ζούσαν το 1925 20.160 µουσουλµάνοι. Απ αυτούς 2.993 κρίθηκαν ανταλλάξιµοι και έφυγαν. Μέχρι αυτό το σηµείο προσπάθησα να δώσω µια γενική εικόνα για το θέµα των Τσάµηδων βασισµένη σε ιστορικά τεκµήρια. Ασφαλώς υπάρχουν πολλά ακόµα που µπορούν να γραφούν καθώς και διαφορετικές εκτιµήσεις για ορισµένα από αυτά που αναφέρω. Θα ήθελα όµως να συµπληρώσω και ορισµένες προσωπικές µου εκτιµήσεις. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι καµία ελληνική κυβέρνηση δεν είναι δυνατόν να δεχθεί ούτε καν συζήτηση για τους Τσάµηδες διότι αν και ήταν Έλληνες 6

πολίτες συνεργάστηκαν µε τους Γερµανούς Ναζί και τους Ιταλούς φασίστες και µάλιστα προχώρησαν σε δολοφονίες άλλων Ελλήνων πολιτών αρπάζοντας τις περιουσίες τους κατά την περίοδο 1941-1944. Συνεπώς αν η Αλβανική ηγεσία επιλέγει να θέτει το ζήτηµα συνολικά για τους Τσάµηδες επιχειρώντας να το βάλει στην ατζέντα των διµερών σχέσεων το µόνο που θα καταφέρνει θα είναι να βοηθά όλους αυτούς που δεν θέλουν την προσέγγιση και τη στενή συνεργασία των δύο λαών. ιότι επιλέγοντας αυτή τη στρατηγική σηµαίνει ότι ζητά από την ελληνική κυβέρνηση να επιβραβεύσει αυτούς που συνεργάστηκαν µε τους Γερµανούς και τους Ιταλούς εναντίον της ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας, πράγµα που είναι αδύνατο. Αντίθετα θα µπορούσε να επιλέξει έναν άλλο δρόµο δηλώνοντας δηµόσια ότι µεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας δεν υφίσταται ζήτηµα Τσάµηδων και συστήνοντας ταυτοχρόνως σε όποιον το επιθυµεί, να προσφύγει στο Ευρωπαϊκό ή στο ιεθνές ικαστήριο ως άτοµο εκθέτοντας τα επιχειρήµατά του και ζητώντας ότι επιθυµεί να ζητήσει. ιότι έτσι δεν τίθεται θέµα συνολικής αποζηµίωσης µιας µειονότητας αλλά εξατοµικευµένης δικαίωσης ενός πολίτη. Οι Τσάµηδες βρέθηκαν στη δίνη πολέµων και µεγάλων αλλαγών. Χάρη σε µια ιταλική έµπνευση µπλέχθηκαν από την πρώτη στιγµή στον γεωστρατηγικό ανταγωνισµό των Μεγάλων υνάµεων αλλά και στην ελληνοαλβανική αντιπαράθεση για τη Βόρειο Ήπειρο. Ένας φαύλος κύκλος άνοιξε. Το ελληνικό κράτος τους έβλεπε καχύποπτα και σε πολλές περιπτώσεις παραβίαζε τα δικαιώµατά τους. Αυτό µε τη σειρά του έκανε τους Τσάµηδες να στρέφονται όλο και πιο πολύ προς τους Ιταλούς και τους Αλβανούς ζητώντας προστασία. Και όσο το έκαναν αυτό τόσο πιο ύποπτοι γίνονταν για τους Έλληνες. Την κρίσιµη στιγµή του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου, όταν η Ελλάδα υπερασπίστηκε την ελευθερία της απέναντι στους Ιταλούς και τους Γερµανούς οι Τσάµηδες και για να είµαστε ακριβείς, οι περισσότεροι αλλά όχι όλοι- επέλεξαν να συµµαχήσουν µε τους κατακτητές. Αν είχαν νικήσει οι Γερµανοί σήµερα οι Τσάµηδες θα ήταν οι κύριοι της νότιας Ηπείρου και οι Έλληνες είτε θα είχαν διωχθεί είτε θα είχαν εξοντωθεί. Όταν κάποιος αποφασίζει να συµµετάσχει σε ένα τέτοιο παιχνίδι παίρνοντας τα όπλα, πρέπει να ξέρει ότι όπως όταν κερδίζει τα κερδίζει όλα, έτσι κι όταν χάνει µπορεί να τα χάσει όλα. Ο πόλεµος τελείωσε το 1945. Για την Ελλάδα και την Αλβανία τελείωσε το 1987 µε πρωτοβουλία του τότε πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου και του τότε Υπουργού Εξωτερικών και νυν Προέδρου της ηµοκρατίας, Κάρολου Παπούλια. Σήµερα οι Έλληνες της Βορείου Ηπείρου παρά τα όποια προβλήµατα- βρίσκονται σε πολύ καλύτερη µοίρα σε σχέση µε όλα τα προηγούµενα χρόνια. Σήµερα η Ελλάδα έχει παραιτηθεί οριστικά από κάθε διεκδίκηση της Βορείου Ηπείρου. Σήµερα τουλάχιστον 500.000 Αλβανοί βρίσκονται στην Ελλάδα και οι περισσότεροι από αυτούς κατοικούν εδώ για πολλά χρόνια, µαζί µε τις οικογένειές τους. Αυτό σηµαίνει ότι οι περισσότεροι θα µείνουν για πάντα εδώ. Είναι άνθρωποι εργατικοί και τίµιοι. Πολλοί από αυτούς ζουν εδώ για περισσότερο από 10 χρόνια και έχουν κάνει µεγάλη και αξιοσηµείωτη πρόοδο. Ζουν µαζί µας, τα παιδιά τους παίζουν µε τα παιδιά µας στις ίδιες γειτονιές, πηγαίνουν στα ίδια σχολεία και πολλά από αυτά είναι άριστοι µαθητές. Όλο και περισσότερα µάλιστα συνεχίζουν τις σπουδές τους στα ελληνικά Πανεπιστήµια. Πέρσι, στο µάθηµά µου είχα την τύχη να έχω ως φοιτήτρια ένα τέτοιο κορίτσι. Είναι µια άριστη φοιτήτρια που είµαι βέβαιος ότι στο µέλλον έχει να προσφέρει πολλά και στις δύο πατρίδες της. 7

8 Στο πρόσωπο αυτής της νέας µπορούµε να δούµε το πρόσωπο του µέλλοντός µας. Ένα µέλλον ειρήνης, ευηµερίας, συνεργασίας και αµοιβαίας εκτίµησης. Για χάρη αυτού του µέλλοντος ότι έχουµε να συζητήσουµε για το παρελθόν των σχέσεων µεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας ας το συζητήσουµε χωρίς να διακινδυνεύσουµε όσα έχουµε πετύχει ως σήµερα και κυρίως χωρίς να επιτρέψουµε στους εθνικιστές και των δύο πλευρών να εκµεταλλευτούν τις σκοτεινές σελίδες της ιστορίας για να µας γυρίσουν πίσω στα πέτρινα χρόνια της καχυποψίας και των διεκδικήσεων. Γιώργος Ξ. Καλαντζής Ο Γιώργος Καλαντζής είναι φιλόλογος, κοινωνιολόγος και διδάκτορας Ιστορίας και Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης. Έχει διδάξει στη Σχολή Αξιωµατικών Νοσηλευτικής το µάθηµα «Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας», στο Τµήµα Κοινωνικής Εργασίας του ΑΤΕΙ Πατρών το µάθηµα «ιαπολιτισµική Αγωγή» και στο Τµήµα ιεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών το µάθηµα «Κοινωνιολογία».