Επιστήμη 2.0 - Ανοικτή Επιστήμη, Ευρωπαϊκή Πολιτική, Οφέλη και Περιορισμοί Βασιλική Κουκουνίδου Υπ. Διδάκτωρ Νομικής ΑΠΘ Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND 4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.el 1. Εισαγωγή «Επιστήμη 2.0» ή Ανοικτή επιστήμη ως ο επικρατέστερος όρος, νοείται η συνεχής εξέλιξη του modus operandi στη διεξαγωγή έρευνας και την οργάνωση της επιστήμης. Πρόκειται ουσιαστικά για μια νέα προσέγγιση της ερευνητικής διαδικασίας, η οποία βασίζεται σε νέους τρόπους διάχυσης της έρευνας μέσω της χρήσης ψηφιακών μέσων και νέων συνεργατικών εργαλείων. Βασικοί πυλώνες της Ανοικτής Επιστήμης είναι η Ανοικτή Πρόσβαση σε ερευνητικές δημοσιεύσεις και ερευνητικά δεδομένα, η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην έρευνα, οι ηλεκτρονικές υποδομές όπως τα ιδρυματικά ή θεματικά αποθετήρια και η διαδικασία ανοικτής αξιολόγησης έρευνας (Open Peer review). Θεωρώντας ότι η έρευνα και η καινοτομία, έχουν σημαντικό και κριτικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως παγκόσμιος πυρήνας για την ανάπτυξη της επιστήμης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει με πολιτικές και υποδομές τόσο τις έννοιες όσο και την εφαρμογή της Ανοικτής Επιστήμης. 2. Ανοικτή πρόσβαση Ως Ανοικτή Πρόσβαση ορίζεται η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τέλη και τους περισσότερους περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό περιεχόμενο. Οι αναγνώστες, ερευνητές και μη, μπορούν να χρησιμοποιούν ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και άλλους σκοπούς. Πρωταρχικός σκοπός της είναι η διευκόλυνση της ανταλλαγής επιστημονικών πληροφοριών. Ανάμεσα στα πλεονεκτήματα της υιοθέτησης πολιτικής και της εφαρμογής της Ανοικτής Πρόσβασης, είναι:
1. η συμβολή στην περαιτέρω αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας 2. η συμβολή στην εντατικοποίηση της έρευνας και της καινοτομία 3. η συμβολή στην επαλήθευση της έρευνας 4. η αποφυγή της επανάληψης 5. η ενίσχυση της διεπιστημονικότητα που οδηγεί σε νέα μονοπάτια έρευνας 6. η εμπλοκή στη διαδικασία της έρευνας από τους πολίτες και την κοινωνία 7. η συμβολή στη διατήρηση των έργων 8. τα έργα γίνονται πιο εμφανή, με αποτέλεσμα την αύξηση των ετεροαναφορών 9. παροχή πρόσβασης σε όλους στη Δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα 10. ενίσχυση της διαφάνειας στις δημόσιες χρηματοδοτήσεις έργων, ενώ συγκριτικά είναι 11. πιο οικονομικός τρόπος πρόσβασης σε σχέση με το συνδρομητικό μοντέλο, κάτι που σε περιόδους οικονομικής ύφεσης αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την επίτευξη καινοτομιών και διεύρυνση της επιστήμης. Παράλληλα, μέσα από τη δημόσια διαβούλευση που πραγματοποιήθηκε μεταξύ Ιουλίου Σεπτεμβρίου 2014 και της οποίας τα αποτελέσματα παρουσίασε στις 3 Μαρτίου 2015 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προς το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διαφάνηκε ότι η Ανοικτή Επιστήμη, αυξάνει την ποιότητα και τον αντίκτυπο της επιστήμης βελτιώνοντας: 1. την αξιοπιστία της, καθώς επιτρέπει την έγκαιρη, καλύτερη και αποτελεσματικότερη επαλήθευση δεδομένων 2. την αποδοτικότητά της, καθώς μπορεί να αποτρέψει την ανώφελη αλληλεπικάλυψη παρόμοιων ερευνητικών προσπαθειών σε άλλο μέρος του πλανήτη και να επεκτείνει τη συνεργασία σε ευρύτερο φάσμα συνεισφερόντων 3. την ανταπόκρισή της στις κοινωνικές απαιτήσεις των πολιτών, καθώς η επιστήμη μπορεί να καταστεί πιο διαφανής και ανοικτή από ότι πριν 4. την εμπιστοσύνη σε αυτήν, καθώς τα ζητήματα ακεραιότητας της έρευνας μπορούν να επιλυθούν καλύτερα σε ένα ανοικτό και διαφανές πλαίσιο 5. τη λειτουργία χωρίς αποκλεισμούς, ενσωματώνοντας ευρύτερο φάσμα παραγωγών επιστημονικών γνώσεων πέρα από το ακαδημαϊκό πλαίσιο 6. τον παγκόσμιο χαρακτήρα της, διευκολύνοντας τις διεθνώς οργανωμένες ερευνητικές προσπάθειες που επικεντρώνονται σε συγκεκριμένο στόχο και 7. την ανταλλαγή γνώσεων και δεδομένων μεταξύ των επιστημόνων πριν από την επιστημονική δημοσίευση, με αποτέλεσμα να εξελίσσεται ταχύτερα η επιστήμη και να καθίστανται ταχύτερα διαθέσιμες οι καινοτομίες. Οι αλλαγές στη δυναμική της επιστήμης και της έρευνας, προκύπτουν αφενός από τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις και τις διαθέσιμες πλέον ψηφιακές τεχνολογίες και αφετέρου από τις αυξανόμενες απαιτήσεις της κοινωνίας για πρόσβαση στη γνώση και την πληροφόρηση. Από αυτές τις αλλαγές δεν μένουν ανεπηρέαστοι φορείς, όπως συμβούλια έρευνας, οργανισμοί διεξαγωγής έρευνας όπως είναι τα πανεπιστήμια αλλά και φορείς χρηματοδότησης. Ταυτόχρονα επηρεάζεται ο τρόπος με τον οποίο διαδίδεται και αξιολογείται η επιστημονική γνώση ενώ παρουσιάζεται ανάδυση νέων επιστημονικών κλάδων, καινοτόμες μέθοδοι στις δημοσιεύσεις (θεματικά/ιδρυματικά αποθετήρια, αλλά
και περιοδικά ανοικτής πρόσβασης) καθώς και αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούνται η ποιότητα και ο αντίκτυπος της έρευνας. 2.1. Το «κίνημα» της Ανοικτής Πρόσβασης Η εισαγωγή των δυνατοτήτων του διαδικτύου τη δεκαετία του 90, επέφερε στην ιδέα της Ανοικτής Πρόσβασης στη γνώση, νέα δυναμική σε συνδυασμό με τις δυνατότητες των Ελεύθερων λογισμικών/λογισμικών Ανοικτού Κώδικα. Συνοπτικά η εξέλιξη θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά με αφετηρία τη δεκαετία του 1990, με την ανάπτυξη του Παγκόσμιου Ιστού και των δυνατοτήτων πρόσβασης σε πηγές πληροφόρησης που παρείχε, όπου παρουσιάζεται και η εισαγωγή της διαδικτυακής πρόσβασης στην περιοδική εκδοτική παραγωγή, με τη λογική της πιο γρήγορης και άμεσα αναγνωρίσιμης επιστημονικής γνώσης, δυνατότητας που η έντυπη μορφή ήταν περιορισμένη και με περισσότερο κόστος. Η αύξηση βεβαίως της χρήσης των επιστημονικών περιοδικών, αύξησε ταυτόχρονα και το κόστος πρόσβασης σε αυτά, εφόσον η ζήτηση αυξήθηκε δραματικά. Χαρακτηριστικό είναι το γράφημα που ακολουθεί, το οποίο παρουσιάζει την αύξηση του κόστους, των Ακαδημαϊκών Ερευνητικών Βιβλιοθηκών, για αγορά προσβάσεων σε συνδρομητικά περιοδικά. Παρόλο που το γράφημα παρουσιάζει στατιστικά μέχρι το 2011, στα Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ιδρύματα, οι ερευνητές, έγιναν μάρτυρες της πραγματικότητας αυτής, την ίδια περίπου περίοδο και μέχρι σήμερα, με τη διακοπή των προσβάσεων προς έγκριτα περιοδικά και άλλες ερευνητικές πηγές, όταν λόγω της οικονομικής κρίσης που επικράτησε και επικρατεί ακόμα στη χώρα, οι δημόσιες Ακαδημαϊκές / Ερευνητικές Βιβλιοθήκες, αδυνατούν να πληρώσουν, τις συνδρομές που ζητούνται από τους διάφορους εκδότες, για την παροχή προσβάσεων 1. Πίνακας 1. Στον πίνακα αυτό, παρουσιάζεται η αύξηση στο κόστος της πρόσβασης σε επιστημονικές μονογραφίες και δημοσιεύσεις περιοδικών εκδόσεων, μεταξύ των ετών 1986 2011. 1 Οι ανακοινώσεις για τις σχετικές διακοπές εντοπίζονται από το 2010 σε πολλούς συνδέσμους Ελληνικών ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών και ερευνητικών ινστιτούτων. Το παράδειγμα που ακολουθεί παρουσιάζεται στη σελίδα του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης http://www.certh.gr/63cc4fd1.el.aspx «23 Φεβρουαρίου 2010 - Ο Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (Σ.Ε.Α.Β./HEAL-Link), θα ήθελε να σας πληροφορήσει ότι λόγω των γνωστών προβλημάτων που υπάρχουν με τις ανανεώσεις των συμβάσεων, ο εκδοτικός οίκος Elsevier ενημέρωσε τον Σ.Ε.Α.Β., ότι από τη Δευτέρα 01-03-2010 θα διακόψει την πρόσβαση στα περιοδικά του ScienceDirect καθώς και στη βιβλιογραφική βάση Scopus.»
Πέραν της οικονομικής πτυχής, υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλος αριθμός, ερευνητικής παραγωγής η οποία όμως δεν εκδίδεται σε κάποιο επιστημονικό περιοδικό, πιθανότατα διότι δεν εγκρίθηκε από όλα τα στάδια αξιολόγησης. Οι πηγές αυτές εκ των πραγμάτων παρέμειναν αναξιοποίητες και πρωτογενή δεδομένα απορρίπτονταν και χάνονταν. 2.1.1 Μορφές Ανοικτής Πρόσβασης (Χρυσός και Πράσινος Δρόμος) Κατά την περίοδο 1993 2009 παρουσιάζεται η ανάπτυξη των περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης. Η μορφή αυτή παίρνει την ονομασία «Χρυσός δρόμος» και ορίζει
ουσιαστικά την παροχή Ανοικτής Πρόσβασης στο κοινό από τον ίδιο τον εκδότη. Αυτή η μορφή Ανοικτής Πρόσβασης αποτελεί ένα από τα μέσα εφαρμογής Ανοικτής Πρόσβασης και σήμερα η μορφή αυτή, διασπάται σε επιπλέον μοντέλα πρόσβασης. Για χάρη παραδείγματος αναφέρεται το μοντέλο είτε της άμεσης παροχής πρόσβασης ή με τη διατήρηση περιόδου εμπάργκο, όπου το άρθρο διατηρείται για περίοδο 6 ή 12 μηνών σε κλειστή πρόσβαση, πριν την παράθεση του σε Ανοικτή Πρόσβαση. Η δεύτερη μορφή Ανοικτής πρόσβασης έχει την ονομασία «Πράσινος Δρόμος», και με αυτόν εννοείται η παράθεση, μέσω αυτό-αρχειοθέτησης του ερευνητικού άρθρου, σε κάποιο ιδρυματικό ή θεματικό αποθετήριο, που άπτεται της επιστημονικής περιοχής του συγγραφέα. Η παράθεση τόσο του πλήρες κειμένου, όσο και των μεταδεδομένων, πραγματοποιείται από τον ίδιο τον συγγραφέα. 2.1.2. Διακηρύξεις υποστήριξης της Ανοικτής Πρόσβασης Με την σταδιακή αναγνώριση των πλεονεκτημάτων της Ανοικτής Πρόσβασης και την παραδοχή της αναγκαιότητας ύπαρξης της, ακολούθησαν κείμενα Διακηρύξεων, προς υποστήριξη και ενίσχυση των προσπαθειών εφαρμογής και εξάπλωσης του κινήματος. Στις 14 Φεβρουαρίου 2002, υπογράφεται η Διακήρυξη της Βουδαπέστης 2 για την Ανοικτή Πρόσβαση, ενώ το Απρίλιο του 2003 και τον Οκτώβριο του ιδίου έτους υπογράφονται από πληθώρα ερευνητικών ινστιτούτων η Δήλωση της Βηθεσδά 3 για την Εκδοτική Δραστηριότητα Ανοικτής Πρόσβασης και η Διακήρυξη του Βερολίνου 4 για την Ανοικτή Πρόσβαση στη Γνώση των Θετικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών. Η πιο πρόσφατη διακήρυξη ανακοινώνεται το 2014 με τον τίτλο Διακήρυξη της Λυών για την πρόσβαση στις πληροφορίες και την ανάπτυξη 5. Παράλληλα, αναπτύσσονται μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, προς υποστήριξη της ιδέας και της εφαρμογής της Ανοικτής Πρόσβασης όπως είναι το Public Library of Science (PLoS) 6 που ιδρύθηκε το 2001 και ο οργανισμός Creative Commons, επίσης ιδρυθείς το 2001. Να σημειωθεί ότι από αρκετά νωρίς, ξεκίνησαν να δημιουργούνται υποδομές προς υποστήριξη του κινήματος όπως είναι η ανάπτυξη του προτύπου Ανοικτών Αρχείων (Open Archives Initiative 7 ) το οποίο ξεκίνησε το 1999. Το πρότυπο αυτό έχει ως κύριο στόχο την ανάπτυξη υποδομής διασύνδεσης και διάθεσης δεδομένων μεταξύ διαδικτυακών βάσεων δεδομένων και αποθετηρίων. Υποδομή δημιουργήθηκε επίσης για να υποστηρίζεται η εγγραφή και παράθεση των πολιτικών των αποθετηρίων ανοικτής πρόσβασης. Παράδειγμα αυτής της υποδομής είναι το ROARMAP: Registry of Open Access Repository Material Archiving Policies 8, το οποίο ξεκίνησε τη δραστηριότητα του το 2003. Αρκετές άλλες υποδομές δημιουργήθηκαν 2 Budapest Open Access Initiative (Feb. 14, 2002), http://www.soros.org/openaccess/read.shtml 3 Bethesda Statement on Open Access Publishing (Apr. 11, 2003), http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm 4 Berlin Declaration on Open Access (Oct. 22, 2003), http://www.berlin9.org/about/declaration/index.shtml 5 Lyon Declaration on Access to Information and Development (Aug. 2014), http://www.lyondeclaration.org/ 6 http://www.plos.org/oa/definition.php 7 http://www.openarchives.org/ 8 http://roarmap.eprints.org/
για σκοπούς ενίσχυσης των λειτουργιών και εφαρμογών της Ανοικτής Πρόσβασης, όπως είναι το Directory for Open Access Journals (DOAJ 9 ), το Directory for Open Access Repositories (DOAR 10 ). Λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης που συνεχίζει ακόμα και σήμερα να έχει το κίνημα της Ανοικτής Πρόσβασης, η πλήρης κάλυψη των υποδομών, των πολιτικών και των λοιπών υποστηρικτικών μέσων του κινήματος, η αναφορά των πιο πάνω, αποτελεί μια σύντομη και μερική μόνο αναφορά των εξελίξεων. 2.2 Ευρωπαϊκή πολιτική Το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τις πολιτικές Ανοικτής Πρόσβασης στην επιστημονική πληροφόρηση δεν είναι πρόσφατο, αλλά αντιθέτως συνιστά το αποτέλεσμα προσπαθειών πολλών ετών για την προώθηση της Ανοικτής Πρόσβασης τόσο σε εθνικά επίπεδα και επίπεδα φορέων και οργανισμών, όσο και από τους ίδιους τους ερευνητές. Επιπλέον, συνδέεται άμεσα με τις εξελίξεις σε επίπεδο ηλεκτρονικών/τεχνολογικών υποδομών, όπως τα αποθετήρια και τα ηλεκτρονικά περιοδικά, καθώς και τη συνεχή πρόοδο στους τομείς των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Η καλύτερη κατανόηση των ωφελειών της Ανοικτής Πρόσβασης για τους ερευνητές και τους χρηματοδότες έρευνας και η ευρέως διαδεδομένη θέση ότι η έρευνα γενικότερα και ιδιαίτερα η δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα, οφείλει να είναι διαθέσιμη προς όλους, καθιστούν επιτακτική την ανάπτυξη σχετικών πολιτικών που διασφαλίζουν την Ανοικτή Πρόσβαση ως την καθιερωμένη πρακτική για τη διάχυση της έρευνας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει την Ανοικτή Πρόσβαση ως τον καθιερωμένο τρόπο διάχυσης της δημόσιας χρηματοδοτούμενης έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και υποστηρίζει την ανοικτή διάθεση της γνώσης ως μια από τις έξι προτεραιότητες του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας. Το 2012 η Επιτροπή έκδωσε την «Σύσταση της 17ης Ιουλίου 2012 για την πρόσβαση στις επιστημονικές πληροφορίες και τη διαφύλαξη τους», συστήνοντας στα κράτη μέλη την ανάπτυξη εθνικών πολιτικών για την παροχή Ανοικτής Πρόσβασης στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα και την ανάπτυξη σχετικών πολιτικών από τους χρηματοδότες και τους φορείς έρευνας, πολιτικές οι οποίες θα συντονίζονται σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Από την πλευρά της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ορίζει την παροχή Ανοικτής Πρόσβασης ως υποχρεωτική για το σύνολο των έγκριτων δημοσιεύσεων (peer-reviewed publications) που προκύπτουν από έργα που χρηματοδοτούνται από τον Ορίζοντα 2020. Η απόφαση αυτή έπεται της πιλοτικής δράσης για την Ανοικτή Πρόσβαση που εφαρμόστηκε στο 7ο Πρόγραμμα Πλαίσιο της ΕΕ για την Έρευνα και την Καινοτομία που κάλυψε την περίοδο 2007-2013. Ο Ορίζοντας 2020 περιλαμβάνει επίσης μια πιλοτική δράση για την Ανοικτή Πρόσβαση στα ερευνητικά δεδομένα, η οποία κλείνει την πιλοτική περίοδο με το τέλος του 2016. Από τον Ιανουάριο του 2017 η Ανοικτή Πρόσβαση στα ερευνητικά δεδομένα γίνεται υποχρεωτική για όλες τις θεματικές κατηγορίες. Η Ανοικτή Πρόσβαση στα ερευνητικά δεδομένα συνιστά ένα πεδίο που λαμβάνει ολοένα και περισσότερη προσοχή και για το οποίο οι σχετικές πολιτικές 9 https://doaj.org/ 10 https://www.doar.com/
βρίσκονται ακόμα σε πρώιμο στάδιο. Εξαιρέσεις βεβαίως προκύπτουν για λόγους που αφορούν όρους εμπιστευτικότητας (άρθρο 36), ασφάλειας (άρθρο 37) και προστασίας των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 39). Η πλέον σημαντική εξέλιξη σε επίπεδο πολιτικής αφορά τον αυξανόμενο αριθμό χρηματοδοτών έρευνας και φορέων έρευνας που υλοποιούν πολιτικές Ανοικτής Πρόσβασης στην επιστημονική πληροφόρηση σε παγκόσμιο επίπεδο. Σημαντικοί δημόσιοι και ιδιωτικοί χρηματοδότες υιοθετούν υποχρεωτικές πολιτικές Ανοικτής Πρόσβασης, θέτοντας με τον τρόπο αυτό τα θεμέλια για να καταστεί η Ανοικτή Πρόσβαση ως ο πλέον καθιερωμένος τρόπος διάχυσης της έρευνας και ωθώντας παράλληλα τους φορείς έρευνας στην εισαγωγή των απαραίτητων αλλαγών Πίνακας 2. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται η αυξητική τάση στην υιοθέτηση πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης, σε πέραν του Ευρωπαϊκού και Εθνικού επιπέδου, με το μεγαλύτερο ποσοστό υιοθέτηση πολιτικής από Ερευνητικούς οργανισμούς και από χρηματοδότες έρευνας Πηγή: The Registry of Open Access Repository Mandates and Policies (ROARMAP) http://roarmap.eprints.org/ 2.3. Πνευματική ιδιοκτησία Στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής πολιτικής για την Ανοικτή Πρόσβαση και συγκεκριμένα με την ανακοίνωση του Προγράμματος Ορίζοντας 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, προτρέπει τους συγγραφείς / τους δημιουργούς ενός έργου, να διατηρούν τα δικαιώματα τους επι του πνευματικού δημιουργήματος τους. Παροτρύνει δε τους
δημιουργούς να μην εκχωρούν εξ ολοκλήρου τα δικαιώματα τους στους εκδότες, ώστε να είναι σε θέση ο ίδιος ο δημιουργός να έχει δικαίωμα να μεταχειριστεί το έργο του όπως αυτός επιθυμεί. Επιπλέον, με την υποχρέωση των ερευνητών που χρηματοδοτούνται από Ευρωπαϊκά κονδύλια για διάθεση της έρευνας τους σε Ανοικτή Πρόσβαση, η Ευρωπαϊκή επιτροπή παροτρύνει τους ερευνητές να επιλέγουν εκδότες, οι οποίοι να αντιλαμβάνονται την υποχρέωση αυτή του ερευνητή και να την επιτρέπουν. Για βοήθεια των ερευνητών η επιτροπή παραπέμπει τους ερευνητές στη λίστα Sherpa/Romeo http://www.sherpa.ac.uk/romeo/, όπου παρουσιάζονται οι κανόνες των εκδοτών, σε ότι αφορά την αποδοχή των πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης. Εναλλακτικά, οι ερευνητές μπορούν να διαπραγματευτούν με τους εκδότες, στους οποίους επιθυμούν να δημοσιεύσουν την έρευνά τους, ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους προς το χρηματοδότη τους. Για το σκοπό αυτό, ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός SPARC (the Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition), έχει δημιουργήσει ένα δείγμα διαπραγματευτικού εγγράφου 11, το οποίο θα μπορεί να αξιοποιηθεί από τους ερευνητές για διαπραγμάτευση με τους σχετικούς εκδότες. Ακόμα και στην περίπτωση, που ο εκδότης απαγορεύει την κατάθεση του έργου σε Ανοικτή Πρόσβαση, η Ευρωπαϊκή επιτροπή, αναφέρει ότι μπορεί να κατατεθεί η τελική/προ δημοσιευμένη μορφή του έργου, ώστε να τηρηθεί η σχετική δέσμευση. 2.3.1. Creative commons Ως επιπλέον τρόπο διαφύλαξης των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παροτρύνει τους δημιουργούς να χρησιμοποιούν άδειες χρήσης για το έργο τους, τύπου Creative Commons. Οι άδειες χρήσης Creative Commons, αποτελούν σήμερα ένα διαδεδομένο τρόπο παράθεσης των όρων του κάθε δημιουργού, σχετικά με τη χρήση που επιθυμεί να έχει το πνευματικό του δημιούργημα. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα εργαλείο που αποτελείται από μια πρωτοποριακή σχεδίαση "τριών στρωμάτων", αποτελούμενο από τον νομικό κώδικα, την «Πράξη των Κοινών» (γνωστή και ως "αναγνώσιμη από ανθρώπους" έκδοση της άδειας), μέσα από την οποία αναφέρονται οι όροι και οι προϋποθέσεις των αδειών και την αναγνώσιμη από μηχανή έκδοση της άδειας, μέσα από την οποία παρουσιάζεται μια περίληψη των βασικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων γραμμένη σε μια μορφή που συστήματα λογισμικού, μηχανές αναζήτησης, και άλλα είδη τεχνολογίας μπορούν να καταλάβουν. Επι του παρόντος οι άδειες παρουσιάζονται με τις εξής διακρίσεις: 1. Αναφορά Δημιουργού - CC BY Με τη χρήση αυτής της άδειας, ο δημιουργός, επιτρέπει σε άλλους να διανέμουν, να αναμειγνύουν, και να δημιουργούν πάνω στο δικό του έργο, ακόμη και εμπορικά, αρκεί να γίνεται σαφής αναφορά στην πρωτογενή πηγή / στην αρχική δημιουργία. Συστήνεται για τη μέγιστη διάδοση και χρήση του αδειοδοτούμενου υλικού. 11 SPARC Author Addendum» http://sparcopen.org/wp-content/uploads/2016/01/access-reuse_addendum.pdf
2. Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή - CC BY-SA Αυτή η άδεια επιτρέπει στους άλλους να αναμειγνύουν, να τροποποιούν, και να δημιουργούν πάνω στο έργο, ακόμη και για εμπορικούς σκοπούς, αρκεί να αποδίδουν την αναγνώριση / credit, και να υπαγάγουν τις νέες τους δημιουργίες υπό τους ίδιους όρους. Αυτή η άδεια συγκρίνεται συχνά με τις άδειες "copyleft" του ελεύθερου και ανοικτού κώδικα λογισμικού. Όλα τα νέα έργα που βασίζονται στο πρωτότυπο, θα φέρουν την ίδια άδεια, οπότε και τα οποιαδήποτε παράγωγα θα επιτρέπουν και την εμπορική χρήση. Αυτή είναι η άδεια που χρησιμοποιείται από την Wikipedia, και συστήνεται για υλικό που θα επωφεληθεί από την ενσωμάτωση περιεχομένου από την Wikipedia και από άλλα έργα με παρόμοια άδεια. 3. Αναφορά Δημιουργού-Όχι Παράγωγα Έργα - CC BY-ND Αυτή η άδεια επιτρέπει την αναδιανομή, εμπορική και μη-εμπορική, αρκεί να μεταδίδεται στον επόμενο απαράλλακτα και καθ' ολοκληρίαν, με την απόδοση αναγνώρισης / credit στο δημιουργό. 4. Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση - CC BY-NC Αυτή η άδεια επιτρέπει στους άλλους να διανέμουν, να αναμειγνύουν, και να δημιουργούν πάνω στο πρωτότυπο έργο, κατά μη-εμπορικό τρόπο, και παρόλο που τα νέα έργα θα πρέπει επίσης να αποδίδουν αναγνώριση και να είναι μη-εμπορικά, δεν οφείλουν να υπαγάγουν τα παράγωγα έργα τους στους ίδιους όρους. 5. Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή - CC BY-NC-SA Αυτή η άδεια επιτρέπει στους άλλους να αναμειγνύουν, να τροποποιούν, και να δημιουργούν πάνω στο πρωτότυπο έργο, κατά μη-εμπορικό τρόπο, αρκεί να γίνεται σαφής αναγνώριση στο δημιουργό, για την αρχική δημιουργία κι να υπαγάγουν τις νέες τους δημιουργίες υπό τους ίδιους όρους. 6. Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα - CC BY-NC-ND Αυτή η άδεια είναι η πιο περιοριστική από τις έξι κύριες άδειες των Creative Commons, επιτρέποντας μόνο στους άλλους να μεταφορτώνουν τα πρωτότυπα έργα και να τα μοιράζονται με άλλους, αρκεί να αποδίδουν αναγνώριση / credit, χωρίς όμως να υπάρχει η δυνατότητα αλλαγής του έργου, ή να τα χρησιμοποιήσουν εμπορικά. 7. Κοινό Κτήμα /Public domain - CC0 Μέσω των Creative Commons, παρέχονται επίσης εργαλεία που λειτουργούν στο πλαίσιο της παραχώρησης όλων των δικαιωμάτων στο δημόσιο τομέα. Με την άδεια αυτή επιτρέπεται στους παρόχους αδείας να αποποιούνται όλων τους των δικαιωμάτων και να θέτουν ένα έργο στο Κοινό Κτήμα/ Public domain, ενώ το σήμα για το Κοινό Κτήμα/
Public Domain Mark επιτρέπει σε οποιονδήποτε χρήστη του διαδικτύου να επισημάνει ένα έργο ως ανήκον στο Κοινό Κτήμα/ Public domain. 3. Συμπεράσματα Η Ανοικτή Επιστήμη, παρουσιάζεται ως μια δίκαιη, ηθική και απαραίτητη πρακτική διάδοσης της ερευνητικής παραγωγής, χωρίς επιπλέον κόστος εκ μέρους του φορολογούμενου πολίτη, ο οποίος ήδη πληρώνει για την πραγματοποίηση της έρευνας από Ευρωπαϊκά ή εθνικά κονδύλια. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αλλά και μεγάλος αριθμός κρατών μελών μέσω των εθνικών πολιτικών, προωθούν την εφαρμογή και αξιοποίηση της φιλοσοφίας αυτής. Παρά τα σημαντικά δυνητικά οφέλη και τα πλεονεκτήματα της Ανοικτής Επιστήμης, σημαντικά εμπόδια παραμένουν στην επικράτηση των αρχών της. Μεταξύ αυτών παρουσιάζονται εμπόδια που σχετίζονται με τον προσδιορισμό της κυριότητας συνόλων ερευνητικών δεδομένων (data sets) μεγάλης κλίμακας, καθώς και ζητήματα εμπιστευτικότητας, προστασίας της ιδιωτικής ζωής ή/και ασφάλειας. Επίσης, ο αργός ρυθμός προσαρμογής του επιστημονικού εκδοτικού κόσμου, η έλλειψη κινήτρων για την ακαδημαϊκή κοινότητα, η εξάρτηση των αξιολογήσεων των πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων μόνον από διδακτικούς και βιβλιομετρικούς δείκτες (χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο διαμοιρασμός αποτελεσμάτων πριν και μετά την έκδοση), καθώς και οι υποδομές και δεξιότητες που απαιτούνται για την ανάπτυξη της Ανοικτής Επιστήμης λειτουργούν πολλές φορές ως ανασταλτικοί παράγοντες. Μικρότερες χώρες, ιδρύματα και επιστημονικές εταιρείες αντιμετωπίζουν πλην των προαναφερόμενων και πρόσθετους χρηματοδοτικούς φραγμούς. Παρά ταύτα, αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον η εξέλιξη του θέματος, κυρίως για το θέμα της ανοικτότητας και της επαναχρησιμοποίησης των ερευνητικών δεδομένων, θέμα που χρήζει ακόμα περαιτέρω μελέτης από διάφορες πτυχές, όπως συμβατότητας (λόγω της συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης), ασφάλειας και άλλων, των πιθανών ευκαιριών και κινδύνων που πιθανόν να παρουσιαστούν, τόσο από πλευράς Ευρωπαϊκής Επιτροπής όσο και σε επίπεδο κρατών μελών. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Amsen, E. (2014). What is open peer review?. [Blog] F1000Research blog. Available at: https://blog.f1000.com/2014/05/21/what-is-open-peer-review/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Openaccess.mpg.de. (2017). Berlin Declaration. [online] Available at: https://openaccess.mpg.de/berlin-declaration [Accessed 29 Jan. 2017]. Legacy.earlham.edu. (2003). Bethesda Statement on Open Access Publishing. [online] Available at: http://legacy.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm [Accessed 29 Jan. 2017]. Budapestopenaccessinitiative.org. (n.d.). Budapest Open Access Initiative Budapest Open Access Initiative. [online] Available at: http://www.budapestopenaccessinitiative.org/ [Accessed 29 Jan. 2017].
Ec.europa.eu. (2015). Consultation on Science 2.0 : Science in Transition - European Commission. [online] Available at: http://ec.europa.eu/research/consultations/science- 2.0/consultation_en.htm [Accessed 29 Jan. 2017]. Europa.eu. (2016). European Commission - PRESS RELEASES - Press release - Speech by Commissioner Carlos Moedas in Amsterdam, NL: "Open science: share and succeed". [online] Available at: http://europa.eu/rapid/press-release_speech-16-1225_en.htm [Accessed 29 Jan. 2017]. Fact sheet: Open Access in Horizon 2020. (2013). 1st ed. [ebook] European Commission. Available at: https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/sites/horizon2020/files/factsheet_open_ Access.pdf [Accessed 29 Jan. 2017]. Creative Commons. (2017). Licensing types - Creative Commons. [online] Available at: https://creativecommons.org/share-your-work/licensing-types-examples/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Digital-scholarship.org. (2008). 2 Open Access Statements. [online] Available at: http://www.digital-scholarship.org/oab/2statements.htm [Accessed 29 Jan. 2017]. Laakso M, Welling P, Bukvova H, Nyman L, Björk B-C, Hedlund T (2011) The Development of Open Access Journal Publishing from 1993 to 2009. PLoS ONE 6(6): e20961. doi:10.1371/journal.pone.0020961 Millington, P. (2017). SHERPA/RoMEO - Publisher copyright policies & self-archiving. [online] Sherpa.ac.uk. Available at: http://www.sherpa.ac.uk/romeo/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Nagy-rothengass, M. (2016). European countries are reaping the benefits of Open Data. [online] Digital Single Market. Available at: https://ec.europa.eu/digital-singlemarket/en/blog/european-countries-are-reaping-benefits-open-data [Accessed 29 Jan. 2017]. Ec.europa.eu. (2016). Nominated Members of the Open Science Policy Platform: listed in accordance with their stakeholder group. [online] Available at: http://ec.europa.eu/research/openscience/pdf/ospp_nominated_members.pdf#view=fit& pagemode=none [Accessed 29 Jan. 2017]. Ec.europa.eu. (2016). Open Science Policy Platform Open Science - Research & Innovation - European Commission. [online] Available at: http://ec.europa.eu/research/openscience/index.cfm?pg=open-science-policy-platform [Accessed 29 Jan. 2017]. SPARC. (2017). SPARC: Setting the Default to Open. [online] Available at: http://sparcopen.org/who-we-are/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Suber, P. (2015). Peter Suber, Open Access Overview (definition, introduction). [online] Legacy.earlham.edu. Available at: http://legacy.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm [Accessed 29 Jan. 2017]. Lyondeclaration.org. (2014). The Lyon Declaration. [online] Available at: http://www.lyondeclaration.org/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Validation of the results of the public consultation on Science 2.0: Science in Transition. (2016). 1st ed. [ebook] European Commision. Available at:
http://ec.europa.eu/research/consultations/science-2.0/science_2_0_final_report.pdf [Accessed 29 Jan. 2017]. Roarmap.eprints.org. (2017). Welcome to ROARMAP - ROARMAP. [online] Available at: http://roarmap.eprints.org/ [Accessed 29 Jan. 2017]. Κυπριακή Δημοκρατία, (2016). Εθνική πολιτική Ανοικτής Πρόσβασης στην Επιστημονική Πληροφόρηση στην Κυπριακή Δημοκρατία. [online] Available at: http://www.dgepcd.gov.cy/dgepcd/dgepcd.nsf/b6e053491803c681c2257c7d004841c A/$file/Cyprus%20OA%20Policy%20to%20Scientific%20Info.pdf [Accessed 29 Jan. 2017]. Archive.ekt.gr. (2012). Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει την Ανοικτή Πρόσβαση στην έρευνα στο νέο πρόγραμμα Horizon 2020. [online] Available at: http://archive.ekt.gr/content/displayfa53.html?ses_mode=rnd&ses_lang=el&prnbr=853 00 [Accessed 29 Jan. 2017]. Epset.gr. (2017). Ηλεκτρονικά αποθετήρια ΕΠΣΕΤ. [online] Available at: http://www.epset.gr/el/content/%ce%b7%ce%bb%ce%b5%ce%ba%cf%84%cf %81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC- %CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B8%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%81%CE% B9%CE%B1 [Accessed 29 Jan. 2017]. Openaccess.gr. (2016). Ορίζοντας 2020 OpenAccess.gr. [online] Available at: http://www.openaccess.gr/el/oa-horizon2020 [Accessed 29 Jan. 2017].