САЙНШАНДЫН АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ПАРК-д ЗЭС ХАЙЛУУЛАХ ҮЙЛДВЭР БОЛОН БОРДООНЫ ХИМИЙН ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖ

САЙНШАНДЫН АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ПАРК-д ЗЭС ХАЙЛУУЛАХ ҮЙЛДВЭР БОЛОН БОРДООНЫ ХИМИЙН ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖ С.Дамбадаржаа / Инженер металлург / Ч. Хурц / Геологи уул уурхайн сайд асан, Геологи, эрдэс зүйн ухааны Ph доктор / М. Дамдинсүрэн / Эрдэс боловсруулалтын хөгжлийн төийн зөвлөх, D.Sc-доктор,профессор / Ж. Амгалан /академич, D.Sc-доктор, профессор/ 1

СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО 1. Эрдэнэт, Оюутолгой болон Цагаан суврагын уулын баяжуулах үйлдвэрүүдээс гарах зэсийн баяжмалын баазыг түшиглэн Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолборт жилд 300 мян.тн катодын зэс гаргах, зэс хайлуулах үйлдвэрийг болон жилд 700 мян.тн азот фосфорын холимог бордоо /ДАР/ үйлдвэрлэх бордооны химийн үйлдвэрийг байгуулах боломжийг судаллаа. 2. Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолборт зэс хайлуулах болон бордооны химийн үйлдвэр байгуулах асуудал бүрэн шийдвэрлэгдсэн тохиолдолд Монголын үндэсний хөрөнгө оруулагчдын нэг болох МОНГОЛ999 ҮНДЭСНИЙ НЭГДЭЛ ХК хөрөнгө оруулалт хийж, оролцох сонирхолтой байна. 2

1.0. МОНГОЛ УЛСАД ЗЭС ХАЙЛУУЛАХ ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛАХ ТАЛААР ХИЙСЭН СУДАЛГААНЫ ҮЕ 1. 1990-1999 он: Зэсийн баяжмал хайлуулж жилд 120 мян.тн хүртэл цэвэр зэс гаргах пирометаллургийн технологийн судалгаа хийгдсэн үе 2. 2000-2009 он: Зэсийн баяжмалыг гидрометаллургийн аргаар боловсруулж, цэвэр зэс гаргах судалгаа хийгдсэн үе 3. 2010 оноос хойш: Эрдэнэт, Оюутолгой болон Цагаан суврагын уулын баяжуулах үйлдвэрүүдээс гаргах зэсийн баяжмалын бааз дээр үндэслэн жилд 120-300 мян.тн цэвэр зэс гаргах зэс хайлуулах үйлдвэр барих боломжийг судалж эхлэсэн үе 3

1.1. OUTOKUMPU-Flash smelt технологи Технологийн металл авалт өндөр Утаан дахь SO 2 хүхрийн давхар исэл өндөр Хөрөнгө оруулалт бага Өөрийн өртөг бага Цахилгаан энерги бага зарцуулдаг 4

1.2. Ausmelt технологи 5 Outotec компани 2010 оны 3 сараас Ausmelt технологийг эзэмшиж байна. Давуу тал : Зуух нь овор хэмжээ багатай Баяжмалын хатаалт шаардахгүй Хөрөнгө оруулалт багатай Өөрийн өртөг багатай Зуухыг зогсоох, ажиллуулахад хялбар Зууханд нэмэлт түлшээр нүүрс, кокс, шингэн түлш, байгалийн хий ашиглах боломжтой.

1.3. Isasmelt технологийн жишээ 2.0. Isasmelt технологийн жишээ Технологийн патентыг Xtsrata(Australia) эзэмшдэг Давуу тал : Зуух нь овор хэмжээ багатай Баяжмалын хатаалт шаардахгүй Хөрөнгө оруулалт багатай Өөрийн өртөг багатай Зуухыг зогсоох, ажиллуулахад хялбар Зууханд нэмэлт түлшээр нүүрс, кокс, шингэн түлш, байгалийн хий ашиглах боломжтой. Аизасмелт технологийн онолын үндсийг Австрали улсын CSIRO хэмээх үйлдвэрлэл, эрдэм шинжилгээний байгууллага 1970 оны үед гаргаж технологийн хагас үйлдвэрлэлийн туршилтыг 1972-1983 онд хийж, жилд 35,0 мян.т зэс агуулсан баяжмал хайлах хүчин чадалтай үйлдвэрлэлийн хэмжээний туршилтын анхны зуухыг 1987 онд австралийн Маунт- Аиза үйлдвэрт байгуулсан бол 1981 онд Аизасмелт технологитой төстэй технологи болох Оусмелт технологи үүсчээ. 6

1.4. Зэс хайлуулах үйлдвэрийн техник технологид сонголт хийх тухай Зэс хайлуулах үйлдвэрийн техник технологийг сонгохдоо Монгол улсын нөхцөлд илүү тохиромжтой, анхны хөрөнгө оруулалт багатай, 1 тонн цэвэр зэс гаргахад ноогдох өөрийн өртөг нь ирээдүйд хамгийн бага байх тийм технологийг зэсийн баяжмал хайлуулах Оутокумпу фирмийн /Flash smelting/ болон Аусмелт, Xstrata фирмийн Аизасмелт технологиудыг хооронд нь харьцуулж нарийн судалгаа хийсний үндсэн дээр сонголт хийх нь зөв гэж үзлээ. 7

2.0. ЗЭС ХАЙЛУУЛАХ ҮЙЛДВЭР, ЗЭСИЙН ФОСФОРЫН ХҮДРИЙН ОРДЫН БАЙРШИЛ Khandgait Khankh ULAANGOM UVS Naranbulag ULGII Ulgii BAYAN-ULGII KHOVD ZAVKHAN Aldarkhaan ULIASTAI Yarantai ALTAI Uench GOVY-ALTAI Burenkhaan 880 км Tsahir Khatgal Baga-Ilenh Altanbulag HUVSGUL MURUN ERDENET 410 км SELENGE DARKHAN BULGAN ARHANGAI BULGAN Jargalant ULAANBAATAR KHENTII Lun ZUUN MOD TSETSERLEG TUV UNDURKHAAN Khar-Khorin BAYANHONGOR ARVAIHEER CHOIR MANDALGOVY Ereentsav Havirga CHOIBALSAN Tamsagbulag DORNOD Matad BARUUN- URT SUKHBAATAR Bichigt BAYANHONGOR UVURHANGAI DUNDGOVY SAINSHAND Burgastai Shivee huren Tsogt Ovoo Tavantolgoi DALANZADGAD UMNUGOVY Khanbogd DORNOGOVY TSAGAAN SUVARGA OYU TOLGOI Gashuun Suhait 8

2.1. МОНГОЛ УЛСЫН ЗЭСИЙН ОРДУУДЫН НӨӨЦ Ордын нэр Хүдрийн нөөц, сая.тн Зэсийн агуулга, % Хүдэр дэх зэс, мян.тн Эрдэнэт Цагаан суварга Оюу-толгой Нийт 1,060.4 0.44 4,631.7 218.0 0.58 1,264.4 2,675.6 0.95 25,418.4 3,954.0 31,314.4 Эрдэнэт: 905 түвшин хүртэлх нөөц, / 0.25% захын агуулгаар / Оюу-толгой: ТЭЗҮ-ийн тайланд үр ашигтай гэж тогтоосон нөөц,/захын агуулга -0.6%/ Цагаан суварга: Захын агуулга -0.3% 9

3.0. МОНГОЛ УЛСАД ОЙРЫН ИРЭЭДҮЙД ҮҮСЭХ БОЛОМЖТОЙ ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ХЭРЭГЛЭЭ Хэрэглэх салбар Бүтээгдэхүүн, тн 1. 2. 3. 4. 5. Эрдэнэт үйлдвэр ХХК-ийн балансын бус хүдрийн уусгалт Ураны ордуудыг ашиглан шар нунтаг үйлдвэрлэх Цагаан суврага ордын исэлдсэн хүдрийн уусгалт Оюу толгой ордын исэлдсэн хүдрийн уусгалт Цагаан овоо ордын исэлдсэн хүдрийн уусгалт Хүчлийн хэрэглээ, тн/жил 15000 тн катодын зэс 150 000 4000 тн шар нунтаг 320 000 5000 тн катодын зэс 30 000 10000 тн катодын зэс 10 000 10000 тн катодын зэс 10 000 Нийт: 520 000 10

3.1. ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН НАЙДВАРТАЙ ХЭРЭГЛЭГЧ НЬ БОРДООНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ 1. 300 мян.тн зэс гаргах, Сайншандын зэс хайлуулах үйлдвэрээс жилд 1 сая.тн орчим хүхрийн хүчил гарна. 2. Дээр тооцсон жилд 520 мян.тн хүхрийн хүчлийн хэрэглээ нь ирээдүйд үүсэх магадлалтай, баталгаажаагүй хэрэглээ юм. Бүрэн баталгаажаагүй хүхрийн хүчлийн хэрэглээг үндэслэн зэс хайлуулах үйлдвэр барих нь эрсдэл ихтэй. 3. Сүүлийн жилүүдэд Хятад улсад зэс хайлуулах үйлдвэр зэрэг хүхрийн хүчлийг ихээр үйлдвэрлэдэг үйлдвэр олноор баригдаж байна. Хятад улсын хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэл болон хэрэглээ нь ойрын жилүүдэд тэнцвэржих төлөвтэй байна. 4. Дэлхийн хүхрийн хүчлийн хэрэглээнээс үндэслэн дүгнэлт хийхэд 1 сая тн хүхрийн хүчлийг шингээх хамгийн найдвартай зах зээл нь Бүрэнхааны фосфиртын ордыг ашиглан, жилд 700 мян.тн азот фосфорын холимог /ДАР/ бордоо үйлдвэрлэх бордооны химийн үйлдвэр юм. Бордооны химийн үйлдвэрийг Сайншандын аж үйлдвэрийн паркид барих саналтай байна. 11

4.0. Зэс хайлуулах үйлдвэр болон бордооны химийн үйлдвэрээс олох татварын өмнөх ашгийн баримжаа тооцоо Бүтээгдэхүүний нэр Ашиг ам.долл/ тн Нийт татварын өмнөх ашиг сая. ам.долл/тн Катодын зэс 300 мян.тн/ жил Хүхрийн хүчил 925 мян тн/ жил Азот фосфорын холимог бордоо 700 мян.тн/жил 350 105 60 55 150 105 Нийт: 265 12

5.1. Бүрэнхааны фосфорын хүдрийн ордын байршил 5.0. БҮРЭНХААНЫ ФОСФОРЫН ХҮДРИЙН ОРДЫН БАЙРШИЛ Мөрөн хотоос 20-40 км, Мөрөн - Эрдэнэт -370 км м Мөрөн Улаанбаатар 750 км Мөрөн Хөвсгөл нуур 108 км Бүрэнхаан Хөвсгөл далай 120 км Орд газар нь: Далайн түшнээс дээш - 1600-2300 м Газар хөдлөл - 8 балл орчим Аммонит 0.7 кг/тн 13

5.1. БҮРЭНХААНЫ 5.1. Бүрэнхааны фосфорын ФОСФОРЫН хүдрийн орд газрын ХҮДРИЙН хүдрийн биетүүдийн ОРД байршил ГАЗРЫН ХҮДРИЙН БИЕТҮҮДИЙН БАЙРШИЛ Томьѐолсон тэмдэглэгээ: εp-t - Бүрэнхааны сиенитын массив 16 - Хэсгүүд (биетүүд) түүний дугаар - Фосфорын хүдэр агуулсан хэсгүүд 14

5.2. ЖИЛД 700 мян.тн ДАР бордоо үйлдвэрлэх, бордооны химийн үйлдвэрт шаардагдах материал Материалын нэр Нэгж Хэмжээ / жил Фосфобаяжмал -28.4% тонн 1.18 сая Хүхрийн хүчил - 98% тонн 0.9 сая Шингэн аммик 99,6% тонн 155 мян Цахилгаан эрчим хүч квт.ц 50 сая Үйлдвэрлэлийн ус тонн 2.5 сая Жич: ДАР бордооны агуулага: Азот (N) 18%, P 2 O 5 2 4 мм 90% 46%, Ус 1.5%, хэмжээ 15

6.0. БҮРЭНХААНААС ЭРДЭНЭТ ХҮРТЭЛ ФОСФОБАЯЖМАЛЫГ ТЭЭВЭРЛЭХ ХУВИЛБАРУУД Эрдэнэт Мөрөнгийн хооронд 410 км төмөр зам тавих / энэ төмөр замыг барих үндэслэлийг зураг төслийн хэмжээнд ЗХУ ын ГИПРОПРОМТРАНСТРОЙ институт 1982 онд хийсэн / Эрдэнэт Мөрөнгийн төмөр замын ач холбогдол: 1. Судалгаанаас үзэхэд дэлхийн хүн ам 2050 онд 9,19 миллард болох үед фосфорын хүдрийн нөөцийн хомсдол үүснэ гэж тооцжээ. Монгол улс фосфорын хүдрийн нөөцөө дэлхийн худалдааны сүлжээнд оруулж ашиглахын тулд Эрдэнэт Мөрөнгийн төмөр замыг тавих шаардлага гарч байна. 2. Монголын төмөр замын сүлжээ Эрдэнэт Мөрөнг холбосон төмөр замын босоо тэнхлэг бий болсноор манай Монгол улсын баруун аймгуудын хооронд ачаа тээврийн харилцаа сайжирч, энэ бүс нутгийн барилгын материалын болон бусад орд баялагыг ашиглах боломж нээгдэнэ. 16

6.0. БҮРЭНХААНААС ЭРДЭНЭТ ХҮРТЭЛ ФОСФОБАЯЖМАЛЫГ ТЭЭВЭРЛЭХ ХУВИЛБАРУУД 3. Бүрэнхааны ордоос холгүй /60км/ Овоотын коксжих нүүрс(300сая.тн), Хүрэнчулуутын төмрийн(730 сая.тн) хүдрийн хэдэн зуун саяын нөөцтэй орд нээгдэж байгаа нь Эрдэнэт-Мөрөнгийн хоорондын төмөр зам тавих хувилбар íü èë àøèãòàé áàéõ òàëòàé байна. Эрдэнэт Бүрэнхааныг холбосон 400 км орчим хоолойгоор фосфобаяжмалыг тээвэрлэх 17

6.1. ФОСФОБАЯЖМАЛЫГ ТЭЭВЭРЛЭХ ХООЛОЙН ЕРӨНХИЙ БАЙДАЛ 18

6.2. 7.2. ФОСФОБАЯЖМАЛ Фосфобаяжмал тээвэрлэх ТЭЭВЭРЛЭХ хоолойн тээвэрлэлтийн ХООЛОЙН схем ТЭЭВЭРЛЭЛТИЙН СХЕМ 19

6.3. Хоолойн тээвэрлэлтийн өөрийн өртгийг бусад тээвэрлэлтэй харьцуулсан байдал 20

7.1. ДЭЛХИЙН ЗЭСИЙН НӨӨЦИЙГ АШИГЛАХ ХУГАЦАА (1900-2010 он ) Дэлхийн зэсийн нөөцийг ашиглаж дуусах хугацаа сүүлийн 60 жилд аажмаар буурсаар ирлээ. 21

7.2. ДЭЛХИЙН ЗЭСИЙН ҮНЭ БА ӨӨРИЙН ӨРТГИЙН ХЭЛБЭЛЗЭЛИЙН БАЙДАЛ (1900-2010 он ) Сүүлийн 100 -н жилд зэсийн үнэ болон өөрийн өртөг нь 2 дахин багассан. 22

7.3. УУЛ УУРХАЙН ТУСГАЙ ТАТВАР /Чили улс/ 2006 оны 1 дугаар сарын 1 өдрөөс уул уурхайн үйл ажиллагаанд тусгай татвар үйлчлэх болно. Энэ татвар нь уул уурхайн компаниудын зэсийн үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь жилд 12 мянган тонн цэвэр зэсээс их байх тохиолдолд үйлчилнэ. Татварын хэмжээ нь 0% (12,000 тн зэсээс бага үед) - 5 % (50,000 тн зээсээс их үед) хооронд хэлбэлзэх ба татварын өмнөх ашгаас хувилж авах болно. Энэ татвар нь Гадаадын Хөрөнгө оруулалтын хуульд ( DL 600) хамаарах тул хөрөнгө оруулагч нар дараагийн 15 жилд үйлчилнэ. 23

7.4. ДЭЛХИЙН ЗЭСИЙН ЭКСПОРТ /2009 он, мян.тн зэс / Зэсийн хайлшууд Хаягдал зэс Цэвэршүүлсэн зэс Хар зэс ба анод Зэсийн баяжмал 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 24

8.1. ДЭЛХИЙН ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ХЭРЭГЛЭЭ, САЛБАРААР 11% 2% 2% 7% 5% 10% 3% 64% Фосфорын бордоо Бусад бордоо/хха-н урвалж Хүдрийн уусгалт Цаасны үйлдвэрлэл Фигмент Газрын тосны цэвэршүүлэлт Резин/Хуванцар 25

8.2. ДЭЛХИЙН ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛТ 26

Хүснэгт III: Хятад - Хүхрийн хүчил, 2000-2005 (мянган тонн) САЙНШАНДЫН АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ПАРК-д ХИМИ-МЕТАЛЛУРГИЙН ЦОГЦОЛБОР БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖ 8.3. ХЯТАД УЛСЫН ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ХУДАЛДАА, ХЭРЭГЛЭЭ Үзүүлэлтүүд 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Үйлдвэрлэл: 23,676 27,860 30,519 33,714 39,946 46,250 Хүхэрээс 6,000 8,191 11,109 12,608 16,236 19,730 Пиритээс 11,420 12,370 12,055 13,046 14,315 16,120 Хайлуулах үйлдвэрүүдээс 5,820 6,881 6,928 7,521 8,848 9,810 Бусад 436 418 427 539 547 590 Импорт 368 962 1,823 1,939 1,803 1,956 Экспорт 6 5 11 6 5 4 Хэрэглээ 24,038 28,817 32,331 35,647 41,744 48,208 27

8.4. ХЯТАДЫН ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ИМПОРТ( мян.тн ) 28

8.5. ХЯТАД УЛСЫН ХҮХРИЙН ХҮЧЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ Хятад улсад зэс хайлуулах үйлдвэрүүд зэрэг хүхрийн хүчил ихээр үйлдвэрлэдэг үйлдвэрүүд сүүлийн жилүүдэд олноор баригдаж байгаатай холбоотойгоор хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэл болон хэрэглээ нь тэнцвэржсэн байна. Хүхрийн хүчлийг холоос тээвэрлэж худалдан авснаас, цэвэр хүхрээс хүхрийн хүчил гарган авч хэрэглэх нь илүү ашигтай байдаг учир Хятадын хүхрийн хүчлийн хэрэглэгч нар 2005 онд нийт 46 сая.тн хүхрийн хүчил үйлдвэрлэн, 48 сая.тн хүхрийн хүчил хэрэглэсний 20 сая тн хүхрийн хүчлийг нь цэвэр хүхрээс гарган авсан. Хятадын хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэл болон хэрэглээ нь тэнцвэртэй байгаагаас хамаарч 2005 онд Хятад улс 2 сая.тн хүхрийн хүчил импортоор авч, 4 сая.тн хүхрийн хүчлийг экспортлосон байна. 29

9.1. ДЭЛХИЙН ФОСФОРЫН ХҮДРИЙН НӨӨЦ 30

9.2. ДЭЛХИЙН ФОСФОРЫН ХҮДРИЙН НӨӨЦИЙН ЗАРЦУУЛАЛТ 31

9.3. ДЭЛХИЙН БОРДООНЫ ХЭРЭГЛЭЭ /сая.тн/ Бордооны төрөл 2009 2010 2014 2009/2014 хувиралт Азотын N 101.8 103.9 111.7 2.0% Фосфорын P205 36.0 38.6 43.7 4.5% Калийн K2O 22.1 26.6 31.9 8.2% Нийт 159.8 169.1 187.3 3.5% 32

8.3. 9.4. ХЯТАД УЛСЫН АЗОТ ФОСФОРЫН ХОЛИМОГ БОРДООНЫ /ДАР/ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН БАЙДАЛ /P2O5 сая.тн/ ДАР бордооны үйлдвэрлэлийн хүчин чадал 2010 он 2011 он 15.0 17.0 ДАР бордооны үйлдвэрлэх 11.7 12.6 ДАР бордооны дотоодын хэрэглээ 7.0 ДАР бордооны экспорт 4.0 Жич: Хятад улсын фосфорын хүдрийн нөөц 3.7 тэр бум.тн 2010 оны фосфорын хүдрийн хэрэглээ 82 сая.тн 33

9.5. ОРОС УЛСЫН ХИМИ БОРДООНЫ ЗАХ ЗЭЭЛ Үйлдвэрийн хэмжээ 2008 онд Калийн бордоо 4 сая.тн Азотын бордоо 8 сая.тн Фосфорын бордоо 2.5 сая.тн Жич: 2010 онд экспортын хэмжээ нийт үйлдвэрлэлийн 70 гаруй хувьтай, импортын хэмжээ нийт үйлдвэрлэлийн 0,5 хувьтай тэнцэж байв. 34

10.0. ТЕХНИК ЭДИЙН ЗАСГИЙН УРЬДЧИЛСАН ТООЦОО ХИЙХЭД ОРУУЛАХ САНАЛ. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркид барихаар судалж байгаа Зэс хайлуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийн өмнө хийгдэх Техник эдийн засгийн урьдчилсан тооцоог хийх үед Бүрэнхааны фосфорын хүдрийн ордыг ашиглан фосфорын бордоо үйлдвэрлэн, хүхрийн хүчлийн баталгаат хэрэглээг бий болгох боломжийг тогтоож, Монгол улсад үйлдвэрлэх боломжтой фосфорын бордоог экспортлох дэлхийн фосфорын бордооны зах зээлийг нарийвчлан судлах саналтай байна 35

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА 36