3 ο ΛΥΚΕΙΟ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ Σχ. Έτος 2011-2012 ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΙΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΣ

3 ο ΛΥΚΕΙΟ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ Σχ. Έτος 2011-2012 ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΙΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Προβληματική και μέθοδοι 2. Το παιδί στον Β Παγκόσμιο πόλεμο και την Κατοχή 3. Το παιδί στη δύση του Εμφυλίου 4. Παιδιά εργαζόμενα στη μεταπολεμική Ελλάδα 5. Ο ελεύθερος χρόνος του παιδιού Τα πρώτα περιοδικά και ραδιοφωνικές εκπομπές για παιδιά 6. Βιβλιογραφία και Ευχαριστίες 7. Παράρτημα Ερωτηματολόγιο ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α Μαύρος Γιάννης Λεγάκης Βασίλης Καρόζης Γιώργος Β Στέκας Παναγιώτης Γαλάνης Ιωσήφ Σαάντε Πωλίνα Κοθώνας Κώστας Γ Μέρκος Νίκος Ιωάννου Βασίλης Ρέλιας Μιχάλης Κορέτση Μαρία Δ 1 2 Μουλά Χριστίνα Κοuκορίκος Δημήτρης Νζακώστα Κέλλυ Λεπενίτσα Στέλλα 3 Κατσαούνης Κώστας Κοτούν Χρήστος Υπεύθυνη καθηγήτρια: Πομόνη Ελισάβετ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ Οι συνθήκες διαβίωσης και η καθημερινότητα των παιδιών διαφοροποιούνται στον χώρο και τον χρόνο. Η κοινωνική θέση του παιδιού και ο τρόπος αντιμετώπισης του ποικίλλει ανάμεσα σε διαφορετικές εποχές και πολιτισμούς. Βλέπουμε παιδιά στρατιώτες, παιδιά του δρόμου, παιδιά των φαναριών, παιδιά εργάτες. Για πολλά παιδιά το ασφαλές προστατευμένο πρότυπο της παιδικής ηλικίας είναι όρος άγνωστος. Τα στοιχεία της UNESCO είναι σοκαριστικά : - 840 εκατομμύρια παιδιά δεν έχουν στέγαση - 500 εκατομμύρια δεν έχουν πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής - 400 εκατομμύρια δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό - 300 εκατομμύρια παιδιά στερούνται πληροφόρησης και μόρφωσης - 270 εκατομμύρια δεν έχουν πρόσβαση σε γιατρό - 90 εκατομμύρια στερούνται το φαγητό Δεν υπάρχει λοιπόν μία παιδική ηλικία. Η εμπειρία του «να είσαι παιδί» ποικίλλει τραγικά. Αυτά τα στοιχεία όμως πολλές φορές μας φαίνονται μακρινά και ξένα. Στο μυαλό μας είναι συνυφασμένα με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες των χωρών του τρίτου κόσμου. Γι αυτό επιλέξαμε να κατευθύνουμε την έρευνα μας για το παιδί στη πρόσφατη ελληνική πραγματικότητα. Ξεκινήσαμε ερευνώντας για το πώς βίωσαν την παιδική τους ηλικία οι γονείς και οι παππούδες μας. Τα στοιχεία που συλλέξαμε αναφέρονται σε διάφορες πτυχές της καθημερινότητας ενός παιδιού (οικογένεια, εκπαίδευση, εργασία, ελεύθερος χρόνος). Μέσα από τις μαρτυρίες και εμπειρίες των προηγούμενων γενεών αρχίζουμε να σκιαγραφούμε μια άλλη Ελλάδα. Πρόκειται για την Ελλάδα κατά τον : β παγκόσμιο πόλεμο και την κατοχή Την Ελλάδα του εμφυλίου Την Ελλάδα μεταπολεμικά Την Ελλάδα της μεγάλης ανοικοδόμησης του 60 Μέσα από τον φακό μεγάλων Ελλήνων φωτογράφων βλέπουμε τη ζωή των παιδιών εκείνης της εποχής, μία καθημερινότητα που εύκολα μπορούμε να παραλληλίσουμε με το παραμύθι του Ολιβερ Τουϊστ.

Οι εικόνες αυτών των παιδιών είναι μία κραυγή διαμαρτυρίας. Τελικά οι συνθήκες του γ κόσμου δεν είναι τόσο ξένες και μακρινές Στη διάρκεια αυτού του περιορισμένου χρόνου που είχαμε στη διάθεση μας αναφερθήκαμε σε: - κάποιες πτυχές της ιστορικής πορείας της Ελλάδας ανάμεσα στο 40 και το 60 - αναφερθήκαμε στα αντίστοιχα συστήματα διαστρωμάτωσης, υπογραμμίζοντας πώς οι υπάρχουσες ανισότητες σ ένα σύστημα δημιουργούν άνισες ευκαιρίες εξέλιξης στα άτομα. - Συνειδητοποιούμε πως οι αλλαγές στην οικονομία και την πολιτική σκηνή επηρεάζουν άμεσα τους θεσμούς και τις νοοτροπίες που επικρατούν - Συνδέσαμε την παιδική ηλικία με ένα σύνολο αλληλεξαρτώμενων θεσμών όπως οικογένεια, εκπαίδευση, εργασία, ελεύθερος χρόνος και μελετήσαμε την εξέλιξη τους στη πορεία της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας. Και οι μέθοδοι που χρησιμοποιήσαμε: 1) Ξεκινήσαμε με ένα παιχνίδι γνωριμίας όπου το κάθε παιδί παρουσίαζε στην υπόλοιπη ομάδα τι σηματοδοτεί αυτόματα την παιδική του ηλικία 2) Συζητήσεις για την παιδική ηλικία σε διαφορετικές εποχές και κοινωνίες 3) Παρουσίαση θεσμών που συνδέονται και καθορίζουν την παιδική καθημερινότητα 4) Σύνταξη ενός ερωτηματολογίου που απευθύνεται κατά θέματα στις προηγούμενες γενιές 5) Χωρισμός σε διαφορετικές ομάδες εργασίας και καταμερισμός ρόλων 6) Αναζήτηση βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας 7) Αναζήτηση στο διαδίκτυο 8) Περιήγηση στο φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη 9) Εκπαιδευτικός περίπατος στη Πλάκα. Τα Αναφιώτικα μαρτυρούν ακόμα πως κυλούσε η ζωή σε ένα άλλο αστικό πλαίσιο. 10)Προβολή ταινίας : «Τα αθέατα παιδιά»

Ο ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ Το κραχ του 1929 και η άνοδος του φασισμού στις αρχές της δεκαετίας του 1930 φέρουν τα σύννεφα του πολέμου πάνω από την ανθρωπότητα. Η Ελλάδα μπαίνει επίσημα στον πόλεμο τη Δευτέρα 28/10/1940 ξημερώματα. Πόλεμος σημαίνει ανατροπή της καθημερινότητας. Συσκότιση στα σπίτια, καταφύγια στα υπόγεια των σπιτιών, ορύγματα στους δρόμους. Μικροπωλητές διαλαλούσαν την πραμάτεια τουςκαρικατούρες μαριονέτες του Μουσολίνι. Ο πόλεμος δίνει το παρόν και στα παιδικά παιχνίδια. Πουλιόταν πολύ ένα παιχνίδι με τον Μουσολίνι που ένας μικρός φαλαγγίτης μπορούσε να τον πυροβολήσει.

Με την γερμανική επίθεση το 1941 βομβαρδίζονται ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη, η Λάρισα, η Πάτρα και η Κέρκυρα. Πολλά σπίτια γκρεμίζονται θάβοντας κάτω από τα ερείπια τους ένοικούς τους και αφήνοντας πολλούς άστεγους και τραυματισμένους στην πλειονότητα γυναίκες και παιδιά. Η κατοχή στη μνήμη μας είναι ταυτόσημη με πείνα. Οι περισσότεροι άνθρωποι στην πόλη προσπαθούν να κρατηθούν στη ζωή κουβαλώντας τα ντενεκεδάκια τους σε υποτυπώδη συσσίτια. Τον φοβερό χειμώνα του 1941-1942 η πείνα παίρνει τα χαρακτηριστικά λιμού. Ο υποσιτισμός πλήττει κυρίως τα παιδιά και τους γέρους.

Η παιδική θνησιμότητα αυξάνεται, πολλά παιδιά έγιναν ραχιτικά, αντιμετώπισαν φυματίωση και αδενοπάθεια. Μειώθηκε εντυπωσιακά ο συντελεστής σχέσεως αναστήματος και ηλικίας στα παιδιά από έξι έως δεκαέξι ετών.

Ο διεθνής ερυθρός σταυρός, η αρχιεπισκοπή, οι οργανώσεις πρόνοιας και οι φιλανθρωπικές οργανώσεις λειτουργούν συσσίτια για παιδιά από δύο έως επτά ετών. Παιδιά ξυπόλυτα κρατάνε το μαγικό χαρτάκι του δελτίου για λίγο γάλα ή ψωμί.

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ Η ευφορία και το ενωτικό κλίμα των πρώτων ημερών μετά τους πανυγηρισμούς της Απελευθέρωσης τον Οκτώβριο του 1944 κράτησε λίγο. Έρχονται τα Δεκεμβριανά ή η μάχη της Αθήνας που κράτησαν 33 μέρες. Όλη η πόλη, τα προάστεια και ο Πειραιάς αποτέλεσαν πεδία μάχης, οδοφράγματα παντού.

Από τη μία μάχονταν οι δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και από την άλλη η επίσημη κυβέρνηση με τους Άγγλους. Παντού πεδία μάχης και κατεστραμμένα κτίρια. Οι συλληφθέντες και οι όμηροι προσδιορίζονται περίπου σε 10.000 άτομα από την κάθε πλευρά.

Στην ύπαιθρο οι καταστροφές ήταν ανυπολόγιστες. Με τον εμφύλιο πολλά ορεινά χωριά εκκενώνονται γιατί τα περισσότερα στην κατοχή ήταν ΕΑΜοκρατούμενα. Το 1949 το 19% του πληθυσμού της χώρας είναι πρόσφυγες.

Οι πρόσφυγες υπολογίζονται περίπου σε 700.000. Όσοι δεν μπορούν να φιλοξενηθούν από συγγενείς στις πόλεις, τοποθετήθηκαν σε καταυλισμούς, πρόχειρες παράγκες, παραπήγματα ή σκηνές.

Το μέτρο θεωρήθηκε προσωρινό γιατί η κυβέρνηση της Αθήνας ευελπιστούσε στη γρήγορη νίκη της. Δυστυχώς οι «ανταρτόπληκτοι» παρέμειναν σ αυτές τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής πάνω από 3 χρόνια. Ο επαναπατρισμός των εκτοπισμένων του εμφυλίου έγινε μόλις το 1950.

Δεκάδες χιλιάδες παιδιά έχασαν την επαφή τους με το σχολείο. Στην Αθήνα της κατοχής πολλά σχολεία είχαν επιταχθεί και όσα λειτουργούσαν έκαναν τριπλές βάρδιες. Στην ύπαιθρο τα σχολεία είχαν καταστραφεί ή δεν είχαν δασκάλους. Η διάρκεια της σχολικής χρονιάς μπορεί να ήταν 3 μήνες ή και 20 μέρες. Το υπουργείο έδωσε τη δυνατότητα σε κατ οίκον διδασκαλία, και οι μαθητές πήγαιναν στο σχολείο μόνο για τις εξετάσεις. Βέβαια το μέτρο αυτό αφορούσε μία μειονότητα παιδιών συνήθως από τις πόλεις.

Μετά την απελευθέρωση το εκπαιδευτικό σύστημα προσπάθησε να ορθοποδήσει, έστω και αν οι μαθητές δεν είχαν παπούτσια και περπατούσαν ακόμα ξυπόλυτα στο χιόνι. Τα βιβλία και η γραφική ύλη ήταν παντού δυσεύρετα.

Μια άλλη συνέπεια του εμφυλίου πολέμου ήταν οι μετακινήσεις παιδιών από τις εμπόλεμες ζώνες. Ο μεν Δημοκρατικός Στρατός μετακινούσε παιδιά στις χώρες του Σοβιετικού Μπλοκ, ο δε Εθνικός Στρατός υπό την υψηλή προστασία της Α. Μ. Φρειδερίκης μετέφερε τα παιδιά στο εσωτερικό της Ελλάδας. Στην προπαγάνδα της κυβέρνησης της Αθήνας η μεταφορά στο Σοβιετικό Μπλοκ ονομάστηκε «παιδομάζωμα», ενώ η επιχείρηση του Εράνου για τη «σωτηρία των παιδιών από κομμουνιστές» ονομάστηκε «παιδοφύλαγμα». Ιδρύθηκαν 53 παιδουπόλεις όπυ στεγάστηκαν 18.000 παιδιά από 4-16 ετών.

Εκεί λειτουργούσαν κάποια δημοτικά σχολεία και παρείχαν τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση.

Τα παιδιά πλήρωσαν ένα φοβερό τίμημα. Τους απομάκρυναν από τους γονείς τους, πολλές φορές τους έστρεψαν εναντίον τους λόγω των πολιτικών πεποιθήσεών τους. Στα περισσότερα ιδρύματα 2 φορές την εβδομάδα έκαναν «πολιτική εκπαίδευση» και υμνούσαν τη «μητέρα τους, τη γλυκειά βασίλισσα Φρειδερίκη». Επικρατούσαν ημιστρατιωτικοί κανονισμοί, τα γράμματα λογοκρίνονταν, δεν υπήρχαν ρολόγια ή ημερολόγια και η μέρα των παιδιών με τις στολές ρυθμιζόταν από το χτύπημα ενός κουδουνιού.

Με το τέλος του πολέμου αρχίζει το έργο επιστροφής των προσφύγων και αιχμαλώτων. Σε 64.000 υπολογίζονται οι άνθρωποι τους οποίους η λαίλαπα του πολέμου είχε εκσφενδονίσει εκτός Ελλάδα. Κάποιοι ξανασυνάντησαν τους δικούς τους, κάποιοι περίμεναν άδικα. Οι οικογένειες προσπαθούν να ξανασμίξουν. Ακούν στο ραδιόφωνο τις Αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού ελπίζοντας να ξαναβρούν αγαπημένα πρόσωπα.

Μια άλλη μερίδα παιδιών σημαδεύτηκε ανεπανόρθωτα από την μάστιγα αυτού του πολέμου. Πρόκειται για τα παιδιά των Εβραίων στην Ελλάδα που υπέστησαν φρικτούς διωγμούς κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος. Όσα από αυτά επέζησαν μετά την εκτόπιση των γονιών τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κρύφτηκαν σε ορθόδοξες οικογένειες. Μετά το τέλος του πολέμου η UNRA σε συνεργασία με τους Ελληνεβραίους της Αθήνας ανέλαβε το έργο της αποστολής 210 ορφανών Εβραιόπουλων στο Ισραήλ.

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ -Το τέλος του πολέμου δεν διαφοροποίησε αυτόματα τις κατοχικές συνθήκες. Οι άποροι αποτελούσαν το 38% του πληθυσμού. Στην Καισαριανή ζουν σε παράγκες, σε ένα δωμάτιο κοιμούνται 10 άτομα, όχι απαραίτητα σε κρεβάτι..η ανεργία και το πρόβλημα στέγασης συνεχίζουν να προβληματίζουν... Στη Δραπετσώνα τσιμεντόλιθοι και πλίνθοι προσπαθούν να στεγάσουν το όνειρο ενός αυθαίρετου.

-Ο ΟΗΕ νεοσύστατος οργανισμός αναλαμβάνει να βοηθήσει στην οικονομική ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Με καράβια έρχονται τρόφιμα, ιατροφαρμακευτικό υλικό, ρούχα.

-Το καλοκαίρι του 1946 η ιατρική εταιρεία Αθηνών οργάνωσε Συνέδριο Προστασίας του Παιδιού. Ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα ήταν τα ορφανά και εγκαταλελειμμένα παιδιά που υπολογίζονταν γύρω στις 350.000.

Στη μεταπολεμική Ελλάδα η γέννηση ενός παιδιού δεν αποτελεί κάποια χαρμόσυνη είδηση, αφού αδυνατούσαν να το θρέψουν.μέσα σ αυτές τις συνθήκες λειτούργησε ένα εμπόριο βρεφών σε εξευτελιστικά χαμηλές τιμές και πολλές παράνομες υιοθεσίες. Υπολογίζεται ότι 2 νεογέννητα τη μέρα εγκαταλείπονταν σε πόρτες σπιτιών ή στη βρεφοδόχο του ιδρύματος.το δημοτικό βρεφοκομείο Αθηνών δεν είχε καθόλου καλή φήμη.ο κόσμος το έλεγε βρεφοκτονειο γιατί το 80,9% των παιδιών πέθαιναν.

Τα ορφανά κυκλοφορούν κατά χιλιάδες στην Αθήνα. Τη νύχτα κοιμόντουσαν στο τρένο ή τα παγκάκια και τη μέρα ζούσαν ζητιανεύοντας ή κλέβοντας. Η Αστυνομία τα συγκέντρωνε σε άσυλα όπως της Καισαριανής ή το Ζάννειο Ορφανοτροφείο. Τουλάχιστον εκεί υπήρχαν κρεβάτια και καθαρίζονταν από τους κοριούς, τους ψύλλους και τις ψείρες.

-Το πρόβλημα της φυματίωσης έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις. Προσπαθούν να αναχαιτίσουν την εξάπλωση της ασθένειας με υποχρεωτικές εξετάσεις π.χ. στο Σικιαρίδειο Νοσοκομείο, τα παιδιά μεταφέρονται στο Πρεβεντόριο της Βούλας

Τα μικρά παιδάκια κουρεύονταν με τη ψιλή για την καταπολέμηση της ψείρας. Τα ρούχα απολυμαίνονταν και τις περισσότερες φορές τους παρείχαν καινούργια φορεσιά.

-Το πρόγραμμα της UNRRA περιλάμβανε και κατασκηνώσεις κυρίως για τα παιδιά των πόλεων που παρέμεναν 3 μήνες στην εξοχή, κυρίως στο βουνό, π.χ. στο Καρπενήσι.Το 1945 φιλοξενήθηκαν περίπου 45.000 παιδιά ενώ το 1946 ο αριθμός τριπλασιάστηκε στις 130.000. Χαίρονταν τα παιχνίδια και ξεχνούσαν τις σκιερές μέρες.

Κοιτάζονται με έκπληξη στον καθρέφτη, αφού στην ύπαιθρο αποτελούσε σπάνιο είδος πολυτελείας.

-Η Αθήνα της δεκαετίας 50-60 παραμένει ένα μεγάλο χωριό με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Ανταλλακτική οικονομία (δίνω μπουκάλια, παίρνω μανταλακια )άπειροι μικροπωλητές του δρόμου, ο γαλατάς περνάει από τα σπίτια αγοράζουμε στα μπακάλικα βερεσέ

Η ύπαιθρος κυνηγημένη και ταλαιπωρημένη μετακομίζει στην πρωτεύουσα αναζητώντας ασφάλεια, δουλειά, ανωνυμία. Το ¼ της χώρας μεταναστεύει με ένα θεόρατο κύμα αστυφιλίας στην Αθήνα. Στις παρυφές της πόλης δεν έχουν ηλεκτρικό και το νερό είναι με το σταγονόμετρο

Η αστική τάξη ζει στο ρυθμό της αντιπαροχής και του πρώιμου καταναλωτισμού. Τα ήθη και οι νοοτροπίες αλλάζουν. Οι ταξικές ανισότητες παραμένουν σοκαριστικές, δημιουργώντας άνισες ευκαιρίες εξέλιξης κυρίως στα παιδιά.

ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ Τη δεκαετία του 60 η πόλη θρηνεί μερικά από τα καλύτερα της κτήρια.πολλά νεοκλασικά παραχωρούν τη θέση τους σε νέες πολυώροφες πολυκατοικίες. Το μεγάλο ρεύμα αστυφιλίας δημιούργησε νέες ανάγκες στέγασης.οι νοοτροπίες έχουν αλλάξει.εκσυγχρονισμός σημαίνει γκρεμίζω το παλιό και χτίζω χωρίς σχέδιο και αισθητική παιδεία

Τα πάντα θυσιάζονται στο βωμό του εκμοντερνισμού, ανοίγει ο δρόμος για τον αμερικανικό τρόπο ζωής.το κέφι για ζωή επανέρχεται στη πληγωμένη Ελλάδα του 60 Κάλαντα και πρωτοχρονιά του 54 Αρχίζουν οι βόλτες στο Ζάππειο, τα πρώτα τραγούδια οι εκδρομές στη Πεντέλη και τα πρώτα παγωτά

Αυτή η κοινωνία με τις τόσο μεγάλες αντιθέσεις ζητούσε από τα παιδιά, όχι απλώς να «παίξουν τους μεγάλους»,αλλά να αναλάβουν κανονικά ένα σοβαρό μερίδιο από τις ευθύνες τους Βοηθούν τους γονείς τους σε όλες τις επαγγελματικές τους υποχρεώσεις θέλοντας να συνεισφέρουν στην οικογένεια

Η οικονομική συνεισφορά τους στον οικογενειακό προϋπολογισμό ωθεί τα παιδιά στη εργασία. Πρόκειται κυρίως για παιδιά οικονομικά ασθενέστερων οικογενειών και πολλές φορές αναλφάβητων. Πολλοί γονείς έστελναν τα παιδιά τους να μάθουν κάποια τέχνη η επάγγελμα Τους έστελναν να μαθητεύουν σε ξυλουργεία,σε μεταλλουργεία Ο μάστορας εξασφάλιζε φτηνά εργατικά χέρια, και τα παιδία εξασφάλιζαν στέγη και τροφή. Ο θεσμός της μαθητείας ευρύτατα διαδεδομένος τον προηγούμενο αιώνα επέτρεπε στους γονείς να εξασφαλίζουν ένα καλύτερο μέλλον στα παιδιά τους. Άλλοτε γίνονταν παραγιοί σε μια επιχείρηση (γκαρσον=μικρος)

Πολλές κοπέλες προσλήφθηκαν στα 13 τους ως οικιακό προσωπικό σε σπίτια της αστικής τάξης, με την ελπίδα ότι θα τους εξασφαλίσουν μια κάποια εκπαίδευση, καλύτερη ανατροφή, με την ελπίδα ενός καλού γάμου. Τραγική περίπτωση που συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του 50, ήταν εκείνη της Σπυρυδούλας, ενός δωδεκάχρονου κοριτσιού από την περιοχή του Αγρινίου, την οποία εμπιστεύτηκαν οι γονείς της σε μια εύπορη αστική οικογένεια του Πειραιά ως υπηρεσία, για να καταλήξει μετά από δυο χρόνια στο Τζανειο νοσοκομείο με εγκαύματα σε όλο το σώμα της, αποτέλεσμα της τιμωρίας που της επέβαλαν τα αφεντικά της... την σιδέρωσαν!!! Το Σάββατο 6 Αυγούστου, η Σπυριδούλα είχε μια ολιγόλεπτη συνομιλία με τους δημοσιογράφους, στους οποίους μεταξύ άλλων είπε: «Είμαι από την Ματαράγκα του Αγρινίου. Οι γονείς μου έχουν ακόμα άλλα επτά παιδιά. Ήρθε η Αντιγόνη Βεϊζαδέ στην Ματαράγκα και ζητούσε να πάρει ένα μικρό κοριτσάκι για να προσέχει το μωρό της και να την βοηθάει λίγο στο σπίτι. Δήλωνε ότι το κοριτσάκι που θα την ακολουθήσει θα κάνει την τύχη του και δεν θα το ξεχωρίζει από το δικό της παιδί. Οι γονείς μου είναι φτωχοί άνθρωποι και έτσι ξεγελάσθηκαν και με έδωσαν. Έμεινα μαζί τους δύο χρόνια. Φρόντιζα το παιδί, καθάριζα, σφουγγάριζα, έπλενα, κουβάλαγα τα ψώνια του σπιτιού ( ). Έκανα υπομονή και δε μιλούσα. Το αφεντικό μου, ο Γιώργος Βεϊζαδές δούλευε σε μπαρ. Περνούσαν καλά στο σπίτι. ( )» (εφημερίδα «Ακρόπολις» - Κυριακή 7 Αυγούστου 1955).

Τα παιδιά με τα καθαρά πρόσωπα που δεν μπορούν να πάνε στο σχολείο οι γονείς τους βρίσκονται κάπου σκοτωμένοι στον εμφύλιο, άλλοι μετανάστες στη Γερμανία, κάποιοι σε μια δουλειά που δεν επαρκεί προσπαθούν να επιβιώσουν Παιδιά στη πληγωμένη Ελλάδα του 60 που πολλές φορές το πανεπιστήμιο τους είναι ο δρόμος

Πολλές φορές οι εργασίες που καλούνται να κάνουν είναι επίπονες και επικίνδυνες για την υγεία τους και τη σωματική τους ανάπτυξη δουλεύουν στην πρώιμη ηλικία τους, στα ναυπηγεία του Σκαραμαγκά Στα καπνά Βουτάμε για σφουγγάρια στην οικοδομή

Ως το 60 τα παιδιά σταματούσαν το σχολείο πριν τελειώσουν το δημοτικό κι έμπαιναν στην ενεργό ζωή. Στα έγγραφα από τα 14 τα κορίτσια καταγράφονται ως νοικοκυρές και τα αγόρια ως γεωργοί Πρόκειται για τα «αόρατα παιδιά». Πήραν αυτό το όνομα είτε επειδή δούλευαν σε μέρη που η παιδική εργασία ήταν παράνομη, είτε επειδή οι οικογένειες τους ήταν τόσο φτωχές που δεν είχαν χρήματα για ένα περιττό έξοδο όπως είναι φωτογραφικό ενθύμιο.

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ Το παιχνίδι θεωρείται το κέντρο της παιδικής ηλικίας. Δε νοείται παιδί χωρίς παιχνίδι. Για το παιδί κάθε δραστηριότητα είναι παιχνίδι, όπως δηλώνεται και από την ετυμολογική συγγένεια των δύο λέξεων. Η λέξη παιχνίδι έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική γλώσσα, η οποία είχε τρεις τουλάχιστον διαφορετικές λέξεις για το παιχνίδι. Η συνηθέστερη από τις τρεις ήταν η λέξη παιδιά που σημαίνει «ό,τι ανήκει ή ό,τι αναφέρεται στο παιδί».η λέξη παιδιά - καθώς και τα παράγωγά της: παίζειν, παίγμα, και παίγνιον χρησιμοποιούνταν, για να δηλώσουν όχι μόνο τα παιχνίδια των παιδιών αλλά και κάθε είδος παιχνιδιού ακόμα και το υψηλότερο και το ιερότερο, όπως για παράδειγμα, τις ιερές τελετουργίες. Όλες οι παραπάνω λέξεις εμπεριείχαν την έννοια της ξεγνοιασιάς, της ευθυμίας και της χαράς. «Το στοιχείο της ευθυμίας χαρακτηρίζει την ουσία του παιχνιδιού.» Η ευθυμία του «παίζειν» αντικατοπτρίζει, όπως υποστηρίζει ο Huizinga, την αισθητική ποιότητα του παιχνιδιού. «Η ουσία ή το περιεχόμενο του παιχνιδιού είναι η λειτουργική ευχαρίστηση, η χαρά της δραστηριότητας της αντίληψης, της νόησης, του μυϊκού συστήματος και μάλιστα η συμμετοχή όλων αυτών των ικανοτήτων και των ψυχικών λειτουργιών σε αυτή τη δραστηριότητα.» Η ευχαρίστηση αποτελεί το πρωταρχικό και κυριότερο στοιχείο του παιχνιδιού, χωρίς αυτήν δε νοείται παιχνίδι. Το παιδί θέλει να χαρεί τη ζωή με το παιχνίδι αλλά και διαμέσου αυτού να γνωρίσει τη ζωή. Το παιχνίδι θεωρείται μια πράξη χωρίς σκοπό, η οποία δε μεταβάλλει σκόπιμα όπως η εργασία το υλικό περιβάλλον, για να ικανοποιήσει ανάγκες. Αποτελεί όμως το ίδιο μια ανάγκη, μια ορμή ψυχοσωματική του οργανισμού, η οποία διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στη σωματική, ψυχοπνευματική, κοινωνική ανάπτυξη και ενηλικίωση του ατόμου.

Παρ όλες τις αντίξοες συνθήκες τα παιδιά έβρισκαν πάντα ελεύθερο χρόνο για παιχνίδι. Έστω και αν ήταν χειροποίητες κατασκευές μαριονέτες ή απλά να παίζουν με μπογιές Ή να κατασκευάζουν με πανάκια τις κούκλες τους

Κυλάνε στις πλατείες το τσέρκι ξύλινο για τα κορίτσια μεταλλικό για τα αγόρια Παίζουν ξέγνοιαστα βόλους σκαρφάλωναν στα δέντρα Τρέχουν σε ένα ξύλινο πατίνι Ανεβαίνουν σε τραμπάλες φτιαγμένες από κορμούς δέντρων

Και «πετάνε» πάνω στις κούνιες κατασκευασμένες από απλές σανίδες Στην εξοχή φαντάζονται το πρώτο «τραμπολίνο» Παίζουνε κρυφτό, κυνηγητό. Μπορούν απλά να παίξουν με τα χώματα

Ρουφάνε με πάθος τα πρώτα αναγνώσματα. Πρόκειται για την διάπλαση των παίδων, για τον Μικρό Ήρωα. Καθώς η εμφάνιση και διάδοση του λαϊκού αναγνώσματος συναρτάται άμεσα με τις κοινωνικές, οικονομικές, και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, μέσα απ' την ιστορία τους μπορούμε να παρακολουθήσουμε και τη νεοελληνική ιστορία. Έτσι π.χ. η βιοτεχνική φάση παραγωγής τους που εντοπίζεται εδώ στον μεσοπόλεμο, είναι αντίστοιχη με αυτές που διαπιστώνονται στην Γαλλία και Αγγλία στα μέσα του 19ου αι. Στην δεκαετία του τριάντα τα διάφορα αφηγήματα συνεχείας περνούν και στον περιοδικό τύπο, ενώ αρχίζει να πληθαίνει ή τοπική παραγωγή τέτοιων αφηγήσεων. Ορόσημο σ' αυτήν την εξέλιξη είναι η έναρξη κυκλοφορίας των περιοδικών Ρομάντσο, Μάσκα, Μυστήριον και Ζέφυρος σ' αυτήν την δεκαετία και ή ανάδειξη σειράς σχετικών συγγραφέων με δάσκαλο τον πρωτοπόρο του είδους Απ. Μαγγανάρη, ο οποίος κατά καιρούς διεύθυνε όλα τα παραπάνω περιοδικά. Όλοι οι γνωστοί συγγραφείς αυτών των αφηγημάτων (Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου, Η.Μπακόπουλος, Ν. Μαράκης. Ν.Ρούτσος, Γ.Ιωαννίδης, Γ.Μαρμαρίδης, Γιάννης Μαρής, Γ.Τσουκαλάς, κ.ά.) μαθήτευσαν σ' αυτά τα περιοδικά, αρχικά μεταφράζοντας ξένα πρότυπα και αμέσως μετά προχωρώντας σε δική τους παραγωγή.

Η κυκλοφορία αυτών των περιοδικών συνεχίστηκε με διακοπές και κατά την διάρκεια του Πολέμου για ν' αναπτυχθεί περισσότερο και κυρίως στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οι νεότερες διαφοροποιήσεις που διαπιστώνονται σ' αυτό το διάστημα είναι: 1. o επιμερισμός και της εντόπιας παραγωγής σε είδη (αισθηματικά, αστυνομικά κλπ.), 2. η άνοδος της κυκλοφορίας σε μεγάλους αριθμούς, 3. ο περιθωριακός χαρακτήρας τους σε σχέση με τα "καθαρά λογοτεχνικά" είδη, που εξακολουθούν να θεωρούνται ανώτερα και πνευματικότερα. Στα πλαίσια αυτά εμφανίζεται αυτόνομα και το επί μέρους είδος των λαϊκών αφηγημάτων για παιδιά. Τα περιοδικά αυτά κατατάσσονται ως περιοδικά αναγνώσματα για παιδιά και νέους γιατί οι ήρωές τους όσο και η μορφή της αφήγησης είναι προσαρμοσμένα σ' έναν τέτοιο καταναλωτικό στόχο. Η διάκριση αυτή είναι αναγκαία διότι ή πρόθεση καθόρισε σ' ένα μεγάλο ποσοστό και το σχετικό μορφολογικό αποτέλεσμα, ενώ σε ανάλογα αναγνώσματα που προορίζονταν για μεγαλύτερες ηλικίες η γνώση ότι ανάμεσα στο αγοραστικό κοινό ήταν και πολλοί νέοι δεν έπαιξε ρόλο στην μορφή τους. Μ' αυτό το κριτήριο λοιπόν η Μάσκα και το Μυστήριον δεν εντάσσονται στο είδος που μελετάμε, παρόλο που διαβάζονταν κατά κόρον από νέους.,

Ο Μικρός Ήρως ήταν εβδομαδιαίο ανάγνωσμα που συνέγραψε ο Στέλιος Ανεμοδουράς και διάνθισε με σκίτσα του ο Βύρων Απτόσογλου για μία ολόκληρη 16ετία, από το 1953 έως το 1968 όταν και διακόπηκε για λόγους που είχαν άμεση σχέση με την επιβολή λογοκρισίας που εφάρμοσε το τότε δικτατορικό καθεστώς. Πρόκειται για τις περιπέτειες τριών ηρωϊκών Ελληνόπουλων (του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του "Σπίθα") κατά τη διάρκεια της κατοχής και του αγώνα τους απέναντι σεγερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρο υς φασίστες. Το περιοδικό κυκλοφορούσε υπό μορφή τριπλής έκδοσης, με δύο δηλαδή ανατυπώσεις εντός της ίδιας εβδομάδας και αγαπήθηκε πολύ από τις πρώτες μεταπολεμικές γενιές, σε μία προσπάθεια του δημιουργού του να αμβλύνει μέσω αυτού τις οδυνηρές συνέπειες του πολέμου, της κατοχής και του εμφυλίου σπαραγμού που είχαν μόλις προηγηθεί. Στόχος του Ανεμοδουρά δεν ήταν τόσο η απόδοση υψηλών λογοτεχνικών εκφράσεων, όσο η χρήση λιτής και κατανοητής γλώσσας αλλά και η αποφυγή διχαστικών αναφορών, προκειμένου να επιτύχει την ανάδειξη αισθήματος πατριωτικής υπερηφάνειας και ομόνοιας, κάτι που πίστευε ότι είχε τόσο ανάγκη η "φουρνιά" των νεαρών κυρίως αναγνωστών εκείνη τη δύσκολη εποχή. Ο "Μικρός Ήρως" επανεκδόθηκε αρκετές φορές, είτε υπό μορφή κόμικς πλήρους εικογράφησης (1968-71), είτε υπό μορφή κειμένου με εικόνες (1975), είτε υπό μορφή συλλεκτικών τόμων (1986).

Πολλοί θα πουν πως δεν ήταν της γενιάς μας και έχουν δίκιο. "Η διάπλασις των παίδων" ήταν το περιοδικό που γαλούχησε τις γενιές των πατέρων και παππούδων μας και διαμόρφωσε τις συνειδήσεις τους. Κύριος στυλοβάτης του έργου, από τους πρώτους συνδρομητές και κατόπιν αρθρογράφους και αρχισυντάκτης του περιοδικού, υπήρξε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Από το 1896 έως το 1948 ο Ξενόπουλος έδωσε την ψυχή του για το περιοδικό αυτό σε περιόδους που τα πράγματα στην Ελλάδα δεν ήταν και τα καλύτερα. Με την υπογραφή "Σας ασπάζομαι. Φαίδων" υπέγραφε τις επιστολές που "έστελνε" ο ίδιος στο περιοδικό και αφορούσαν περιγραφές του πολέμου. Στα "Νέα και Περιέργα" μπορούσε να διαβάσει κανείς παιδικές ιστορίες και νέα από όλο τον κόσμο. Υπήρχαν αναφορές στους Μύθους του Αισώπου, διαγωνισμοί, παιχνίδια πνευματικά, ποιήματα των μεγάλων ποιητών της εποχής και διάφορες άλλες στήλες. Μάλιστα, υπήρχε και η στήλη με τις αγγελίες η οποία κάπου θύμιζε προάγγελο των σημερινών chatbox και όπου (με μεγάλη χρονική καθυστέρηση) οι νέοι της εποχής αντάλλαζαν μηνύματα. Φανταστείτε λοιπόν την αγωνία των παππούδων και των γιαγιάδων μας να δούνε την αγγελία τους δημοσιευμένη...

Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα είναι σειρά κόμικς, που διασκευάζουν γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η σειρά κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1951 από τις εκδόσεις Πεχλιβανίδη, βασισμένη στην αντίστοιχη αμερικάνικη, και από τότε γνωρίζει συνεχείς ανατυπώσεις. Χαρακτηριστικό της ελληνικής έκδοσης ήταν η προσαρμογή θεμάτων ελληνικού ενδιαφέροντος, για την απόδοση των οποίων δούλεψαν γνωστοί Έλληνες εικαστικοί και λογοτέχνες. Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα αποτέλεσαν μέρος της πολιτιστικής ζωής της χώρας για περίπου δυο δεκαετίες, και σύντροφο της παιδικής και νεανικής ηλικίας χιλιάδων Ελλήνων. Σήμερα οι πρώτες εκδόσεις αποτελούν συλλεκτικά αντικείμενα.

Όσοι έχουν περάσει τα σαράντα σίγουρα θυμούνται τον «Μπάρμπα Μητούση» και τα δύο ανίψια του τον αγαθό Κλούβιο και την πονηρή Σουβλίτσα. Ήταν η πρώτη παιδική σειρά που βγήκε στον αέρα της τηλεόρασης της ΕΙΡ την 1η Νοεμβρίου 1966. Για πολλά χρόνια το «Κουκλοθέατρο Αθηνών» της ζωγράφου Ελένης Θεοχάρη Πετράκη παρουσίαζε τις ιστορίες που καθήλωναν το παιδικό κοινό. Ο Μπάρμπα Μυτούσης ήταν μιά γλυκιά φιγούρα. Χαρούμενος, κεφάτος ήταν έτοιμος να προσφέρει τις γνώσεις του και την υποστήριξή του στα δύο ανηψάκια του, τον τεμπέλη και γκρινιάρη Κλούβιο και την έξυπνη και καπάτσα Σουβλίτσα. Η φιγούρα του Μπάρμπα - Μυτούση καθιερώθηκε στη κατοχή όταν το κουκλοθέατρο ήταν μιά φτηνή διασκέδαση για τον κόσμο που περνούσε τα μύρια όσα. Η Ελένη Θεοχάρη Πετράκη στις αρχές του '40 παρουσίασε στο κουκλοθέατρο έργα του Μολιέρου και διασκευές της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Ομήρου. Η σειρά πέρα από τον ψυχαγωγικό της χαρακτήρα είχε και τον εκπαιδευτικό αφού οι ήρωες μάθαιναν από τον αγαπημένο τους θείο αρκετά πράγματα. Οι ηθοποιοί Ελένη Κοτσίρη, Εφη Πρωτονοτάριου και Κούλα Κατσούρη δάνειζαν τις φωνές τους. Η σκηνογραφία ήταν της Ανθούλας Ξανθού - Σταυριανού. Τα επεισόδια είχαν 15λέπτη διάρκεια στο ξεκίνημά τους για να γίνουν σύντομα ημίωρα.

Tο παραμυθικό ψευδώνυμο της Αντιγόνης Μεταξά (1905-71). Ψυχαγωγός παιδιών στο επάγγελμα και συγγραφέας. Τιμήθηκε, για το σύνολο του έργου της, με ειδικό βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Η «θεία Λένα» ήταν για χρόνια πολλά (στις δεκαετίες '50- '60 κυρίως) το μεγάλο όνομα στο χώρο του ραδιοφώνου (που δέσποζε τότε) και των παιδικών εκδόσεων. Έγραψε ιστορίες και παραμύθια για παιδάκια (της προσχολικής, κυρίως, ηλικίας), κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η άκρατη νομιμοφροσύνη και θεοσέβεια, η επιβράβευση του χαφιεδισμού, ο διασυρμός και η πλήρης απαξίωση του παρανομούντος.

Το «Εδώ Λιλιπούπολη» ήταν μια παιδική ραδιοφωνική σειρά που ξεκίνησε το 1976 και διήρκεσε μέχρι το 1980. Η σειρά ακουγόταν στο Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, το οποίο ήταν την περίοδο εκείνη υπό τη διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι. Η εκπομπή θεωρείται στις μέρες μας «θρυλική», τόσο για την πρωτοτυπία και την ποιότητά της, όσο και για την επίδραση της στη γενικότερη περίοδο. Το 1975 ο Μάνος Χατζιδάκις ανέλαβε τη διεύθυνση του Τρίτου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Ανάμεσα στα σχέδιά του ήταν η δημιουργία μιας παιδικής εκπομπής, τη δημιουργία της οποίας ανέθεσε στη προσωπική του φίλη Ρεγγίνα Καπετανάκη. Η τελευταία, με τη βοήθεια της παιδοψυχολόγου Ελένης Βλάχου, κατασκεύασαν ένα αρχικό πλάνο του κόσμου της «Λιλιπούπολης», τον οποίο οργάνωσαν και παρουσίασαν στον Χατζιδάκι. Ο Χατζιδάκις ενθουσιάστηκε με την ιδέα και έδωσε την άδεια και την προστασία του στη νέα σειρά, που ξεκίνησε να εκπέμπεται το 1976. Η εκπομπή, η οποία ήταν καθημερινή, ήταν μουσικά επενδυμένη με τραγούδια ευρηματικότατων στίχων. Η Μαριανίνα Κριεζή ήταν η στιχουργός των τραγουδιών και μια σειρά νέων καλλιτεχνών Δημήτρης Μαραγκόπουλος, Λένα Πλάτωνος, Νίκος Κυπουργός και Νίκος Χριστοδούλου συνέθεταν τις μουσικές, τα οποία τραγουδούσαν οι Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου, Αντώνης Κοντογεωργίου και Νένα Βενετσάνου. «H Λιλιπούπολη ξεκίνησε σαν μια εκπομπή για να μαθαίνουν τα πολύ μικρά παιδιά τι είναι το κόκκινο χρώμα, τι το πράσινο, τι είναι το κοντά, τι το μακριά, το μικρό, το μεγάλο...», αναφέρει η Μαριανίνα Κριεζή. Αρχικά η σειρά μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν αποτυχία, καθώς το σοβαρό κοινό του Τρίτου Προγράμματος έκρινε αυστηρά την προσπάθεια αυτή και η ακροαματικότητα ήταν χαμηλή. Η ίδια η δημιουργός της θεωρούσε πως έπρεπε να σταματήσει. Η ιδέα αυτή έβρισκε αντίθετό τον ίδιο τον Χατζιδάκι, ο οποίος θεωρούσε την σειρά αξιόλογη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Philippe Aries: Αιώνες παιδικής ηλικίας (εκδ. Γλάρος 1990) 2. Τεκτονοπουλου Μαίρη : Η ιστορία της παιδικής ηλικίας (εκδ.πρωτοπορια) 3. Mark Mazower - Δαλιανη Μαντώ : Παιδιά στη δίνη του εμφυλίου 4. Μαρκυνιωτη Δήμητρα : Κόσμοι παιδικής ηλικίας (εκδ. Νήσος 2003) 5. Γκουγκουλη Κλειω/Κουρα Αφροδίτη : Παιδί και παιχνίδι στη Νεοελληνική κοινωνία 19 ος -20 ος (Εκδ. Καστανιωτη) 6. ΙΑΕΝ ( Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ) www.iaen.gr 7. Καμπουριδης Χάρης : Ελληνικά Περιοδικά περιπετειών 8. Αρχεία UNICEF : η κατάσταση των παιδιών στον κόσμο 2005 www.unicef.gr/reforts/sowcr2005.com Annual Report 2003 παιδιά εργαζόμενα 9. Ελευθεροτυπία : Το σύγχρονο δουλεμπόριο (28 Ιουνίου 2003) 10. Νέα : Αν δεν δουλέψω πως θα ζήσω (6 Σεπτεμβρίου 2004) 11. Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείο Μπενάκη (Φωτογραφικό υλικό από Παπαιωαννου, Χαρισιαδη, Μπαλαφα,Nelly) 12. Αρχείο Κων/νου Μεγαλοοικονομου : Η άλλη Ελλάδα 1950-1965 13. Γεωργας : Η Ελληνική οικογένεια Παρελθόν Παρόν Μέλλον 14. Μαρατου Αλπιραντη : Νέες μορφές οικογένειας (ΕΚΚΕ) 15. Δασκαλάκης Δ. Γκιβαλος Μενέλαος.. παιδική ηλικία και τα δικαιώματα του παιδιού (εκδ. Λιβανη) 16. Lloyd de Mause: Ιστορία της παιδικής ηλικίας (εκδ. θυμαρι)

Ευχαριστίες Ευχαριστούμε τα μέλη της οικογένειας μας που δεχθήκαν να μοιραστούν μαζί μας τις εμπειρίες τους από τα παιδικά τους χρονιά. Για μας αυτά τα βιώματα θα είναι παρακαταθήκη στη πορεία της ζωής μας. Ευχαριστούμε το Φωτογραφικό Αρχείο του μουσείου Μπενάκη που δέχτηκε να μας παραχωρήσει ένα μεγάλο όγκο φωτογραφιών. Μέσα από το φακό της Παπαιωαννου, του Χαρισιαδη, του Μπαλαφα και της Nelly s καταγράψαμε μαρτυρίες μιας άλλης εποχής που μας προβλημάτισε βαθιά. <ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ>