ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ ΙΝΔΙΚΟΠΛΕΥΣΤΗ

ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ ΙΝΔΙΚΟΠΛΕΥΣΤΗ Ακριβή Δεκάζου Ιωάννινα 1996-1997

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδες Συντομογραφίες Βιβλιογραφία 1-3 Εισαγωγή 4-7 Κεφάλαιο 1 : Η προσωπικότητα του συγγραφέα 8-11 Κεφάλαιο 2: Η Χριστιανική Τοπογραφία και άλλα έργα του Κοσμά 12-15 Κεφάλαιο 3: Τα ταξίδια του Κοσμά. Σύντομη αναφορά. 16-18 Ι. Η γη, οι πλωτοί κόλποι στους οποίους διεξάγεται το εμπόριο, ο 19-20 Ωκεανός. ΙΙ. Η διεξαγωγή του εμπορίου στα νότια άκρα της «οικουμένης γης». 21-29 ΙΙΙ. Οι δρόμοι του μεταξιού 30-33 IV. Ταπροβάνη και Ινδία 34-39 V. Το ζήτημα για το αν ο Κοσμάς ταξίδεψε στην Ινδία 40-47 Συμπεράσματα 48-50 Κατάλογος πινάκων 51-2 Πίνακες

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΙΟΓΡΑΦΙΑ BZ Cah Arch DOP ByzantinischeZeitschrift Cahiers Archeologiques Dumbarton Oaks Papers Anastos 1946 Brubaker 1977 M.V. Anastos, The Alexander origin of the Christian Topography of Cosmas Indicopleustes, DOP 3 [1946], 74-80 L.Brubaker, The relationship of Text and Image in the Byzantine Mss of Cosmas Indicopleustes, BZ 70 [1977], 42-57 Devreesse 1950 R. Devreesse, Codices Vaticani Graeci, t.iii, Codices 604 Γαλάβαρης 1995 Haln 1979 Hunger 1991 2 866, Vaticano 1950 Γ. Γαλάβαρης, Ζωγραφική Βυζαντινών χειρογράφων, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1995 C. Haln, The creation of the Cosmos: Genesis Illustration in the Octateuchs, Cah Arch 28 [1979], 29 40 Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. Α, μετάφρ. Λ.Γ. Μπενάκη, Ι.Β. Αναστασίου, Γ.Χ. Μακρή, Αθήνα 1991 2 Κορδώσης 1987 88 Μ.Σ. Κορδώσης, «Σκέψεις για τη σύνθεση μιας Ιστορίας της Κορδώσης 1987-88 Κορδώσης 1989-91 Γεωγραφίας στο Βυζάντιο», Ιστορικογεωγραφικά, τομ. 2, [1987-88], 131 143 Μ.Σ. Κορδώσης, «Τα όρια της οικουμένης στο Νότο κατά τον Κοσμά Ινδικοπλεύστη», Ιστορικογεωγραφικά, τομ. 2, [1987-88], 155-165 Μ.Σ. Κορδώσης, «Η ελληνική παρουσία στον Ινδικό κατά 1

Κορδώσης 1993 Krumbacher 1964 McCrindle 1897 Ostrogorsky 1963 Παπαδόπουλος 1985 Pigulewskaja 1969 Σινά 1990 Stornajolo 1908 Talbot Rice 1990 5 την Πρωτοβυζαντινή εποχή», Ιστορικογεωγραφικά, τομ. 3 [1989-91], 255-275 Μ.Σ. Κορδώσης, «Ασσάμ, [ΒΑ Ινδία], Η πύλη από και προς την Κίνα, Graeco Arabica vol.v [1993], 103 110 K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, Αθήνα 1964 J. W. McCrindle, The Christian Topography of Cosmas, an Egyptian monk, London 1897 G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ.1, μετάφρ. Ι.Παναγόπουλος, Μόναχο 1963 Θ. Παπαδόπουλος, Στοιχεία διαγραφής βυζαντινοαιθιοπικού πολιτιστικού χώρου, Βυζαντινά 13 1 [1985], 675 692 N. Pigulewskaja, Byzanz auf den Wegen nach Indien, aus den Geschichte des byzantinischen Handelsmtidem Orient von 4 bis 6 Jahrhundert, Berlin Amsterdam 1969 Σινά. Οι θησαυροί της Μονής, επ. Κ. Μανάφης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1990 C. Stornajolo, Le miniature della Topografia Cristiana di Cosma Indicopleuste, Codice Vaticano Greco 699, Milano 1908 T. Talbot Rice, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, μετάφρ. Φ.Κ. Βώρου, Αθήνα 1990 5 Weitzmann 1935 K. Weitzmann, Die Byzantinische Buchmalerei des 9 und 10 Weitzmann 1970 2 Weitzmann Galavaris 1990 Jahrhunderts, Berlin 1935 K. Weitzmann, Illustration in roll and codex. A study of the origin and method of text illustration, Princeton, N. J. 1970 2 K. Weitzmann G. Galavaris, The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai: The Illuminated Greek Manuscripts I: from the ninth to the twelfth centuries, 2

Winstedt 1909 Wolska 1962 Wolska Conus 1968-1973 Wolska Conus 1976 Princeton, N. J. 1990 E. O. Winstedt, The Christian Topography of Cosmas Indicopleustes, Cambridge 1909 W. Wolska, La Topographie Chretienne de Cosma Indicopleustes Theologie et Science au Vie siècle, Paris 1962 W. Wolska Conus, Cosmas Indicopleustes Topographie Chretienne, tome I III, Sources Chretiennes, Paris 1968 1973 W. Wolska Conus, Geographie, Reallexikon fϋr Antike und Christenum, τόμ. 10 [1976], 155 222 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή οι σχέσεις του βυζαντινού κράτους με τις χώρες της Ανατολής είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες και το εμπόριο ακμάζει 1 (ειδικότερα κατά τους 1 ο -2 ο και 4 ο -6 ο αι.). Όμως αρκετοί μελετητές πιστεύουν ότι αυτήν την εποχή παρατηρείται μια μείωση του ενδιαφέροντος των Βυζαντινών για την ενασχόληση με τη γεωγραφία, ώστε να παραδίδουν σημαντικές πληροφορίες για τις μακρινές χώρες της 1 Talbot Rice 1990 5, 164. Ostrogorsky 1963, t. I, 139. 3

Ανατολής και τη σχέση τους με το Βυζάντιο ή για την ανάπτυξη του εμπορίου γενικότερα 2. Βεβαίως δε βρισκόμαστε μπροστά στη μεγάλη ανάπτυξη της γεωγραφίας της εποχής της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης, αλλά για να είμαστε πιο ακριβείς πρέπει να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στη θεωρητική και στην περιγραφική γεωγραφία. Κυρίως αυτή η έλλειψη ενδιαφέροντος που αναφέρθηκε, αφορά στη θεωρητική γεωγραφία η οποία επηρεάζεται από αστρονομικούς και μαθηματικούς συλλογισμούς και από τον έντονο ρόλο της Εκκλησίας αυτήν την εποχή. Ενώ η περιγραφική γεωγραφία γνωρίζει μεγαλύτερη ανάπτυξη 3, καθώς εξαρτάται πιο πολύ από την προσωπική εμπειρία αυτών που ταξιδεύουν σε μακρινές και άγνωστες πολλές φορές- χώρες και οι οποίοι παραθέτουν τις προσωπικές τους πληροφορίες αλλά και μαρτυρίες των κατοίκων των περιοχών που επισκέπτονται. Υπάρχουν λοιπόν έργα κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή που μας πληροφορούν για τις χώρες της Ανατολής, τις σχέσεις τους με το Βυζάντιο και τη διακίνηση του εμπορίου 4. Έτσι δίνονται 2 Krumbacher 1964,425. Hunger 1991 2, 361 382. 3 Βλ. αναλυτικά : Κορδώσης 1987-88, 131-143. Wolska Conus 1976, 155-222 4 Από τα πιο γνωστά είναι: ο «Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης», ανωνύμου συγγραφέα, πιθανότατα του 1 ου αι. μ.χ., η «Εκκλησιαστική Ιστορία» του Φιλοστόργιου [του 5 ου αι.] γνωστή σε μας από μια επιτομή του Φωτίου, το πολύ σημαντικό Expositio totius mundi et Gendium[ των μέσων του 4 ου αι.] (έκδ. J. Rouge, Paris 1966, Sources Chretiennes, αρ. 124), κ.λ.π..βλ. Εκτενώς : Κορδώσηςό.π.. Επίσης Κορδώσης 1989-91, 255-273. 4

πληροφορίες γεωγραφικού περιεχομένου και από έργα όχι απαραίτητα αμιγώς γεωγραφικά. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα είναι και η Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσμά Ινδικοπλεύστη, στο πρώτο μισό του 6 ου αιώνα. Όπως θα δούμε δίνει πολύ σημαντικές γεωγραφικές πληροφορίες για την Αιθιοπία, την Ινδία, την Κεϋλάνη, την Κίνα, οι οποίες είναι κατά κύριο λόγο ακριβείς γιατί προέρχονται από προσωπικά ταξίδια του συγγραφέα. Μας ενημερώνει για τη διακίνηση του εμπορίου, για τα είδη των προϊόντων, για τους κατοίκους των διαφόρων περιοχών, ακόμα για τη χλωρίδα και την πανίδα των μακρινών αυτών τόπων. Αποτελεί πολύτιμη πηγή ειδικότερα για το εμπόριο που διεξάγεται από το λιμάνι της Άδουλης [επίνειο της Αξώμης] και λιγότερο από άλλα λιμάνια της Ερυθράς, καθώς η δύναμη των Βυζαντινών γνωρίζει μια «εξασθένιση» αυτήν την εποχή και έτσι το εμπόριο στηρίζεται κατά μεγάλο μέρος του στους συμμάχους των Βυζαντινών, τους Αιθίοπες 5. Το έργο βέβαια 5 Κορδώσης 1989-91, 273. Κορδώσης, «Η άλλη Ινδική και η νήσος Διβούς του Φιλοστοργίου», Ιστορικογεωγραφικά, τόμ. 2 [1978], 170. Γνωρίζουμε πως το εμπόριο [ειδικά του μεταξιού] διεξαγόταν μέσω Περσίας από τον χερσαίο δρόμο, αλλά και στο θαλάσσιο, δηλ. από τον Περσικό κόλπο ως την Κεϋλάνη (Ταπροβάνη) όπου συγκεντρώνονταν τα εμπορεύματα από την Κίνα, οι Πέρσες πάλι κυριαρχούν σε όλον τον Ινδικό ωκεανό. Έτσι κατά το α μισό του 6 ου αι. οι Βυζαντινοί προσπάθησαν να έχουν επιρροή στην Κριμαία και στον Καύκασο για τη διευκόλυνση του χερσαίου δρόμου και για να εξασφαλίσουν και τη θαλάσσια επικοινωνία και να την ενισχύσουν, καλλιέργησαν σχέσεις με το αιθιοπικό βασίλειο της Αξώμης με στόχο η διεξαγωγή του εμπορίου να γίνεται από την Ερυθρά προς το Βυζάντιο. 5

του Κοσμά δεν είναι μόνο γεωγραφικού περιεχομένου, αναφέρει και αστρονομικές, κοσμολογικές πληροφορίες και είναι σαφώς επηρεασμένο από τις Γραφές, ώστε από πολλούς μελετητές να χαρακτηρίζεται ως ερμηνεία της Οκτατεύχου 6. Ο Ινδικοπλεύστης μπορεί να αποδεικνύεται «κακός» κοσμογράφος και να κατατάσσεται στους συντηρητικούς συγγραφείς καθώς ακολουθεί κατά γράμμα τις Γραφές, όμως οι γεωγραφικές του πληροφορίες καθιστούν το έργο του ως μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πηγές για αυτήν την περίοδο 7. Ετσι, βρίσκει απήχηση και στα μετέπειτα χρόνια, μεταφράζεται σε διάφορες γλώσσες και γίνεται «ιδιαίτερα αγαπητό» 8. Περισσότερες γνώσεις βεβαίως θα είχαμε αν είχε σωθεί και το έργο περί γεωγραφίας που είχε γράψει ο Κοσμάς, από το οποίο γνωρίζουμε κάποια στοιχεία, όπως θα δούμε. 6 Haln 1979, 29-40. Weitzmann Galavaris 1980, 64. Weitmann 1970 2, 141 κ.εξ.. Γαλάβαρης 1995, 217. Σινά 1990, 325. 7 Ο Winstedt δείχνει τη διαφορά του έργου του Κοσμά συγκρίνοντάς το με άλλα. Στο κείμενο «Διήγησις Παλλαδίου» που αναφέρεται στον Βίο των Βραγμάνων οι πληροφορίες του συγγραφέα προέρχονται από κάποιον σχολαστικό που αποφάσισε να επισκεφθεί τις Ινδίες. Κατά τον Winstedt, προσεγγίζει το έργο του Κοσμά, όμως θεωρεί την αφήγηση αποτέλεσμα μύθου και παραμυθιών. Αναφέρει επίσης και άλλα έργα όπως του Στράβωνα, του Πλίνιου, τον Περίπλου της Ερυθράς θαλάσσης- ανώνυμου συγγραφέατου Αμμιανού Μαρκελίνου, για να δείξει τις πληροφορίες που αντλούμε από αυτά, ειδικά για τα ταξίδια προ της Ινδία. Τέλος, αναφέρει το έργο του Νόννοσου, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Κοσμά, που το θεωρεί σημαντικό, αλλά σώζεται αποσπασματικά. Βλ. αναλυτικά: Winstedt 1909, 10 11. 8 Hunger 1991 2, 380 6

Για την εποχή αυτή, δηλαδή τον 6 ο αιώνα, οι πληροφορίες αυτές βοηθούν στο να διαμορφώσουμε μια εικόνα για τη διεξαγωγή του εμπορίου που ανθίζει και πάλι, ήδη από τον 4 ο αιώνα σταδιακά, ύστερα από μια μικρή ανάκαμψη στον 3 ο αιώνα, που μείωσε την αίγλη των δύο πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων 9. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ 9 Πληροφορίες για το εμπόριο από τον 1 ο έως τον 5 ο αιώνα και για τα έργα που αναφέρονται σε αυτό βλ. Κορδώσης ό.π. υποσημ.4 7

Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς για τον συγγραφέα της Χριστιανικής Τοπογραφίας. Το έργο είναι γνωστό στον 9 ο αιώνα και μνημονεύεται στη Βιβλιοθήκη του Πατριάρχη Φωτίου, όμως ο Φώτιος μας το παραδίδει με τον τίτλο «Χριστιανού βίβλος», δηλαδή λανθασμένα, και αγνοεί το όνομα του συγγραφέα. Το θεωρεί ως ερμηνεία της Οκτατεύχου, σημειώνει πως είναι αφιερωμένο σε κάποιον Πάμφιλο και ότι χρονολογείται στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστίνου του Α. Από το ίδιο το κείμενο ο Φώτιος θεωρεί ότι ο συγγραφέας έχει ύφος λαϊκό, δεν ξέρει να χρησιμοποιεί σωστά τη σύνταξη της γλώσσας και πολλές από τις ιστορίες του φαίνονται μυθικές 10. Αργότερα, μετά τον 10 ο αιώνα, το όνομα του Κοσμά γνωστοποιείται και γίνονται πολλές προσπάθειες ταύτισής του, όπως με τον Κοσμά από την Αίγυπτο ή τον Κοσμά τον σχολαστικό από την Αλεξάνδρεια, κ.λ.π. 11. Το Ινδικοπλεύστης προστέθηκε στο όνομα του συγγραφέα γιατί πιστευόταν πως είχε πλεύσει στην Ινδία 12. Το θέμα για το αν ο Κοσμάς πήγε ή όχι στην Ινδία, θα συζητηθεί περαιτέρω. 10 Photius, Bibliotheque, codex 36, ed. K. Henry, t.1, Paris 1959, 21-22. McCrindle 1897, 3. Winstedt 1909, 2. 11 Wolska 1962, 1-2, 28- υπος. 2-4. Wolska Conus, 1968-1973, t.1, 15-19. Winstedt ό.π.. McCrindle ό.π. 4. 12 Wolska ό.π. 11. Winstedt ό.π. 21 22. Το όνομα Ινδικοπλεύστης πρέπει να δόθηκε τον 11 ο και 12 ο αιώνα. Η Wolska το θεωρεί αποτέλεσμα «μεσαιωνικού ρομαντισμού» και του δόθηκε γιατί στην Ινδία περιλαμβανόταν και η περιοχή της Ερυθράς, στην οποία ο Κοσμάς είχε σίγουρα ταξιδέψει. 8

Ύστερα από αρκετά χρόνια και πολλές προτάσεις η έρευνα κατέληξε πως ο Κοσμάς καταγόταν από την Αλεξάνδρεια, έζησε τον 6 ο αιώνα και ήταν έμπορος στο επάγγελμα 13. Έτσι είχε κάνει πολλά ταξίδια και είχε γνωρίσει πολλούς τόπους 14. Κάποιος φίλος του που ονομαζόταν Πάμφιλος, τον έπεισε να γράψει τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες και έτσι ο Κοσμάς ακολουθώντας αυτήν τη συμβουλή γράφει στη γενέτειρά του, αφού έχουν περάσει 25 χρόνια μετά από τα ταξίδια του, ένα έργο που ονομάζει Χριστιανική Τοπογραφία, αφιερώνοντάς το στον Πάμφιλο. Τις πληροφορίες αυτές μας δίνει το ίδιο το έργο: Λόγος Β,56 : «Παρόντι ουν μοι εν τοις τόποις εκείνοις, προ τούτων των ενιαυτών είκοσι πέντε πλέον έλαττον, εν τη αρχή της βασιλείας Ιουστίνου του Ρωμαίων βασιλέως». αναφέρεται στην εποχή που βρισκόταν στην Άδουλη, ως έμπορος με τον φίλο του Μηνά και οι Αξωμίτες ετοίμαζαν πόλεμο εναντίον των Ομηριτών [522 525] 15. Στο χωρίο αυτό, όπως και στην παράγραφο 54 του ίδιου Λόγου, ο Κοσμάς αναφέρει ότι ήταν έμπορος : «ένθα και την εμπορίαν ποιούμεθα οι από 13 Βλ. τους προβληματισμούς και τα συμπεράσματα αναλυτικά: Anastos 1946, 74-77. Για τη βιογραφία του Κοσμά βλ. και McCrindle ό.π.. 4 8. 14 Γαλάβαρης 1995, 217. Σινά 324-25. Anastos ό.π.. Ο Winstedt αναφέρει ότι επισκέφθηκε την Κεϋλάνη, τη χερσόνησο του Σινά, την Αιθιοπία, αν και γνωρίζει τις απόψεις άλλων μελετητών που πιστεύουν ότι ο Κοσμάς δεν ταξίδεψε πέρα από τα στενά του Bab el- Mandebή ακόμα ότι οι πληροφορίες του για την Ινδίας και την Κεϋλάνη προέρχονται από τον Σώπατρο. Βλ.Winstedt, ό.π., 3- υποσ.1. 15 Wolska Conus1968-1973, t.1,369 9

Αλεξανδρείας» 16. Επίσης στον πρόλογο του έργου αναφέρει τα ταξίδια του και στην αρχή του Λόγου Β διαβάζουμε την προσφώνηση προς τον Πάμφιλο 17. Από την τελευταία αυτή αναφορά φαίνεται και ότι η συγγραφή του έργου έγινε στην Αλεξάνδρεια, γεγονός που θεωρείται βέβαιο 18. O Κοσμάς φροντίζει να μας ενημερώσει και για τους λόγους για τους οποίους καθυστέρησε και δίσταζε να γράψει: γιατί ήταν σε μεγάλη ηλικία και άρρωστος πολύ συχνά, φοβόταν την αποδοχή του έργου του από το κοινό και τις έντονες κριτικές και «επιθέσεις» από τους αντιπάλους του [ κατ αντιστοιχία : Λόγος Β,1, Λόγος Η,1, Λόγος Στ,1] 19. Ως συγγραφέας δηλώνει ότι είναι αυτοδίδακτος, αγνοεί την τέχνη της ρητορικής, δεν έχει την ικανότητα να συνθέτει ωραίους λόγους, ενώ μας πληροφορεί ότι είχε ακούσει τις διαλέξεις του δασκάλου του Πατρικίου, γνωστός με το αραβικό του όνομα Mar Aba, καθολικός στην εκκλησία της Περσίας και του μαθητή αυτού Θωμά του εξ Εδέσσης 20. Ένα ακόμα ζήτημα που απασχόλησε την έρευνα είναι το αν ο Κοσμάς υπήρξε μοναχός ή όχι. Σε αντίγραφο του έργου του στη 16 Wolska Conus ό.π. 365 17 Ό.π. 255,257,305. 18 Βλ. αναλυτικά όλα τα επιχειρήματα: Anastos 1946, 74-77 και Σινά 1990, 324-5, υποσ.12. Weitzmann 1970 2, 143. Wolska 1962, 28. 19 Wolska Conus 1968-1973, t.i,305 και t.iii, 169,13. Winstedt 1909, 3, 5 υποσ.1 20 Anastos ό.π.. Wolska Conus 1968-1973, t.i,18 και 305,307 (ΛόγοςΒ, 1-3). Wolska ό.π. 2. 10

Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη [Laur. Plut.IX, cod 28] αναφέρεται ο Κοσμάς ως μοναχός (στην αρχή του Λόγου Α ), άποψη που υποστήριξε και ο Gelzer και άλλοι μελετητές και που συνδυάζεται με μια αναφορά του Κοσμά [στον Λόγο Β,56] σε κάποιο σύντροφό του στα ταξίδια, τον Μηνά, ο οποίος έγινε μοναχός στην κοινότητα στη Ραϊθώ 21. Έτσι είχε υποτεθεί ότι και ο Κοσμάς στο τέλος της ζωής του αποσύρθηκε στη μοναστική κοινότητα, όπως ο Μηνάς, και ασχολήθηκε με «λογοτεχνικές εργασίες», ίσως αλλάζοντας και το όνομά του 22. Ήταν φυσικό ο Κοσμάς να έχει ταξιδέψει στη Ραϊθώ και γενικότερα στην ευρύτερη περιοχή του Σινά, που συχνά αναφέρει, [Λόγος Ε,8,14,51-2] αυτό όμως δε σημαίνει ότι έγινε μοναχός. Δεν μπορούμε με βεβαιότητα να αποφανθούμε υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης, ωστόσο μπορούμε να σημειώσουμε ότι πουθενά μέσα στο έργο του δεν αναφέρει ότι έγινε μοναχός, ενώ αναφέρει άλλες πτυχές της ζωής του, όπως το επάγγελμά του, την παιδεία του, τα ταξίδια του, κ.λ.π.. 21 Wolska ό.π.1. Anastos ό.π.75. Σινά 1990m 325. Winstedt ό.π 3 &υποσ. 3 22 Βλ. αναλυτικά: Anastos ό.π.. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ Ο Κοσμάς έγραψε τη Χριστιανική Τοπογραφία στην Αλεξάνδρεια, όπως αναφέρθηκε ήδη, στο πρώτο μισό του 6 ου αιώνα. Στη χρονολογική τοποθέτηση του έργου μας βοηθά ο ίδιος όταν αναφέρει [Λόγος Β, 56] ότι βρισκόταν στην Άδουλη την εποχή της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστίνου [του Α, στα 518 527], όταν οι Αξωμίτες ετοίμαζαν πόλεμο εναντίον των Ομηριτών, στα έτη 522-525, δηλαδή 25 χρόνια πριν από την εποχή που διηγείται αυτά τα γεγονότα 23. Επίσης στον Λόγο Στ 3 μιλά για δύο εκλείψεις του ηλίου, οι οποίες έχουν χρονολογηθεί στις 6 Φεβρουαρίου και στις 17 Αυγούστου του 547 24. Τέλος, αναφέρεται στον δάσκαλό του Πατρίκιο [Λόγος Β, 2-3], ο οποίος έγινε καθολικός επίσκοπος στην εκκλησία της Περσίας, όπως γνωρίζουμε, ανάμεσα στα έτη 540 και 552 25. Ετσι, η δραστηριότητα του Κοσμά τοποθετήθηκε στο πρώτο μισό του 6 ου αιώνα και η συγγραφή του έργου του στα 547-49 26. 23 Wolska Conus 1968-1973, t.i,369. Winstedt 1909, 3 24 Wolska Conus ό.π. 16 και t.iii, 15,17. Winstedt 1909, 5 &υποσ.2 25 Wolska Conus 1968-1973, t.i,307. Weitzmann Galavaris 1990, 63 26 Weitzmann Galavaris ό.π.. Wolska Conus 1968-1973, t.i,16. Γαλάβαρης 1995, 217. Hahn 1979, 31. Πιο αναλυτικά: Wolska 1962, 8. McCrindle 1897, 12

To αρχικό χειρόγραφο του έργου δεν έχει σωθεί, όμως καθώς βρήκε μεγάλη απήχηση, κατά το πέρασμα του χρόνου, εξαιτίας των θρησκευτικών, αστρονομικών, κοσμογραφικών, γεωγραφικών πληροφοριών και των ταξιδιωτικών εμπειριών του συγγραφέα, αντιγράφηκε και σώζεται σήμερα σε τρεις κώδικες, οι οποίοι είναι και επιμελώς εικονογραφημένοι. Οι κώδικες αυτοί είναι: ο κώδικας 699 στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού [Vat. Gr. 699], του 9 ου αιώνα, ο κώδικας στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας [Laur.Plut. IX28] του 11 ου αιώνα και ο κώδικας στη Μονή αγίας Αικατερίνης στο Σινά [Σιναϊτικός 1186] του 11 ου αιώνα. Τα προβλήματα της αλληλεξάρτησης των χειρογράφων αυτών, της αποκατάστασης του κειμένου και των σχέσεων του κειμένου με τις μικρογραφίες που το κοσμούν, έχουν απασχολήσει την έρευνα 27.H Wolska παρέβαλλε το κείμενο των κωδίκων, μελέτησε την εικονογράφηση και κατέληξε ότι οι κώδικες που μας σώζονται ανήκουν σε δύο οικογένειες. η παλαιότερη παρουσιάζεται στον κώδικα του Βατικανού και η νεότερη στους κώδικες του 11 ου αιώνα. Το αρχέτυπο των δύο οικογενειών δεν είναι το πρωτότυπο κείμενο, αλλά ένα μεταγενέστερο αντίγραφο. Ανάμεσα σε αυτό και στα χειρόγραφα του 11 ου αιώνα η συγγραφέας τοποθετεί και ένα 9-11. 27 Brubaker 1977, 42-57. Devreesse 1950, t.iii. Γαλάβαρης 1995, 217. Hahn 1979, 29-40. Σινά 1990, 325. Stornajolo 1908. Winstedt 1909, 15-32. McCrindle 1897, 1. 13

άλλο «αναθεωρημένο» στο οποίο προστέθηκαν οι Λόγοι Ια και Ιβ 28. Στα χειρόγραφα που αναφέρθηκαν μας παραδίδεται και ο τίτλος του έργου Χριστιανική Τοπογραφία 29. Για το όνομα του συγγραφέα, είδαμε πως έγινε γνωστό μετά τον 10 ο αιώνα [ βλ. υποσημ. 11,12]. Έτσι, το έργο έχει γίνει γνωστό ως Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσμά Ινδικοπλεύστη. Ο Κοσμάς σημειώνει ότι προσθέτει το επίθετο Χριστιανική στην Τοπογραφία του, γιατί προτείνει ένα σύστημα στο οποίο αντιτίθενται οι ειδωλολάτρες και οι «ψευδοχριαστιανοί» 30. Ο συγγραφέας μάς ενημερώνει και για άλλα έργα που έγραψε στον πρόλογο της Τοπογραφίας του: ένα βιβλίο που αναφέρεται σε γεωγραφικά θέματα, αφιερωμένο σε κάποιον Κωνσταντίνο, ένα δεύτερο στο οποίο ασχολείται με αστρονομικές παρατηρήσεις, αφιερωμένο σε κάποιον διάκονο Ομόλογο και επίσης μια ερμηνεία του Άσματος Ασμάτων που αναφέρει στον Λόγο Η,3. 31 Τα έργα αυτά δεν έχουν σωθεί. Η Χριστιανική Τοπογραφία αποτελείται από 10 Λόγους, όπως παραδίδεται στον Vat.gr. 699. Όμως οι άλλοι δύο κώδικες έχουν 28 Βλ. πολύ αναλυτικά όλη την έρευνα: Wolska Conus 1968-1973, t.i, 44-126 για το κείμενο, άλλους κώδικες που αντιγράφουν εν μέρει τη Χριστιανική Τοπογραφία, όπως ο κώδικας της Σμύρνης Β-2 ή επηρεάζονται από αυτή, και υποσ. 124 251 για την εικονογράφηση. 29 Wolska Conus 1968-1973, t.i, 59,259,311 (Λόγος Β,5), t.ii 373 (Λόγος Ε στο τέλος του κειμένου). t.iii 61, 191 (Λόγος Ζ,4 και Λόγος Η,20). McCrindle 1897,2. 30 Wolska Conus 1968-1973, t.i 37, 273 (Λόγος Α ). 31 Wolska Conus 1968-1973, t.i 256-258 και t.iii 171. McCrindle 1897, 21-22. Winstedt 1909, 4-5. 14

και τους Λόγους Ια και Ιβ, που όπως αναφέρθηκε θεωρούνται προσθήκες. Θεωρείται ότι οι Λόγοι αυτοί ανήκουν στο γεωγραφικό έργο του Κοσμά που έχει χαθεί 32. Από τη Χριστιανική Τοπογραφία θα ασχοληθούμε με τους Λόγους : Β, Γ,Δ και Ια [που αναφέρεται ειδικά στην Ταπροβάνη (Κεϋλάνη)], δηλαδή με τα χωρία του έργου που αναφέρουν τις χώρες της Ανατολής, τους δρόμους του εμπορίου και τη διακίνηση προϊόντων. 32 Wolska Conus 1968-1973, t.i 36. Winstedt 1909, 4,5 &υποσ. 1, 29. 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ο Κοσμάς, ως έμπορος, ήταν φυσικό να έχει κάνει πολλά ταξίδια, τα οποία αναφέρει στο έργο του. Η Wolska πιστεύει πως πρέπει να ήταν εισαγωγέας μπαχαρικών και ειδικότερα τον ενδιέφερε το εμπόριο του πιπεριού, καθώς αναφέρει ότι η χώρα του πιπεριού ήταν η Ινδία και επισημαίνει πέντε λιμάνια που εξήγαγαν αυτό το προϊόν: Πάρτι, Μαγγαρούθ, Σαλοπάτανα, Ναλοπάτανα, Πουδαπάτανα, τα οποία βρίσκονται στη Μαλέ, στην ακτή Malabar 33. Γνωρίζει καλά τα λιμάνια της Ερυθράς, την Ινδία και την Ταπροβάνη [Λόγος Β, 49-50, Λόγος Γ,65: για τη χριστιανική κοινότητα της Ταπροβάνης και Λόγος Ια,15-16], όπως και τα λιμάνια της Αιθιοπίας. Αναφέρει πώς γινόταν το εμπόριο από τα λιμάνια αυτά στην ενδοχώρα του Νείλου, φτάνοντας ως τη Σάσου, όπου πήγαιναν οι έμποροι από την Αξώμη για να προμηθεύονται χρυσό [Λόγος Β,51-53] 34. Ιδιαίτερα γνωστή του είναι η περιοχή της Παλαιστίνης, η Ραϊθώ και γενικότερα η ευρύτερη περιοχή της χερσονήσου του Σινά, 33 McCrindle 1897, 366-7. Wolska 1962, 3. Wolska Conus 1968-1973, t.iii 347 (ΛόγοςΙα, 10,13,16). 34 Wolska 1962, 3. Wolska Conus 1968-1973, t.i, 17-18 16

τα παράλια της Ερυθράς και το Κλύσμα μεγάλο λιμάνι της Ερυθράς- όπου έγινε και η έξοδος των Ισραηλιτών [Λόγος Ε,14,51-2, 58] 35. Εκτενώς αναφέρεται στη Βαρβαρία και στο ακρωτήριο των Αρωμάτων [Γκουαρνταφούι], όπως και στο Ζίγγιον που πιστεύει ότι είναι το στόμα του Ωκεανού [Λόγος Β,30] 36. Πληροφορίες μας δίνει και για τη νήσο του Διοσκορίδη ή Σοκότρα, αλλά σε αυτό το νησί είχε μόνο περάσει κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού και δεν είχε αποβιβαστεί [Λόγος Γ,65] 37. Κατά τον Κοσμά διασχίζονται τρεις κόλποι: η Μεσόγειος, η Ερυθρά ή Αράβιος κόλπος και ο Περσικός [Λόγος Β, 29] 38. Γνωρίζει επίσης καλά τους δρόμους του μεταξιού από την Τζίνιστα [Κίνα] προς τη Δύση [Λόγος Β,45-46] 39. Περιγράφει τους τόπους [Νείλος, Ερυθρά, από την Αλεξάνδρεια ως τον Ωκεανό, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία, την Ταπροβάνη] 40, τους κατοίκους, τις αποστάσεις και είναι πιο ακριβής από τον Φιλοστόργιο στον καθορισμό της Ινδίας [Λόγος Β,30,45,49. Λόγος Γ,65. Λόγος Ια,3,23-24]. Απαριθμεί τα σπουδαιότερα εμπορικά κέντρα της εποχής του: τη Σινδού, στον Ινδό ποταμό, που εξάγει μόσχο, ναρδοστάχυν και κοστάρι, την Ορροθά, την 35 Wolska 1962, 3. Wolska Conus ό.π. 16. 36 Ό.π. υποσ.35 37 Ό.π.. 38 Ό.π.. 39 Wolska 1962, 4. 40 Wolska Conus 1968-1973, t.i,257 17

Καλλιανά, που εξάγει χαλκό και «σησάμινα ξύλα», τη Σιβώρ, τη Μαραλλώ που εξάγει κοχύλια, το Καβέρ που εξάγει αλαβανδηνόν 41, ενώ πιο βόρεια τοποθετεί τη χώρα του καρυόφυλλου 42. Μας πληροφορεί και για τα προϊόντα που διακινούνται από το ακρωτήριο Comorin, στα νότια της Ινδίας, και την Κίνα: αλόη, καρυόφυλλο, τζανδάνα, μετάξι, πιπέρι από τη Μαλέ. Προϊόντα που συγκεντρώνονταν στην Ταπροβάνη, στην οποία φθάνουν πλοία από την Περσία, την Αιθιοπία και την Κίνα 43. Ως τελευταία παρατήρηση σημειώνουμε την άποψη του Κοσμά ότι η γη είναι ουσιαστικά ένα νησί που περιβάλλεται από τον Ωκεανό 44. Όλα αυτά τα στοιχεία θα εξεταστούν αναλυτικά με βάση το κείμενο του Κοσμά. 41 Mccrindle 1897, 367- υποσ.6. 42 Wolska Conus 1968-1973, t.iii,347-49. 43 Κορδώσης 1989-91, 264-5. 44 Wolska 1962, 264. 18

I. Η γη, οι πλωτοί κόλποι στους οποίους διεξάγεται το εμπόριο, ο Ωκεανός Ο Κοσμάς θεωρεί ότι η γη έχει σχήμα επίμηκες και την κυκλώνει ο Ωκεανός. διακρίνει δε, την «οικουμένην γην» που κατοικούν οι άνθρωποι και τη γη πέρα από τον Ωκεανό. εκεί ανατολικά βρίσκεται ο παράδεισος 45. Υπολογίζει το μήκος της γης που κατοικούν οι άνθρωποι διπλάσιο από το πλάτος της 46. Μας πληροφορεί πως μοιράστηκε η γη στους γιους του Νώε μετά τον κατακλυσμό [Λόγος Β, 24-27] για να καταλήξει πως διαιρείται σε τρία μέρη: στην Ασία, στη Λιβύη, στην Ευρώπη : «Ασίαν μεν την ανατολήν καλούντες, Λιβύην δε τον νότον έως της δύσεως, Ευρώπην δε τον βορράν, έως πάλιν της δύσεως όλης» 47. Υπάρχουν επίσης τέσσερις κόλποι πλωτοί: ο Ρωμαϊκός [εννοεί τη Μεσόγειο], ο Αράβιος ή Ερυθρά θάλασσα, ο Περσικός και η Κασπία θάλασσα ή Υρκανία 48 (πίν.1). Ο ίδιος ταξίδεψε στους τρεις πρώτους για εμπορικούς λόγους, «εμπορίας γαρ χάριν έπλευσα», και εκτός από τις δικές του μαρτυρίες διαθέτει και πληροφορίες από όσους μένουν 45 Wolska Conus 1968-1973, t.i, 327-9, 351. Λόγος Δ, 543. 46 Wolska Conus ό.π. 355-57, υποσ.48 4, Λόγος Β,47-48. 47 Wolska Conus ό.π., 327, 331-333 48 Ό.π. Λόγος Β,29, 333 και Λόγος Δ,7, 543. 19

κοντά σε αυτούς ή που έχουν πλεύσει εκεί 49 [χωρίς όμως να αναφέρει λεπτομέρειες για το εμπόριο]. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε ότι τα πλοία μπορούσαν να πλεύσουν και το Ινδικό πέλαγος, δηλαδή τη σημερινή Αραβική θάλασσα, ανάμεσα στο κέρας της Αφρικής και την Ινδία 50 [πορεία που έχει ακολουθήσει και ο Κοσμάς]. Ο Ωκεανός που περιβάλλει τη γη δεν πλέεται «δια το πλήθος των ρευμάτων, και των αναδιδομένων ατμών και αμβλυνόντων τας ακτίνας του ηλίου, και το πολλά διαστήματα έχειν» 51. 49 Ό.π. Λόγος Β,29, 335. 50 Wolska Conus ό.π. 333,353, 401,503. 51 Ό.π. υποσ. 47,48 : οι πηγές του Κοσμά, εκτός από τις προσωπικές του εμπειρίες, είναι οι θεωρίες των αρχαίων Ελλήνων και του δασκάλου του Πατρικίου, στις οποίες αναφέρεται στην παράγραφο 29. 20

II. Η διεξαγωγή του εμπορίου στα νότια άκρα της «οικουμένης γης» Ο Κοσμάς δίνοντας την παραπάνω εικόνα στον Λόγο Β αναφέρεται και σε περιοχές νότια της οικουμένης όπου διακινούνται προϊόντα. Μνημονεύει αρχικά τη Βαρβαρία [Λόγος Β,29, 30, 45, 48, 49, 50]. Οι κάτοικοί της «ανερχόμενοι εις τα μεσόγεια και πραγματευόμενοι κομίζουσιν εξ αυτών τα πλείστα των ηδυσμάτων», δηλαδή εμπορεύονται «λίβανον, κασίαν, κάλαμον» και άλλα πολλά και δια θαλάσσης τα μεταφέρουν στην Άδουλη και στον Ομηρίτη, στην εσωτέρα Ινδία και στην Περσία 52 (πίν. 2). Μας πληροφορεί επιπλέον ότι ο δρόμος αυτός ήταν γνωστός από τα πολύ παλιά χρόνια, όπως 52 Wolska Conus 1968-1973, t.i 357-9, υποσ.49 1 : Η Άδουλις [επίνειο της Αξώμης στην Ερυθρά] ταυτίζεται με τη σημερινή Θούλλα. βλ. και Winstedt 1909, 336 (p.70,13). Στην περιοχή βρέθηκαν πολλές ελληνικές επιγραφές που φανερώνουν μεγάλο αριθμό Ελλήνων, καθώς πρόκειται για σημαντικό κέντρο εμπορίου [βλ. και Λόγο Β,64]. Ο Ομηρίτης τοποθετείται στην Ευδαίμονα Αραβία, βλ. Wolska Conus 1968-1973μ t.i, 369, 379, 505. Βλ. και Κορδώσης 1989-91, 271: ο Κοσμάς δε δίνει περαιτέρω πληροφορίες, γιατί πιθανότατα δεν είχε συναλλαγές με την περιοχή. Πληροφορίες μας δίνει και η Εκκκλησιαστική Ιστορία του Φιλοστόργιου [βλ. Philostorgius Kirchengeschichte, εκδ. J. Bidez, Berlin 1972, 18. // H εσωτερική Ινδία κατά τους McCrindle 1897, 39 & υποσ. 2, Winstedt 1909, 334 (p. 62,26), ταυτίζεται με τη Ν.Αραβία. 21

αναφέρουν και οι Γραφές : η βασίλισσα του Σαβά, δηλαδή του Ομηρίτου, έφερε προϊόντα από τη Βαρβαρία, καθώς η απόσταση ήταν πολύ μικρή, «ράβδους εβεννίνους και πιθήκους και χρυσίον εκ της Αιθιοπίας, ως γειτνιώσα πάση τη Αιθιοπία κατά το πέραν του Αραβικού κόλπου..» «..Ουκ απέχει γαρ της Βαρβαρίας ο Ομηρίτης της θαλάσσης μεσαζούσης πορείας ημερών δια θαλάσσης δύο..» 53. Η Βαρβαρία κατά τον Κοσμά είναι το νοτιοανατολικότερο κομμάτι της Αιθιοπίας, το οποίο «κυκλώνει» ο Ωκεανός: Λόγος Β 29: «επί το νότιον και ανατολικώτερον μέρος της γης από της λεγομένης Βαρβαρίας, ένθα και η γη της Αιθιοπίας τέλος έχει».. «.. Της λιβανωτοφόρου γης της καλούμενης Βαρβαρίας, ην και κυκλοί ο Ωκεανός εισβάλλων εκείθεν εις αμφοτέρους τους κόλπους», Β 30 : Το Ζίγγιον «υπερβάντες μικρώ προς την Βαρβαρίαν», Β,45: «Η Βαρβαρία κυκλούται εκ δεξιών από τον Ωκεανό», Β 48 : «της λιβανωτοφόρου γης της καλούμενης Βαρβαρίας, ήτις και μακρά έχουσα την Σάσου χώραν υστάτην ούσαν των Αιθιόπων γην», Β 49 : «Έστι δε η χώρα η λιβανωτοφόρος εις τα άκρα της Αιθιοπίας, μεσόγειος μεν ούσα, τον δε Ωκεανόν επέκεινα έχουσα, όθεν και οι την Βαρβαρίαν οικούντες, ως εγγύθεν όντες, ανερχόμενοι εις τα μεσόγεια» 54. Από τις περιγραφές αυτές καταλήγουμε ότι η Βαρβαρία αντιστοιχεί με το σημερινό βόρειο τμήμα της Σομαλίας, από το στενό Bab-el-Mandeb [Δειρή] ως το ακρωτήριο των Αρωμάτων 53 Wolska Conus 1968-1973, t.i, 357-361. 54 Ό.π. 333, 335, 353, 359, 361. 22

[Γκουαρνταφούι], το οποίο είναι το ανατολικότερο άκρο της Αφρικής (πίν.3,4). Στην ίδια τοποθέτηση μας οδηγεί και ο «Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης», ενώ ο Πτολεμαίος τοποθετούσε αυτήν την περιοχή αρκετά νοτιότερα 55. ΖΙΓΓΙΟΝ Σε συσχετισμό με τη Βαρβαρία και τον Ωκεανό, ο Κοσμάς αναφέρεται στο Ζίγγιον, το οποίο θεωρεί ως το «στόμα του Ωκεανού», Λόγος Β, 29 : «ο Αράβιος ο καλούμενος Ερυθραίος και ο Περσικός, εισβάλλοντες αμφότεροι εκ του λεγόμενου Ζιγγίου, επί το νότιον και ανατολικώτερον μέρος της γης από της λεγόμενης Βαρβαρίας», «..Ίσασι δε το λεγόμενον Ζίγγιον οι την Ινδικήν θάλατταν διαπερώντες, περαιτέρω τυγχάνον της λιβανωτοφόρου γης της καλουμένης Βαρβαρίας..», Β 30 : «Εν οις ποτε πλεύσαντες επί την εσωτέραν Ινδίαν και υπερβάντες μικρώ προς την Βαρβαρίαν, ένθα περαιτέρω το Ζίγγιον τυγχάνει- ούτω γαρ καλούσι το στόμα του Ωκεανού..». Σε αυτό το χωρίο ο Κοσμάς περιγράφει παραστατικά ένα ταξίδι του κατά τη διάρκεια του οποίου κινδύνευσε το πλοίο να παρασυρθεί από τα ρεύματα προς τον Ωκεανό και όλοι δείλιασαν πολύ για το επικείμενο τέλος τους. Χαρακτηριστικό δε, κατά τον Κοσμά, του ότι πέρασαν το Ζίγγιον είναι ότι το πλοίο συνόδευαν πετεινοί που ονομάζονταν «σούσφα» 56, Β 50: 55 Ό.π. 328 και υποσ. 26 2.. Κορδώσης 1987-88, 155. Winstedt 1909, 333 (p.61,5). 56 Wolska Conus 1968-1973, t.i: Λόγος Β,29, 333. Λόγος Β,30, 334-5: ίσως να πρόκειται για το ταξίδι που ο Κοσμάς πλησίασε τη Σοκότρα [νήσος του 23

«ης λοιπόν επέκεινα ο Ωκεανός εστί, το καλούμενον Ζίγγιον» 57. Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για να εντοπιστεί το Ζίγγιον (πίν.2) και να διαπιστωθεί ποιο δρόμο ακολουθούσε ο Κοσμάς προς αυτή την κατεύθυνση. Προτάθηκε ότι σχετίζεται με το νησί Ζανζιβάρη (πίν.4,5), οπότε ίσως να είναι η θάλασσα που βρέχει τη σημερινή Σομαλία 58, συνεπώς ο Κοσμάς ταξίδεψε προς τα νότια φτάνοντας ως τον Ισημερινό 59. Η Pigulewskaja θεωρεί επίσης ότι το Ζίγγιο είναι θάλασσα, τμήμα του Ινδικού Ωκεανού, που βρέχει τη Σομαλία όπου τελειώνει το Ακρωτήριο των Αρωμάτων. Υπάρχει μάλιστα και δρόμος γνωστός από τον 1 ο αιώνα που φτάνει ως τα Ραπτά 60, λιμάνι κοντά στη Ζανζιβάρη, όμως η συγγραφέας δεν πιστεύει ότι ο Κοσμάς έπλευσε σ αυτήν τη διαδρομή 61. Διοσκορίδη], αλλά δεν αποβιβάστηκε [υποσ. 30 1 ]. Ο ΜcCrindle 1897, 39, υποσ.2 και ο Winstedt 1909, 333-4 (p.61,5 &62, 27) σημειώνουν ότι το ταξίδι ξεκινά από τη νότιο Αραβία, την οποία ταυτίζουν με την εσωτέρα Ινδία. Η Wolska, βλ. 1968-1973, t.i, 333, υποσ.29 2, τοποθετεί το Ζίγγιον με βάση το κείμενο, στην είσοδο της Ερυθράς και του Ινδικού Ωκεανού, δηλαδή κοντά στον κόλπο του Άντεν και του Ομάν. 57 Wolska Conus 1968-1973, t.i, 359-361. 58 Winstedt 1909, 334: από τα στενά του Bab-el-Mandeb ως ανατολικά της Αφρικής. 59 Κορδώσης 1987-88, 156. 60 Τα Ραπτά αναφέρονται και στον Περίπλου της Ερυθράς θαλάσσης, βλ. Winstedt 1909, 11 & υποσ. 1. 61 Pigulewskaja 1969, 138. 24