Ο Αριστοτέλης στο Μεσαίωνα και η εκπαιδευτική κρίση του 1277. Σύγκρουση Αριστοτελισμού Θεολογίας (Από το σκοταδισμό στην Αναγέννηση) Μια από τις σημαντικότερες μορφές στην ιστορία της φιλοσοφίας, που σημάδεψε με τα έργα του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αυτό που ονομάζουμε επιστήμη, είναι ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης. Οι πάντα επίκαιρες μέχρι και σήμερα θεωρίες του, έγιναν αποδεκτές από πολλούς και απορρίφτηκαν ή παραποιήθηκαν από λίγους σε εποχές δύσκολες ανά τους αιώνες, όπως ο μεσαίωνας. Ως ιστορικά πλέον καταδικασμένη η περίοδος αυτή, έμεινε γνωστή ως σκοταδιστική περίοδος και μαύρος μεσαίωνας, χάρη στις φιλότιμες προσπάθειες που κατέβαλε γι αυτό το εκκλησιαστικό κατεστημένο της εποχής και τα πειθήνια όργανά του (ιερά εξέταση). 1 / 7
Στη συγκεκριμένη περίοδο, όπου τα κράτη κυρίως της δυτικής Ευρώπης έχουν αρχίσει να παίρνουν γεωγραφικά την τελική τους μορφή, η εκπαίδευση εμφανίζεται με νέες μορφές, όχι μόνο στη δομής της αλλά και στην εισαγωγή νέων θεωριών και επιστημών στο πρόγραμμά της. Μέσα από την παρούσα εργασία, θα προσπαθήσουμε να αναφερθούμε σε εκείνη την περίοδο από πλευράς εκπαίδευσης, στην εισαγωγή της Αριστοτελικής αιρετικής θεωρίας στα πανεπιστήμια και στη διαμάχη που προέκυψε με το ισχυρό εκκλησιαστικό κατεστημένο. Μεσαιωνικό εκπαιδευτικό σύστημα Αρχικά και για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τα αίτια της κρίσης του 1277, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως καθαρά εκπαιδευτική με κοινωνικές προεκτάσεις, θα αναφερθούμε συνοπτικά στο εκπαιδευτικό πανεπιστημιακό μεσαιωνικό σύστημα και στον τρόπο λειτουργίας του. Η συγκεκριμένη εποχή, ως ακόλουθη της Καρολίγγειας, έχει ως κυρίαρχο στοιχείο τη Θεολογία και τους επισκόπους, που ως πρυτάνεις αυτών και διευθυντές σπουδών καθορίζουν, πολλές φορές με αυστηρότητα τη διαδικασία και τον τρόπο διεξαγωγής των τότε μαθημάτων. Δεν περιορίζονται όμως μόνο σ αυτό. Ο καθένας τους επιβάλλει, δίνοντας τις περισσότερες φορές λάθος ερμηνεία στη μελέτη και την έρευνα των επιστημών της εποχής, όπου τα πάντα θα πρέπει να κινούνται γύρω από τους κανόνες και τα στεγανά της εκκλησίας. Από τα μοναστικά λοιπόν τάγματα, οδηγηθήκαμε στις καθεδρικές κυρίως σχολές. Οι μοναχοί καθηγητές, έδωσαν τη θέση τους σε μεγάλο βαθμό σε κοσμικούς λόγιους και πάσης γνωστούς για την εποχή επιστήμονες, που λειτουργούσαν με το συγκερασμό της πλατωνικής φιλοσοφίας και της χριστιανικής θεολογίας, οι οποίες ουσιαστικά είχαν παγιωθεί κατά τη διάρκεια της προηγούμενης χιλιετίας. Εισαγωγή του Αριστοτελισμού στην εκπαίδευση. Τα περισσότερα μεταφρασμένα κείμενα που εισήχθησαν στις επιστήμες εκείνη την περίοδο και που σχετιζόταν με τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη στατική, τη οπτική, τη μετεωρολογία και την ιατρική, δε δημιούργησαν κανένα πρόβλημα και οι τεχνικές πραγματείες τους έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό. Τα προβλήματα εμφανίστηκαν σε ευρύτερα θέματα, τα οποία έθιγαν κοσμοθεωρητικά ή θεολογικά ζητήματα θέματα όπως η κοσμολογία, η φυσική, η μεταφυσική, η γνωσιολογία και η ψυχολογία. Την κεντρική θέση σε αυτά κατείχαν έργα του Αριστοτέλη και των 2 / 7
σχολιαστών του, τα οποία αντιμετώπιζαν με επιτυχία πολλά φιλοσοφικά προβλήματα αποφασιστικής σημασίας, ενώ υπόσχονταν αμύθητους θησαυρούς για το μέλλον από την κατάλληλη χρησιμοποίηση της μεθοδολογίας τους. Ως γνωστόν, ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης με τα έργα που διεσώθησαν και που είχαν γίνει γνωστά ακόμη και πριν την περίοδο του μεσαίωνα, κατήργησε μύθους και δεισιδαιμονίες αιώνων συμβάλλοντας τα μέγιστα σε αυτό που ονομάζουμε ανώτερη συνθετική φιλοσοφική σκέψη. Έγραψε περισσότερα από 300 έργα σχετικά με τη Λογική, την Ηθική, την Πολιτική, την Ιστορία και κυρίως τη Βιολογία. Η Αριστοτελική φυσική φιλοσοφία που ουσιαστικά αποτέλεσε και το σημείο τριβής ανάμεσα στους οπαδούς της και στην χριστιανική θεολογία και αντίληψη ξεκίνησε εκείνη την περίοδο, όπου τα Αριστοτελικά μεταφρασμένα, έργα ενσωματώνονται στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων. Γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα για την αρχική κυκλοφορία τους ή για τη χρησιμοποίησή τους στις σχολές, αλλά θα πρέπει να εμφανίστηκαν στην Οξφόρδη και το Παρίσι στις πρώτες δεκαετίες του 13 ου αιώνα. Κύριοι εκφραστές του ριζοσπαστικού εκπαιδευτικού ρεύματος, οι Θωμάς Ακινάτης και η προσπάθειά του για συγκερασμό λόγου και πίστης και Σίζερ, όπου κατά τον ίδιο, ο λόγος αναβαθμίζεται σε βαθμό που να προκαλέσει αντίδραση, ενώ η εξάσκηση της φιλοσοφίας πρέπει να γίνεται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η Θεολογία. Τα έργα και οι ιδέες τους ήρθαν σε αντιπαράθεση κυρίως με τον πολέμιο του Αριστοτελισμού Μποναβεντούρα, εκφραστή νεοαυγουστιανικών θέσεων και αρχηγού του μοναχικού τάγματος των φραγκισκανών. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί πως ο πρώτος ουσιαστικά αντιαριστοτελιστής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ο Αυγουστίνος, κατά τον οποίο, αιτία των πάντων είναι ο αληθινός θεός και ο σωστός χριστιανός αρκεί να πιστεύει μόνο σ αυτό. Σημεία τριβής Αριστοτελισμού και Θεολογίας Με την εισαγωγή λοιπόν του Αριστοτελισμού στα πανεπιστήμια και της αθεϊστικής θεωρίας του κατά το σκοτεινό μεσαιωνικό, εκκλησιαστικό ισχυρό κατεστημένο, αρχίζουν να δημιουργούνται και τα πρώτα προβλήματα στις δύο θεωρίες. Οι χριστιανοί θεολόγοι, εναντιώνονται στις αβερροϊκές θεωρίες (όρος που κατοχυρώθηκε από τον Άραβα μελετητή και μεταφραστή του Αριστοτέλη, Αβερρόη) για ζητήματα όπως η αιωνιότητα του κόσμου, ο μονοψυχισμός, η άρνηση της προσωπικής αθανασίας, η αιτιοκρατία, η άρνηση της θείας πρόνοιας και η άρνηση της ελεύθερης βούλησης, που κατά τους ίδιους και το δόγμα τους δημιουργούσε τριγμούς στο εκκλησιαστικό οικοδόμημα αφού 3 / 7
αμφισβητούσε την ελευθερία και παντοδυναμία του θεού, τη θεία πρόνοια και την ύπαρξη θαυμάτων. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχίσουν να δημιουργούνται πολλαπλές κρίσεις (1210, 1215, 1231, 1240), οδηγώντας στην κορύφωση αυτής το 1277. Στις χρονιές που προαναφέραμε ορισμένες θεωρίες του Αριστοτέλη απαγορεύτηκαν, με αποφάσεις του επισκόπου, των καρδιναλίων καθώς και του ίδιου του Πάπα. Ας δούμε όμως τις ερμηνείες που έδινε η κάθε πλευρά και τα σημεία τριβής που προέκυπταν απ αυτές. α) Αιωνιότητα του κόσμου Η γέννηση του κόσμου από τον δημιουργό πλάστη του σύμπαντος και του ανθρώπου, ως βασική χριστιανική θεωρία ίσως και η βασικότερη μαζί με την ανάσταση του χριστού έρχεται σε αντίθεση με την Αριστοτελική θεώρηση ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε κάποια στιγμή και δεν θα σταματήσει να υπάρχει ποτέ. Το επιχείρημα του Αριστοτέλη ήταν ότι τα φυσικά στοιχεία, συμπεριφέρονται πάντα σύμφωνα με τη φύση τους και επομένως δεν μπορεί να υπήρξε κάποια χρονική στιγμή κατά την οποία να γεννήθηκε το σύμπαν με τη μορφή που γνωρίζουμε και δεν είναι δυνατόν να υπάρξει κάποια στιγμή κατά την οποία θα σταματήσει να υπάρχει. Έπεται λοιπόν, ότι το σύμπαν είναι αιώνιο. Η θρησκεία από την πλευρά της πιστεύει ότι το συμπέρασμα αυτό είναι απαράδεκτο και ότι καθ όλη τη διάρκεια της ύπαρξης του κόσμου, υπάρχει μια απόλυτη εξάρτηση του δημιουργήματος (Σύμπαν Άνθρωπος) από τον Δημιουργό. Αυτό φαίνεται από τα πρώτα κεφάλαια της Βίβλου τη Γένεση, όπου η σχέση του Θεού και του κόσμου είναι θεμελιώδους σημασίας για τη χριστιανική αντίληψη. β) Το πρόβλημα της αιτιοκρατίας Η Αριστοτελική θεώρηση του θείου και δημιουργού ως αιωνίως αμετάβλητη και άρα ανίκανη να παρέμβει, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ένας αλυσιδωτός αιτιακός μηχανισμός με κατιούσα φορά δηλαδή, από την ουράνια στην υποσελήνια περιοχή, που σε συνδυασμό με τις αστρολογικές θεωρίες καταδεικνύει την επίδραση των ουράνιων σωμάτων στην ανθρώπινη βούληση, εκμηδενίζοντας έτσι ουσιαστικά την ελευθερία της σκέψης και της προαίρεσης, αφού το Πρώτο Κινούν δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη συγκεκριμένων ανθρώπων για να λειτουργήσει και υπέρ τους. Αντίθετα, το χριστιανικό δόγμα πρεσβεύει την ελευθερία του ανθρώπου, ουσιώδες στοιχείο για την αμαρτία και τη σωτηρία του, την παντοδυναμία του Θεού και κυρίως τη θεία πρόνοια, που σα σκοπό έχει την παροχή βοήθειας στον άνθρωπο με απώτερο αποτέλεσμα να τον οδηγήσει στη θέωση. 4 / 7
γ) Περί ψυχής Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ψυχή, αν και μπορεί να διακριθεί από την ύλη, δεν είναι ανεξάρτητη και επομένως δεν μπορεί να υπάρξει χωριστά. Άρα μετά το θάνατο του σώματος επέρχεται και ο θάνατος της ψυχής. Ο Αβερρόης από την άλλη, διετύπωσε τη θεωρία του μονοψυχισμού, δηλαδή ότι η ψυχή δεν είναι ατομική αλλά ότι όλοι μοιράζονται ένα και μοναδικό νου, ο οποίος επιβιώνει μετά το θάνατο. Δεν είναι προσωπικός αλλά συλλογικός και επομένως η αθανασία της ψυχής συλλογική και όχι ατομική. Η θρησκεία από την άλλη, σε πλήρη αντίθεση με τις δύο προηγούμενες ψυχολογικές θεωρίες διακηρύσσει ότι η ψυχή είναι αιώνια, μοναδική για τον κάθε άνθρωπο που θα κριθεί από τον παντοδύναμο θεό και δημιουργό ανάλογα με τις πράξεις του σώματος στην επί της γη ζωή. Η κρίση του 1277 Όπως ήδη προαναφέραμε οι φιλοσοφικές θεωρίες του Αριστοτέλη, βρήκαν αρκετούς εκφραστές, πολλοί από τους οποίους είχαν δεχθεί αυτούσια την θεωρία του χωρίς συμβιβαστικές παρερμηνείες και αλλοιώσεις. Ο μεγαλύτερος ακραίος Αριστοτελιστής θεωρείται ο νεαρός καθηγητής της σχολής των τεχνών του Παρισιού, Σιζέρ της Brabant. Το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού Etienne Temp ier καταδικάζει 13 ετερόδοξες προτάσεις του και αυτός μετριάζει τους τόνους, παραμένοντας ηγέτης της μειοψηφίας στο πανεπιστημιακό τμήμα του. Το 1276 καλείται σε εξέταση στη Γαλλία, διαφεύγει στη Ρώμη, όπου το παπικό δικαστήριο ήταν σχετικά επιεικές, καταδικάζεται σε κατ οίκον περιορισμό και το 1284 βρίσκεται δολοφονημένος από τον κληρικό φύλακά του. Γύρω από τον Σιζέρ δημιουργήθηκε μια ομάδα ριζοσπαστών ορθολογιστών λογίων και επιστημόνων, των οποίων οι απόψεις που εκφράστηκαν μέσα από τα έργα τους, δημιούργησε την κρίση του 1277. Η αμφισβήτηση των βιβλικών θαυμάτων όπως ο κατακλυσμός του Νώε, που κατά τους ιδίους οφείλεται σε φυσικά αίτια και όχι στη Θεία βούληση, η μετουσίωση του κρασιού σε Θεία Κοινωνία (σώμα και αίμα), η ανάσταση των νεκρών, η μετατροπή του νερού σε κρασί στο γάμο της Κανά, οδήγησε τον επίσκοπο του Παρισιού Στέφανο να αποκηρύξει αυτή τη φορά όχι 13 αλλά 219 5 / 7
Αριστοτελικές προτάσεις (συμπεριλαμβάνοντας και 15 έως 20 του Θωμά Ακινάτη. Με την στήριξη του Μποναβεντούρα, και με θεϊκή άδεια όπως διακήρυξε ο ίδιος, ο ανάξιος δούλος του Θεού Στέφανος ενημερώνοντας τον Πάπα Ιωάννη ΚΑ διακηρύσσει πως η διδασκαλία των αιρετικών προτάσεων αποτελεί αιτία αφορισμού. Σύμφωνα με την επιστολή και τον κατάλογο που κυκλοφόρησε, απαγορεύεται να πιστεύει κανείς: Ότι ο χριστιανικός νόμος εμποδίζει τη μάθηση. Ο Θεός δεν μπορεί να μετακινήσει τίποτε αντικανονικά, δηλαδή κατά τρόπο διαφορετικό από αυτό με τον οποίο ο ίδιος το κάνει, διότι δεν υπάρχει διαφορετική βούληση σε Αυτόν. Ότι ο θεός δεν μπορεί να πολλαπλασιάσει άτομα του ιδίου είδους χωρίς ύλη. Ότι ο κόσμος είναι αιώνιος. Ότι οι θεολόγοι που υποστηρίζουν ότι ο ουρανός ή τα ουράνια μερικές φορές βρίσκεται σε ακινησία επιχειρηματολογούν από μια λανθασμένη υπόθεση και το να πεις ότι ο ουρανός υφίσταται και δεν κινείται σημαίνει ότι εκφράζεις αντιφατικές προτάσεις. Ότι τα στοιχεία είναι αιώνια. Ωστόσο έγιναν ή δημιουργήθηκαν εκ νέου στη σχέση που έχουν τώρα. Ότι από τα διαφορετικά ζωδιακά σήματα του ουρανού διαφορετικές συνθήκες ανατίθενται στους ανθρώπους, τόσο σε σχέση με τα πνευματικά δώρα, όσο και σε σχέση με τα χρονικά πράγματα. Επίλογος Η κρίση του 1277 και οι καταδίκες που ακολούθησαν, απέδειξαν πως οι συντηρητικοί καθολικοί ήταν ακόμη ισχυροί σε όλους τους τομείς της μεσαιωνικής ζωής. Η νίκη τους όμως, ήταν απλώς πρόσκαιρη και δεν κράτησε πολύ. Το συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί, ήταν ότι τίποτα δεν μπορούσε να ανακόψει το δρόμο που οδηγούσε στην Αριστοτελική φιλοσοφία, αφού αυτή είχε ήδη εδραιωθεί. Στο τέλος του 13 ου αιώνα και στις αρχές του 14 ου η κατάσταση άρχιζε να αλλάζει. Ο Θωμάς Ακινάτης αγιοποιήθηκε και ο επίσκοπος του Παρισιού ανακάλεσε όλα τα άρθρα της καταδίκης του 1277 που ήταν του Ακινάτη. Η εποχή της Αναγέννησης είχε φθάσει και οι θεωρίες του Αριστοτέλη, ξεπερνώντας όλες 6 / 7
τις εποχές, συνέχισαν να είναι επίκαιρες μέχρι και στις μέρες μας. Προύφας Ηλίας Δημοσιογράφος ilproufas@yahoo.gr 7 / 7