ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ - ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΤΣΑΚΙΡΑΚΗΣ Εντατική έρευνα επιφανείας στην περιοχή των Πατρών 1 Από το 1985 ξεκίνησε ένα πολυδιάστατο και φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα για την ιστορική τοπογραφία της Αχαΐας. Το πρόγραμμα αυτό ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας των αρχαιολόγων Μιχάλη Πετρόπουλου και Μαρίας Λακάκη (ΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων), της αρχαιολόγου Αφέντρας Μουτζάλη (6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων) και του ιστορικού Αθανάσιου Ριζάκη (Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας - Εθνικό Τδρυμα Ερευνών). Το πρακτικό μέρος του προγράμματος περιλάμβανε αρχικά εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα για τον εντοπισμό και την καταγραφή νέων ή ήδη γνωστών από παλαιότερα θέσεων, με σκοπό τη σύνταξη ενός αρχαιολογικού χάρτη. Μέχρι το 1991 είχε καλυφθεί το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Αχαΐας και παράλληλα έγιναν ορισμένες γεωμορφολογικές παρατηρήσεις με τη συνεργασία του Remy Dalongeville 2. To 1991 κρίθηκε σκόπιμη η εφαρμογή εντατικής επιφανειακής έρευνας στην περιοχή των κοινοτήτων Θερειανού - Αλισσού, σε μια προσπάθεια να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ των πλούσιων αρχαιολογικών ευρημάτων και των ισχνών ιστορικών μαρτυριών. Σε αυτή τη φάση της έρευνας συνεργάστηκε η εκκολαπτόμενη τότε Ομάδα Αρχαιολογίας του Τοπίου (ΟΜ.ΑΡ.Τ.) 3. Η εντατική έρευνα ξεκίνησε από την περιοχή του Θερειανού 4 με σκοπό τον πειραματισμό πάνω 1. Ευχαριστούμε τους Δρ. Μ. Πετρόπουλο και Δρ. Α. Ριζάκη, καθώς και την Α. Μουτζάλη που μας έδωσαν τη δυνατότητα να συμμετάσχουμε στις επιφανειακές έρευνες του προγράμματος. Ευχαριστούμε, επίσης, τον Προϊστάμενο της ΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Αάζαρο Κολώνα για τις διευκολύνσεις που μας παρείχε. 2. Για την εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στην περιοχή της Δυτικής Αχαΐας, βλ. Α. Rizakis - Μ. Lakakis, Survey in the Dymaia, 107 (1987), 22 κ.ε. οι ίδιοι, Polis et chora : l'organisation de l'espace urbain et rural en Acha'ie occidentale,v4faen desxhi. Internationalen Kongresses fur Klassische Archaologie, Berlin 1988, Mainz am Rhein 1990, 551-552 Κ. Παπαγιαννόπουλος, Επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή Αλισσού - Θερειανού Αχαΐας, Τόμος τιμητικός ΚΝ. Τριαντάφυλλου, Α', Πάτραι 1990, 539-554- Α. Ριζάκης, Αχαϊκή ιστοριογραφία: Απολογισμός και προοπτικές, Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία, Πρακτικά του Α' Διεθνούς Συμποσίου για την αρχαία Αχαΐα και Ηλεία, Αθήνα, 19-21 Μαΐου 1989, Μελετήματα 13,1991,58-59 Μ. Λακάκη, Αγροτικοί οικισμοί στη Δυμαία Χώρα: Η περίπτωση του Πετροχωρίου, ό.π., 241-246 Α. Rizakis (επιμ.), Paysages d'achme, I. Le bassin du Peiros et laplaine occidentale, Μελετήματα 15, Athenes 1992 M. Petropoulos - A.D. Rizakis, Settlement Patterns and Landscape in the Coastal Area of Patras. Preliminary Report, JRA 7 (1994), 183-187 και 190-207. 3. Βλ. Γ. Ζάχος - Κ. Παπαγιαννόπουλος - Ε. Σιμώνη, Η ομάδα νέων αρχαιολόγων του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τομή 301,6 (1993), 81-83 και Β. Τσακιράκης, Επιφανειακή έρευνα Δυτικής Αχαΐας, Πυξίδα 1 (1995), 7-9 (ενημερωτικό δελτίο της Ομάδας Αρχαιολογίας του Τοπίου - ΟΜ.ΑΡ.Τ.). 4. Βλ. Κ. Papagiannopoulos - G. Zahos, Intensive Survey, στο Petropoulos - Rizakis, ό.π., 187-189, εικ. 2-3. Κ. Παπαγιαννόπουλος - Γ. Ζάχος, Εντατική επιφανειακή έρευνα στην Αχαΐα: Μια άλλη προσέγγιση, στο Α.Δ.
σε αυτή τη νέα, για τα αρχαιολογικά δεδομένα της Αχαΐας, μέθοδο. Συγκεκριμένα, η πλαγιά ανατολικά του χωριού χωρίστηκε σε παραλληλόγραμμα ίδιου εμβαδού, τα οποία περπατήθηκαν το καθένα από ομάδα οκτώ ατόμων με σταθερή απόσταση 15 μ. μεταξύ τους. Σε δεύτερη φάση τα αριθμητικά δεδομένα της έρευνας (συνολικοί αριθμοί οστράκων και κεραμιδιών, ορατότητα κ.ά. ανά διάδρομο) εισήχθησαν σε ηλεκτρονικό υπολογιστή και έγιναν διάφορες στατιστικές επεξεργασίες για έλεγχο της αξιοπιστίας τους. Ακολούθως, η έρευνα επεκτάθηκε στην ευρύτερη περιοχή της κοινότητας Αλισσού, με βελτιωμένες τεχνικές και στόχους 5. Έως το 1995 πάνω από 100 εθελοντές, φοιτητές και πτυχιούχοι αρχαιολογίας και άλλων συναφών ειδικοτήτων, περπάτησαν συνολική έκταση 6τ.χλμ. Επομένως το πρόγραμμα έλαβε και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Σε αυτό το στάδιο χρησιμοποιήθηκαν τυποποιημένα δελτία καταγραφής που περιλάμβαναν και άλλους παράγοντες, χρήσιμους για την καλύτερη ερμηνεία των δεδομένων, όπως η ώρα, ο καιρός και η κατάσταση του εδάφους κατά τη στιγμή της παρατήρησης, τα μέτρα που περπατήθηκαν, η βλάστηση κ.ά. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι μεταβολές στην απόσταση των περιπατητών εξαιτίας του ανάγλυφου, έγινε εφαρμογή του Πυθαγόρειου θεωρήματος πάνω στις ισοϋψείς καμπύλες του χάρτη ανά 150 μ. διαδρομής, με αποτέλεσμα ο κάνναβος να αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος από τετράπλευρα και όχι από τετράγωνα (Εικ. 1). Επιπρόσθετα, οι θέσεις που εντοπίστηκαν με την παραπάνω μέθοδο, ξαναπερπατήθηκαν εξονυχιστικά σε μικρότερα τετράγωνα 10 x 10 μ. (Εικ. 2). Το 1995 περπατήθηκαν τα τελευταία τετράπλευρα της εντατικής έρευνας στην παραλιακή περιοχή μεταξύ των κοινοτήτων Αλισσού και Καμινιών, στο μυχό του Πατραϊκού κόλπου. Εντοπίστηκαν δύο θέσεις ρωμαϊκών αγροικιών στην περιοχή Δερβένι. Ο εντοπισμός τους κρίνεται σημαντικός για τον ακριβή καθορισμό της διαδρομής της αρχαίας οδού Πατρών - Δύμης 6. Μέσα στο ίδιο έτος συνεχίστηκε η μελέτη του περισυλλεχθέντος υλικού κατά τις έρευνες των ετών 1991-1995. Για το σκοπό αυτό είχε ήδη συσταθεί ομάδα εργασίας από τους αρχαιολόγους Κώστα Παπαγιαννόπουλο, Ελένη Σιμώνη, Βαγγέλη Τσακιράκη, Γιώργο Ζάχο, Αριστοτέλη Κοσκινά και Κατερίνα Βαραλέξη 7, οι οποίοι διαχώρισαν το υλικό σε ευρείες χρονολογικές περιόδους και εξειδικεύθηκαν ο καθένας στη μελέτη ενός μέρους του. Η κεραμική, τα θραύσματα των κεραμίδων και τα άλλα ευρήματα καταγράφηκαν σε ηλεκτρονικό υπολο- Ριζάκης (επιμ.), Αχαϊκό Τοπίο, Μ: Δύμη και Δνμαία χώρα, Πρακτικά τον Διεθνούς Συνεδρίου «Δυμαία - Βουπρασία», Κάτω Αχαΐα, 6-8 Οκτωβρίου 1995, Μελετήματα 29, Αθήνα 2000,139-153. Γ. Ζάχος - Κ. Παπαγιαννόπουλος - Ε. Σιμώνη - Ν. Θανασοΰρας, Πειραματική εφαρμογή εντατικής έρευνας στην περιοχή Θερειανού Αχαΐας, Πυξίδα 1 (1995), 24-34. 5. Για την εντατική έρευνα στην περιοχή του Αλισσού, βλ. Ζάχος - Παπαγιαννόπουλος - Σιμώνη, ό.π. Παπαγιαννόπουλος - Ζάχος, ό.π. Τσακιράκης, ό.π. Η πλήρης δημοσίευση της εντατικής έρευνας στη Δυτική Αχαΐα θα γίνει στη σειρά Μελετήματα του Κ.Ε.Ρ.Α./Ε.Ι.Ε. 6. Για τον αρχαίο δρόμο Πατρών - Δύμης, βλ. Παπαγιαννόπουλος, ό.π., 551-552- Α. Rizakis, Routes et voies de communications dans le N.-O. du Peloponnese : l'axe Elis - Corinthe, Proceedings of the International Congress: Land Routes in Greece from Prehistoric to Post-Byzantine Times, Αθήνα 1991 (υπό εκτύπωση) Μ. Πετρόπουλος, Αγροικίες της Πατραϊκής, στο Structures rurales et societes antiques, Actes du colloque de Corfou, 14-16 mai 1992, Paris 1994,415 και σχέδ. 1* Ε. Ψαθή, Έρευνα για τον εντοπισμό αρχαίου δρόμου Πατρών - Κάτω Αχαΐας, Γ' Πανελλήνιο Συνέδριο Φοιτητών Αρχαιολογίας, Αθήνα, 25-27Νοεμβρίου 1994, Πρακτικά (υπό εκτύπωση). 7. Μέλη της ΟΜ.ΑΡ.Τ. είναι οι Κ. Παπαγιαννόπουλος, Ε. Σιμώνη, Β. Τσακιράκης, Α. Κοσκινάς και Κ. Βαραλέξη.
/ ΕΝΤΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΤΡΩΝ Εικ. 1. Ο κάνναβος της εντατικής έρευνας επιφανείας στην περιοχή Αλισσού Αχαΐας. γιστή, στο πρόγραμμα Excel 4 for Windows, και χρονολογήθηκαν. Τα πιο αντιπροσωπευτικά όστρακα κάθε περιόδου επιλέχθηκαν για λεπτομερέστερη μελέτη, αφοΰ προηγουμένως σχεδιάστηκαν από τα μέλη της ομάδας εργασίας. Παράλληλα, συνεχίστηκε η καταγραφή των δελτίων της έρευνας σε ηλεκτρονικό υπολογιστή και με την αξιοποίηση των αριθμητικών δεδομένων προέκυψαν ορισμένοι χάρτες πυκνοτήτων κεραμικής (Εικ. 3).
Εικ. 2. Εντατική έρευνα επιφανείας σε εντοπισμένη θέση, με χρήση καννάβου 10x10 μ. Από τη μέχρι τώρα επεξεργασία των δεδομένων προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή Θερειανού - Αλισσού κατά το παρελθόν 8. Οι εντοπισμένες θέσεις χρονολογούνται με βάση την κεραμική τους από τη μυκηναϊκή περίοδο έως και τους χρόνους της τουρκοκρατίας. Από τη διάταξη τους στο χώρο, εντοπίστηκε η διέλευση δύο σχετικά παράλληλων μεταξύ τους αρχαίων δρόμων σε διαφορετικά επίπεδα και με διεύθυνση Α.-Δ. Φαίνεται πως σχετίζονται με το βασικό οδικό άξονα Πατρών - Δύμης. Σημαντική βοήθεια στην κατανόηση της ντόπιας κεραμικής παράδοσης προσέφερε η μελέτη του υλικού δύο θέσεων, στις οποίες η ανθρώπινη παρουσία ήταν έντονη και σχετικά περιορισμένης χρονικής διάρκειας. Η μία από αυτές είχε εντοπιστεί σε λόφο κοντά στη θάλασσα και πάνω από την περιοχή Σκάγια Τσουκαλέικων. Η μεγάλη ποσότητα και η καλή ποιότητα της κλασικής και της πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής που περισυλλέχθηκε, σε συνδυασμό με τα πολυάριθμα θραύσματα κεραμίδων, τα ορατά αρχιτεκτονικά λείψανα και ορισμένα άλλα ευρήματα (πήλινα ειδώλια, μικκύλα αγγεία, αγνύθες κ.ά.), κάνουν τη θέση αυτή να ξεχωρίζει από οποιαδήποτε άλλη αυτής της περιόδου στη Δυτική Αχαΐα. Αναμφίβολα πρόκειται για ένα σημαντικό κέντρο. Δελεαστική είναι η υπόθεση που είχε γίνει ήδη από τον Ε. Meyer για την ταύτιση της θέσης με την ακρόπολη της αρχαίας Ωλένου 9. 8. Βλ. Παπαγιαννόπουλος - Ζάχος, ό.π. 9. Για την ταύτιση, βλ. Ε. Meyer, Peloponnesische Wanderungen, Zurich 1939,119-122, εικ. 10,3 (Akona). Γενικά για την Ώλενο, βλ. ακόμα, RE XVII, 2,1937, col. 2436-2438, λ. Olenos [F. Bolte]. Ν. Παπαχατζής, Παυαανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αχαϊκά -Αρκαδικά, Αθήνα 1980,78-79 D. Muller, Topographischer Bildkommentar zu den Historien Herodots: Griechenland, Tubingen 1987, 808-809 Παπαγιαννόπουλος, ό.π. (υποσημ. 2), 55Γ
ΕΝΤΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΤΡΩΝ Η δεύτερη θέση εντοπίστηκε στο μικροτοπωνύμιο Δερβένι, μεταξύ των κοινοτήτων Αλισσού και Καμινιών. Πρόκειται για έναν αποθέτη κεραμικού εργαστηρίου του 13ου-πρώιμου 14ον αι. μ.χ. Το πλήθος των περισυλλεχθέντων οστράκων από αυτή τη θέση έγινε αντικείμενο ειδικότερης μελέτης 10. Παράλληλα, μελετήθηκαν τα εγκαταλελειμμένα κεραμοποιεία του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα στην ίδια περιοχή 11. Μέσα στο 1995 έγιναν και οι πρώτες προσπάθειες για εφαρμογή των Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων (G.I.S.) στην εντατική επιφανειακή έρευνα. Συγκεκριμένα, έγινε εισαγωγή στοιχείων στο Εικ. 3. Σχεδιάγραμμα με τις πυκνότητες της κεραμικής στην περιοχή Excel από την έρευνα στη θέση Καμενίτσας Αλισσού. Σκάγια και δημιουργήθηκε μια τράπεζα δεδομένων, από την οποία προέκυψαν ορισμένες απεικονίσεις που βοηθούν στην κατανόηση της γεωμορφολογίας του χώρου, της κατανομής των ευρημάτων κ.ά. 12. Με τη συμπαράσταση της ΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και στο περιθώριο της εντατικής έρευνας, οργανώθηκαν εκπαιδευτικά προγράμματα για τους μαθητές του Γυμνασίου Κάτω Αχαΐας και για τα νεότερα μέλη της Προσκοπικής Ομάδας Πατρών. Οι εκπαιδευόμενοι μελέτησαν την ιστορία της περιοχής τους μέσω της βιβλιογραφίας και συνεντεύξεων με τους κατοίκους, μυήθηκαν στις αρχαιολογικές μεθόδους (επιφανειακή έρευνα, ανασκαφή, καταγραφές ευρημάτων, κτλ.), παρακολούθησαν ορισμένα ανασκαφικά προγράμματα της Εφορείας και ξεναγήθηκαν στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Πατρών. Papagiannopoulos - Zahos, ό.π. (υποσημ. 4) Α. Rizakis, Achate, I. Sources textuelles et histoire regionale, Μελετήματα 20, Athenes 1995,159-160 Παπαγιαννόπουλος - Ζάχος, ό.π. (υποσημ. 4). Δυστυχώς, ο λόφος Σκάγια έχει καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά από τις αλόγιστες αποχωματώσεις που πραγματοποίησαν οι ιδιοκτήτες του τα τελευταία χρόνια. 10. Κ. Βαραλέξη, Ο υστεροβυζαντινός αποθέτης της περιοχής Δερβένι, στο Αχαϊκό Τοπίο, Μ: Δύμη καιδυμαίαχώρα, ό.π. (υποσημ. 4), 163-170. 11. Ο. Πάλλη, Καμίνια, στο^αί'κο' Τοπίο, II: Δύμη και Δνμαία χώρα, ό.π., 171-177. 12. Βλ. Α. Ανδρινόπουλος - Ε. Σιμώνη, Η εφαρμογή Γεωγραφικού Πληροφοριακού Συστήματος (G.I.S.) στην αρχαιολογική έρευνα της Δυτικής Αχαΐας, στο Αχαϊκό Τοπίο, II: Δύμη και Δυμαία χώρα, ό.π., 155-162.
Στις αρχές του 1995 ορισμένα μέλη της ομάδας εντατικής επιφανειακής έρευνας προχώρησαν στη δημιουργία του διεπιστημονικού Σωματείου με την επωνυμία «Ομάδα Αρχαιολογίας του Τοπίου» 13. Σύμφωνα με το καταστατικό, σκοποί του Σωματείου είναι: 1. Η συμβολή στη διάσωση του ιστορικού τοπίου και της ιστορικής μνήμης. 2. Η αφύπνιση της ιστορικής μνήμης και η συνειδητοποίηση του ντόπιου πληθυσμού. 3. Η ενθάρρυνση της διεπιστημονικής συνεργασίας τόσο μεταξύ των μελών του όσο και στον ευρύτερο ερευνητικό χώρο για την προώθηση της έρευνας του τοπίου. 4. Η αναζήτηση, προβολή και υποστήριξη νέων τεχνικών και γενικότερα νέας στρατηγικής που να ανταποκρίνεται στη σύγχρονη ερευνητική αντίληψη. Το Σωματείο χρησιμοποιεί κάθε πρόσφορο και νόμιμο μέσο για την επιδίωξη των σκοπών του, όπως: διεξαγωγή ερευνών επιφανείας, εκπόνηση μελετών ιστορικού, αρχαιολογικού, περιβαλλοντικού, ανθρωπολογικού κ.ά. χαρακτήρα, διοργάνωση ενημερωτικών εκδηλώσεων, καθώς και επικοινωνία με άλλα επιστημονικά Σωματεία και Εταιρείες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. 13.Βλ.77υξ('<5α 1 (1995),5.