ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ μαθηματα θανατου ΚΑΙ ΖΩΗΣ Ο Γιάλομ στην Αθήνα ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
Copyright Φωτεινή Τσαλίκογλου Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018 Έτος 1ης έκδοσης: 2018 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιον δήποτε τρόπο αναπα ραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα 210-330.12.08 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6318-0
ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ Δώδεκα χρόνια πριν...13 Δώρα της αφήγησης και της ψυχοθεραπείας...25 Μαθήματα θανάτου: μια λύπη, όχι ένας φόβος... 51 Το κληροδότημα των κυματισμών...63 Υστερόγραφη σκέψη: Η κοινή εμπειρία ως αντίδοτο στο φόβο του θανάτου....64 Π Α ΡΑ Π Ο Μ Π Ε Σ...67
Μια μέρα, σύντομα, ίσως σε σαράντα χρόνια, δεν θα ζει κανείς από αυτούς που με έ- χουν γνωρίσει. Τότε θα είμαι πράγματι νεκρός όταν, δηλαδή, δεν θα υπάρχω πια στη μνήμη κανενός. ΙΡΒΙΝ ΓΙΑΛΟΜ, Ο δήμιος του έρωτα και άλλες ιστορίες ψυχοθεραπείας
Δ ώ δ ε κ α χ ρ ό ν ι α π ρ ι ν Μ ια από τις στιγμές που μένει ζωντανή στη μνήμη μου από την πορεία της πανεπιστημιακής μου ζωής είναι η γνωριμία μου με τον Γιάλομ με α- φορμή την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. * * Προσκεκλημένος από τις Εκδόσεις Άγρα, την Ελληνική Ε- ταιρεία για την Προαγωγή της Ψυχιατρικής και των Συναφών Επιστημών, και την Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας, ο Γιάλομ επισκέφτηκε τη χώρα μας τον Μάιο του 2005. Επί πρυτανείας του καθηγητή Στάμου Παπαστάμου, σκεφτήκαμε ότι θα ήταν τιμή για το πανεπιστήμιό μας η αναγόρευση του Γιάλομ σε επίτιμο διδάκτορα. Η αποδοχή της πρότασης μας γέμισε χαρά. 13
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Μάιος 2005. Σε μια αίθουσα τελετών ασφυκτικά γεμάτη, ο γνωστός ψυχίατρος και συγγραφέας αναγορεύεται σε επίτιμο διδάκτορα. Ως αντιπρύτανης ακαδημαϊκών υποθέσεων εκφωνώ τον επίσημο λόγο της τελετής. Ο τίτλος της ομιλίας μου: «Δώρα της αφήγησης και της ψυχοθεραπείας». Θυμάμαι την αγωνία μου. Πώς να συμπυκνώσεις σε λίγη ώρα δίχως να προδώσεις ένα έργο και μια ζωή; Ανακαλώ στη μνήμη μου το πρόσωπό του, το βλέμμα του όταν κάθισε στη θέση του επίσημου προσκεκλημένου, πλάι στη σύντροφο της ζωής του, τη Μέριλιν. Φέρνω στο νου μου το αμήχανο χαμόγελο χαράς και διαθεσιμότητας, που ήταν α- πλωμένο στο πρόσωπό του σε όλη τη διάρκεια της τελετής. Αμήχανη χαρά και διαθεσιμότητα: Κάθε άλλο πάρα αναμενόμενα γνωρίσματα για έναν διάσημο δημιουργό. Θυμάμαι την αφοπλιστική του σεμνότητα, την απλότητα, τον ιδιαίτερο τρόπο α- πεύθυνσης στο κοινό. Τίποτα το μεγαλόστομο, το πλαστό, το «ως εάν». Τίποτε από εκείνα τα βαρύγδουπα και εκκωφαντικά, άδεια μέσα στη μεγαλο- 14
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ σχημοσύνη τους γνωρίσματα που τόσο συχνά συνοδεύουν τους εκπροσώπους της ακαδημαϊκής διανόησης. Ούτε ίχνος αυταρέσκειας και σοβαροφάνειας. Η σπάνια για τα πανεπιστημιακά μας ήθη διαθεσιμότητα και η σεμνότητά του κυριάρχησαν στο μυαλό μου. Γιατί, όμως, τώρα; Δώδεκα χρόνια μετά; Γιατί έψαξα να βρω το λόγο που είχα εκφωνήσει; Γιατί αναζήτησα ξεχασμένες φωτογραφίες από εκείνη την εκδήλωση; Πόσο τυχαία είναι η στιγμή; Δεν υπάρχει α- θωότητα στο τυχαίο. Ούτε ο Γιάλομ, ούτε η χώρα μας είναι σήμερα αυτό που ήταν. Πριν από λίγο καιρό, στα ογδόντα εφτά του χρόνια, νοσηλευόταν σε μια κλινική στο Πάλο Άλτο με προβλήματα υ- γείας. «Μισώ να βλέπω τη ζωή να φεύγει», δήλωσε α- πό το νοσοκομείο σε μια συνέντευξή του. Στο μυαλό μου καρφώθηκε η αλλοτινή του εικόνα: Έμπλεος ακμαιότητας και ζωντάνιας πλάι στη Μέριλιν και με μια σχεδόν παιδική χαρά και 15
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ σεμνότητα, να μετέχει στην επίσημη τελετή. Να ήθελα, άραγε, φέρνοντας ξανά στο προσκήνιο ε- κείνη την εκδήλωση, να εξασφαλίσω τη διατήρηση αυτής της εικόνας; Όμως, σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά, τo αλλοτινό ερώτημα του Χέλντερλιν αποκτά μια διαταρακτική επικαιρότητα: «Και τι να σου κάνουν οι ποιητές σε μικρόψυχους καιρούς;» Tι, αλήθεια, μπορεί να σου κάνει σε αυτούς τους μικρόψυχους καιρούς ένας Γιάλομ; Αν ορίσεις κάτι σαν αληθινό, γίνεται αληθινό στις συνέπειές του. Θα πω ότι ακριβώς σε αυτούς τους καιρούς η αναφορά στην παρουσία του Γιάλομ α- ποκτά ξεχωριστή επικαιρότητα. Ειδικά σε αυτούς τους καιρούς, έχει νόημα να αναδυθεί η σημασία της θεραπευτικής του στάσης. Μιας στάσης στοργικής κατανόησης, που φέρνει κοντά τον θεραπευτή με τον θεραπευόμενο και σφυρηλατείται πάνω στην ειλικρίνεια και την εγγύτητα. Σήμερα που ένας στους δύο συνανθρώπους μας δυσκολεύεται να ζήσει, έχει σημασία να ακουστεί ο λόγος ενός θεραπευτή για τον οποίο ο θεραπευ- 16
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ όμενος δεν συρρικνώνεται σε φορέα συμπτωμάτων και παθολογίας, και ο οποίος θεωρεί ότι η ψυχοθεραπεία είναι μια σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους από τους οποίους ο ένας έχει περισσότερο άγχος από τον άλλο. Ειδικά σήμερα έχει σημασία το έργο ενός θεραπευτή που επιμένει να πρεσβεύει ότι η απόμακρη και απαλλαγμένη από το συναίσθημα στάση απέναντι στην ψυχική οδύνη του άλλου δεν είναι σύμμαχος, αλλά εχθρός της θεραπείας. Σε μια εποχή που οι σχέσεις των ανθρώπων με ευκολία διαλύονται, βεβαιότητες που φάνταζαν ακλόνητες θρυμματίζονται και δεσμοί που έμοιαζαν ακατάλυτοι διαρρηγνύονται, το θεραπευτικό και συγγραφικό έργο του Γιάλομ αξίζει να έρθει στο προσκήνιο.