Πρότυπος Συμβουλευτικός Οδηγός

Σχέδιο δράσης για την πρόληψη ή/και την καταπολέμηση του ρατσισμού και των διακρίσεων κάθε είδους, την ανάδειξη της σημασίας της διαφορετικότητας και την καταπολέμηση της βίας στα σχολεία 7085/14-05-2010 Απόφαση έγκρισης εκτέλεσης του έργου 20213/29-10-2010 Απόφαση ανάθεσης του έργου I-RED ΙΔΙΕτερο ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ για τα ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, την ΙΣΟΤΗΤΑ & την ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης ΕΠΕΚΔΙΒΙΜ του Υπουργείου Παιδείας Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων Πρότυπος Συμβουλευτικός Οδηγός Ελληνόγλωσση Θεματική Βιβλιογραφία: Διαπολιτισμική εκπαίδευση, Ρατσισμός, Άτομα με αναπηρία και σχολείο, Ρομά, Φτώχεια Θρησκευτική Ετερότητα, Διαφορετικότητα και Οικογένεια i-red 0

Απρίλιος 2012 ΕΛΛΗΝΌΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Δια πολιτισμική εκπαίδευση, Ρατσισμός, Άτομα με αναπηρία και σχολείο, Ρομά, Φτώχεια Θρησκευτική ετερότητα και οικογένεια i-red Ελληνόγλωσση Θεματική Βιβλιογραφία: Διαπολιτισμική εκπαίδευση, Ρατσισμός, Άτομα με αναπηρία και σχολείο, Ρομά, Φτώχεια Θρησκευτική Ετερότητα, Διαφορετικότητα και Οικογένεια 1

Διαπολιτισμική εκπαίδευση Aluffi-Pentini, A. (2005) Διαπολιτισμικό εργαστήριο- Υποδοχή, επικοινωνία και αλληλεπίδραση σε πολυπολιτισμικό εκπαιδευτικό περιβάλλον. Αθήνα: Ατραπός-Περιβολάκι. Baker, C. (2001) Εισαγωγή στη διγλωσσία και τη δίγλωσση εκπαίδευση. Αθήνα:Gutenberg. Banks J. (2004) Εισαγωγή στην πολυπολιτισμική εκπαίδευση. Αθήνα: Παπαζήση. Bernard van Leer Foundation (1996) Το πολύχρωμο σχολείο. Μια εμπειρία διαπολιτισμικής εκπαίδευσης μέσα από την τέχνη. Αθήνα: Σχεδία, Κέντρο Παιδαγωγικής και Kαλλιτεχνικής Επιμόρφωσης. Coehlo, E. (Επιμ. Τρέσσου Ε. & Μητακίδου Σ.) (2007) Διδασκαλία και μάθηση στα πολυπολιτισμικά σχολείa. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Hollins, E. (2007) Ο πολιτισμός στη σχολική μάθηση. Αθήνα: Μεταίχμιο. Modgil, S. κ.ά (1997). Πολυπολιτισμική εκπαίδευση: προβληματισμοί - προοπτικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Reich, Η. (1997)(Επιμ: Σκούρτου, Ε). Θέματα διγλωσσίας και εκπαίδευσης. Αθήνα: Νήσος. Αναγνωστοπούλου, Λ. & Ρήγα, Β. (2004) Μαζί: Παιδαγωγοί και Γονείς στο διαπολιτισμικό σχολείο. Αθήνα: Τυπωθήτω Γεωργογιάννης, Π. (1999) Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Αθήνα:Gutenberg. Γκόβαρης, Χ. (2001) Εισαγωγή στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Αθήνα: Ατραπός. Γκότοβος, Α. & Μάρκου, Γ. (2003) Παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές στην ελληνική εκπαίδευση. Αθήνα: ΙΠΟΔΕ Γκότοβος, Α. (2003) Εκπαίδευση και. Ετερότητα Ζητήματα Διαπολιτισμικής Παιδαγωγικής. Αθήνα: Μεταίχμιο. (ISBN 9603753416) Δαμανάκης, Μ. (1987) Μετανάστευση και εκπαίδευση. Αθήνα: Gutenberg Δαμανάκης, Μ. (1997) Η εκπαίδευση των Παλιννοστούντων και Αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα. Διαπολιτισμική Προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg Δαμανάκης, Μ. (Επιμ.) (2004) Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα: διαπολιτισμική προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg. Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδος, Ινστιτούτο Παιδαγωγικών Ερευνών Μελετών (2003) Διαπολιτισμική εκπαίδευση : η κατάρτιση των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας σε θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Αθήνα: Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδος. Δρακοπούλου, Κ. & Γραμματάς, Θ. (2006) Θέατρο και διαπολιτισμική αγωγή. Αθήνα: Δαίδαλος. Δρακοπούλου, Κ. & Γραμματάς, Θ. (2006) Θέατρο και διαπολιτισμική αγωγή. Αθήνα: Δαίδαλος. Ευαγγέλου, Ο. (2007) Διαπολιτισμικά Αναλυτικά Προγράμματα. Αθήνα: Τυπωθήτω. Ζωγράφου, Α. (2003) Διαπολιτισμική αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Αθήνα: Τυπωθήτω. Κανακίδου, Ε.& Παπαγιάννη, Β. (1998) Διαπολιτισμική αγωγή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μάρκου, Γ. (1997) Εισαγωγή στη διαπολιτισμική εκπαίδευση: ελληνική και διεθνής εμπειρία. Αθήνα: Ηλεκτρονικές Τέχνες. i-red Διαπολιτισμική εκπαίδευση 2

Μάρκου, Γ. (Επιμ.) (1997) Διαπολιτισμική εκπαίδευση. Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών: μια εναλλακτική πρόταση. Αθήνα: Κέντρο Διαπολιτισμικής Αγωγής Πανεπιστημίου Αθηνών. Μπαλασά-Φλέγκα, Ε.(2002) (Πρόλ. Π. Νάσκου Περράκη).Η συμβολή της UNESCO και των άλλων διεθνών οργανισμών στη διαμόρφωση της διαπολιτισμικής διάστασης της ελληνικής παιδείας: μέθοδοι και προοπτικές. Θεσσαλονίκη:Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Μπερερής, Π. ( 2001) Για μια διαπολιτισμική εκπαίδευση σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Αθήνα: Apiroshora. Νικολάου, Γ. (2000) Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό σχολείο. Από την «Ομοιογένεια» στην Πολυπολιτισμικότητα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παλαιολόγου-Γκικοπούλου, Κ. (2005) Ένα διεθνές curriculum για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση: αναλυτικά προγράμματα σε Ελλάδα και Γερμανία. Αθήνα: Ατραπός. Πανταζής, Σ. (2006) Διαπολιτισμική Αγωγή στο Νηπιαγωγείο. Αθήνα: Ατραπός-περιβολάκι. Παπαστυλιανού, Α. (2005) Διαπολιτισμικές διαδρομές : παλιννόστηση και ψυχοκοινωνική προσαρμογή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ρεπούσης, Γ. (2000) Η διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας: αναλυτικό πρόγραμμα, μεθοδολογία, υλικό στήριξης. Αθήνα: Μεταίχμιο Τρέσσου Ε. & Μητακίδου Χ. (2003) Εκπαιδευτικοί μιλούν σε εκπαιδευτικούς για τις εμπειρίες τους: εκπαίδευση γλωσσικών μειονοτήτων. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Τρέσσου,Ε., Μητακίδου, Χ. (2007) Μειονότητες μιλούν για την εκπαίδευση των παιδιών τους - Εκπαίδευση γλωσσικών μειονοτήτων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Χριστοπούλου, Ε., Ταυρίδου, Π., Μπαρόν Δ.. Ρήγα, Β. & Αναγνωστοπούλου, Λ. (2004) Μαζί: παιδαγωγοί και γονείς στο διαπολιτισμικό σχολείο. Αθήνα: Τυπωθήτω. i-red Διαπολιτισμική εκπαίδευση 3

Ρατσισμός Ben, Jelloun, Tahar (1998) Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου. Αθήνα: Νέα Σύνορα. Schnapper, D. (2006) Κρίνοντας το ρατσισμό-δοκίμιο και Ανθολογία. Αθήνα: Πατάκης. Taquieff, P.(1998) O Ρατσισμός- μια ανάπτυξη για κατανόηση, μια μελέτη για στοχασμό. Αθήνα: Τραυλός. Αζίζη-Καλατζή Α., Ζώνιου-Σιδερη Α. & Βλαχου Α (1996) Προκαταλήψεις και στερεότυπα: δημιουργία και αντιμετώπιση. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ/ Γ.Γ.Λ.Ε. Αλεξίου Λ. Μ., Ζουμπουλάκης Σ., Καραποστόλης Β & Λίποβατς Θ.(1994) Ρατσιστές δεν είναι μόνο οι άλλοι. Κοινωνιολογική και ανθρωπιστική βιβλιοθήκη. Αθήνα: Gutenberg. Γκότοβος, Α. (1996) Ρατσισμός - Ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ/ Γ.Γ.Λ.Ε. Κτιστάκις, Γ. (2001) Μετανάστες, ρατσισμός, ξενοφοβία: από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Σάκκουλας. Παπατσούμας,Ν. & Χίος, Α. (2006) «Εμείς» και οι «Άλλοι» από την ύπαρξη στη συνύπαρξη: προκατάληψηξενοφοβία-ανεκτικότητα. Αθήνα: Λιθογραφία Παύλου Μ., Σκουλαρίκη Α. (επιμ.) (2010), Μετανάστες και Μειονότητες: Δημόσιος Λόγος και Πολιτικές, Σειρά KEMO, Αθήνα Βιβλιόραμα Σεν, Α.(2006) Η ανάπτυξη ως ελευθερία (Προλ: Ν. Κοτζιάς). Αθήνα:Καστανιώτης. Σιάνου-Κύργιου, Ε. (2006) Εκπαίδευση και Κοινωνικές Ανισότητες. Αθήνα: Μεταίχμιο. Τσιάκαλος Γ. (2000) Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Τσιάκαλος, Γ. (2006) Απέναντι στα εργαστήρια του ρατσισμού. Θεσσαλονίκη: Τυπωθήτω. Τσιούμης, Κ. (2003) «Ο μικρός άλλος»: μειονοτικές ομάδες στην προσχολική εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: Ζυγός. i-red Ρατσισμός 4

Άτομα με αναπηρία Ζώνιου-Σιδέρη, Α.(1998) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους: μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ένταξης. Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα. Ζώνιου-Σιδέρη, Α.(2000) Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και η ένταξή τους, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ζώνιου-Σιδέρη, Α.(2004) Σύγχρονες ενταξιακές προσεγγίσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ( Καϊλα, Μ., Πολεμικός, Ν. & Φιλίππου, Γ.(1997) Άτομα με Ειδικές Ανάγκες, Α & Β Τόμος, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Στυλιανού, Σ. (1987) Μέχρι να φτάσω ως εδώ: σκέψεις και εμπειρίες ενός νέου με αναπηρία. Θεσσαλονίκη: Ε.Ν. Νικολαίδη. Χατζηβαρνάβα-Καζάση, Ε. & Τριδήμα, Μ. (2006) EDAMAT: ένας πρακτικός οδηγός ένταξης της διάστασης της αναπηρίας(mainstreaming) Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (ΙΚΠΑ). i-red Άτομα με αναπηρία 5

Ρομά Βασιλειάδου Μ., Παυλή- Κορρέ Μ. (1989). Μαθαίνω γράμματα. Αθήνα. ΥΠΕΠΘ/ΓΓΛΕ. Βασιλειάδου, Μ. & Παυλή-Κορρέ, Μ. Kon ž anel but, but crdel ama èm kon crdel but, but ž anel.-αθήνα: ΥΠΕΠΘ/ΓΓΛΕ, 1996 Βασιλειάδου Μ. Παυλή-Κορρέ Μ. (1989). Μαθαίνω γράμματα.εγχειρίδιο για το δάσκαλο επιμορφωτή. Αθήνα ΥΠΕΠΘ /ΓΓΛΕ Βασιλειάδου Μ., Παυλή-Κορρέ Μ. (1996). Η εκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα. Υ.Π.Ε.Π.Θ./Γ.Γ.Λ.Ε. Γιαννακοπούλου τάκη. (1982). Τσιγγάνικα λαϊκά τραγούδια και μπαλάντες. Αθήνα. Θουκιδίδης. Γουίλιαμς Π. (1995). Η ευρωπαϊκή οδύσσεια των Τσιγγάνων. Γεννημένοι ταξιδιώτες, Currier, Unesco. Ιανουάριος 1995. Δαφέρμος Μανώλης (2006). Περιθωριοποίηση και εκπαιδευτική ένταξη. Η περίπτωση των τσιγγάνων του Ηρακλείου Κρήτης. Αθήνα. Ατραπός Κόμης Κ. (1998).Τσιγγάνοι Ιστορία, Δημογραφία, Πολιτισμός. Αθήνα Ελλ. Γράμματα. Κτιστάκης Γ. (2000). Τα δικαιώματα των Τσιγγάνων στηννευρώπη-προτάσεις για το σχέδιο χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε. Στο: Ευαισθητοποίηση- ενημέρωση για την αποτελεσματικότερη κοινωνικοοικονομική ένταξη των νέων Τσιγγάνων. ΔΕΚΠΑ Μενεμένη. Λαμπρίδης Δ. Ευθύμιος Στερεότυπο, Προκατάληψη, κοινωνική ταυτότητα. Μελετώντας τις δυναμικές της κοινωνικής αναπαράστασης για τους τσιγγάνους. Αθήνα. Gytenberg. Liegeois P. Gheorghe N. (2002). Ρομά, Τσιγγάνοι μια Ευρωπαϊκή μειονότητα. Κατ. Γκίνη (μετ). Αθήνα. Ελληνική Ομάδα για τα δικαιώματα των μειονοτήτων, ΕΤΕΠΕ. Λιεζουα Ζ.Π. (1999). Ρομά Τσιγγάνοι Ταξιδευτές. Σιπιτάνου (μετ). Αθήνα Καστανιώτης Νόβιτς Μίριαμ (1984). 500000 Τσιγγάνοι θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Στο: Οι Τσιγγάνοι (αφιέρ), Currier, Unesco, Δεκεμβρίου 1984. Ντε Φολετέ Ντε Βο Φρανσουά (1984). Όπου γης και πατρίδα τους. Στο: Οι Τσιγγάνοι (αφιέρωμα), Currier, Unesco, Δεκεμβρίου 1984 Ντούσας Δ. (1999). Ο φυλετικές διακρίσεις των Ρομ. Αθήνα Gutenberg Παραμύθια των Τσιγγάνων. (1994). Λάβιας Ορ., (επιμ). Αθήνα. Γαβριηλίδης. Παυλή- Κορρέ Μ., Σπανούλη Ρίτα (1991). Τσιγγάνες: Μύθοι έθιμα παραδόσεις. Αθήνα Ολκός. Χατζηνικολάου Α. (2002). Εμπειρίες από τη σχολική ένταξη παιδιών Ρομά της Θεσσαλονίκης. Στο: Ε. Τρέσσου, Χ. Μυτακίδου (επίμ.) Εκπαίδευση γλωσσικών μειονοτήτων. Η διαδασκαλία της Γλώσσας και των Μαθηματικών. Θεσσαλονίκη. Παρατηρητής. Χατζηνικολάου Α. (2002). Η ιστορία των μαθηματικών στην προσπάθεια σχολικής ένταξης παιδιών Ρομά μέσα από την αξιοποίηση του παραδείγματος της ζωής της Υπατίας., Στο: Χασάπης Δ. (επιμ). Η ιστορία των μαθηματικών ως μέσο διδασκαλίας των μαθηματικών στο δημοτικό σχολείο και στο γυμνάσιο. Θεσσαλονίκη. Διδακαλείο «Δημ. Γληνός». Π.Τ.Δ.Ε./Α.Π.Θ. i-red Ρομά 6

Χατζηνικολάου Α. (2003). Εκπαιδευτικές δραστηριότητες με παιδιά Ρομά για να στήσουμε γέφυρες με το σχολείο από το οποίο αποκλείονται. Στο Ε. Τρέσσου, Χ. Μυτακίδου (επίμ.) Οι εκπαιδευτικοί μιλούν σε εκπαιδευτικούς για τις εμπειρίες τους. Εκπαίδευση Γλωσσικών μειονοτήτων. Θεσσαλονίκη. Παρατηρητής. Χατζηνικολάου Άγγελος (2005). Ή μέθοδος project ως εναλλακτική διδακτική προσέγγιση με παιδιά Ρομά (Τσιγγανόπουλα). Εκπαιδευτική Κοινότητα. 73. Φτώχεια Tocqueville, A. (2005) Μνημόνιο για τη φτώχεια. Αθήνα: Πόλις. Yunus, M. (2007) Για έναν κόσμο χωρίς φτώχεια: η αυτοβιογραφία του «τραπεζίτη των φτωχών». Αθήνα: Λιβάνης. Κανελλόπουλος, Κ. (2004) Διανομή, αναδιανομή και φτώχεια. Αθήνα: Κέντρο προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών. Θρησκευτική ετερότητα Debray, R. (2004) Η διδασκαλία της θρησκείας στο ουδετερόθρησκο σχολείο: υπόμνημα στον υπουργό Εθνικής Παιδείας της Γαλλίας το 2002. Αθήνα:Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ασημακοπούλου, Φ. & Χρηστίδου-Λιοναράκη, Σ. (2002) Η Μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Αθήνα: Λιβάνης Ασκούνη, Ν. (2006) Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη Από το περιθώριο στη προοπτική της κοινωνικής τάξης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Τσιμπιρίδου, Φ. (Επιμ.) (2006) Μουσουλμάνες της Ανατολής- Αναπαραστάσεις, πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές. Αθήνα:Κριτική. Διαφορετικότητα και οικογένεια Γιαννακοπούλου, Α. & Σακελλάκη, Κ. (2011). Ομοφυλόφιλος γονιός σε εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο; Δεν υπάρχει!!! Κείμενα: Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, Τεύχος 14. http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_content&view=category&id=58&itemid=94 Κανατσούλη, Μ. (2011). Εναλλακτικές μορφές οικογένειας στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία για μικρές ηλικίες παιδιών. Κείμενα: Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, Τεύχος 14. http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_content&view=category&id=58&itemid=94 Κικίλιας, Η., Παπαλιού, Ο. & Φαγαδάκη, Ε. (2007). Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού των Μονογονεϊκών Οικογενειών στην Ελλάδα. Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε., Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, ΚΠ EQUAL. Παπαγεωργίου, Α. (2011). Η διερεύνηση οικογενειακών σχέσεων στη μυθολογία για παιδιά. Κείμενα: Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, Τεύχος 14. http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_content&view=category&id=58&itemid=94 i-red Φτώχεια 7

Πλιόγκου, Β. (2011). Προσεγγίζοντας τη διαφορετικότητα μέσα από την εικόνα των οικογενειακών σχημάτων στα Ανθολόγια Λογοτεχνικών κειμένων του Δημοτικού σχολείου. Κείμενα: Ηλεκτρονικό Περιοδικό Παιδικής Λογοτεχνίας, Τεύχος 14. http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_content&view=category&id=58&itemid=94 i-red Διαφορετικότητα και οικογένεια 8

Ομάδα Έργου Συνολικός Υπεύθυνος Έργου Μίλτος Παύλου Κοινωνιολόγος-Νομικός, Διευθυντής i-red Επιστημονική Υπεύθυνη Έργου Σοφία Τριλίβα Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Σχολή Κοινωνικών Επιστήμων, Πανεπιστήμιο Κρήτης Κύρια ερευνήτρια Αναστασία Αναγνωστοπούλου Διεύθυνση Iνστιτούτου Ψυχολογίας και Yγείας Ερευνητής Αθανάσιος Μαρβάκης Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Κοινωνικής Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Συντονιστής Καταγραφής Δημήτρης Παρσάνογλου Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Εργαστήριο Σπουδών Φύλου και Ισότητας Ερευνητής Μιχάλης Μεντίνης Ph.D., Manchester Metropolitan University Eρευνήτρια Στέλλα Μπουχούνα M.Sc. Πτυχιούχος Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σχολικής- Εξελικτικής Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Eρευνήτρια Βασιλική Πλιόγκου M.Sc.-Δρ. Επιστημών Αγωγής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Α.Π.Θ. Eρευνήτρια Όλγα Καλογερίδου Καταγραφή διαδικτυακών πρακτικών i-red Διαφορετικότητα και οικογένεια 9