επιστροφη στο μελλον 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρχές του 2009. Στον απόηχο του καυτού ελληνικού Δεκέμβρη, το φάντασμα της κοινωνικής εξέγερσης μοιάζει να έχει εγκατασταθεί πάνω από τις δυτικές μητροπόλεις. Grèce générale θα γίνει παντού της... Ελλάδας! γράφουν τα πανό των Γάλλων διαδηλωτών, παραφράζοντας το σύνθημα grève générale, γενική απεργία. Ο πρώην πρωθυπουργός Ντομινίκ ντε Βιλπέν προειδοποιεί ότι η Γαλλία μπορεί να αντιμετωπίσει «μια νέα επανάσταση» λόγω της σφοδρής οικονομικής κρίσης που πλήττει τον παγκόσμιο καπιταλισμό, της χειρότερης από τη Μεγάλη Ύφεση του 1929 1933: Μόνο στις ΗΠΑ, μέχρι τα τέλη του 2009, χάθηκαν 7,3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και το συνολικό χρέος εκτινάχθηκε στο 365% του ΑΕΠ, ενώ στη Μεγάλη Ύφεση δεν είχε ξεπεράσει το 250%. 1 Ο πολύς Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι, σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του Τζίμι Κάρτερ, κάνει λόγο για «κίνδυνο ταξικής σύγκρουσης» λόγω της «απίστευτης συσσώρευσης πλούτου στα χέρια ελαχίστων». Ακόμη και στην πιο ψύχραιμη Βρετανία, το υπουργείο Εξωτερικών έδωσε εντολή σε όλες τις πρεσβείες να αξιολογούν τον κίνδυνο κοινωνικών εξεγέρσεων στις χώρες ευθύνης τους και να ενημερώνουν σχετικά το Λονδίνο. Το εμπιστευ- 1. Τζορτζ Σόρος, «Η δεύτερη ύφεση παραμονεύει», Το Βήμα, 3/1/2010.
12 πετροσ παπακωνσταντινου τικό δελτίο της Intelligence Unit του Economist εκτίμησε ότι υπάρχει «σοβαρός κίνδυνος κοινωνικών αναταραχών» σε τουλάχιστον ενενήντα πέντε χώρες. «Η λαϊκή οργή μεγαλώνει στον κόσμο ως αποτέλεσμα της διογκούμενης ανεργίας, των μειωμένων ή παγωμένων μισθών, της διοχέτευσης κονδυλίων στις τράπεζες, της μείωσης της αξίας των ακινήτων και των περικοπών στις συντάξεις και τις κοινωνικές ασφαλίσεις [...] Καθώς η οικονομική κάμψη συνεχίζεται, μπορούμε να αναμένουμε πολύ εντονότερα και μεγαλύτερης διάρκειας γεγονότα, όπως ένοπλες εξεγέρσεις, πραξικοπήματα, εμφύλιες συγκρούσεις ή και πολέμους μεταξύ κρατών». 2 Ένα χρόνο αργότερα, ο πανικός έχει δώσει τη θέση του στην ανακούφιση. Από το τελευταίο τρίμηνο του 2009, η κρίση κηρύχθηκε λήξασα, η οικονομία ξαναμπήκε σε αυξητική τροχιά και ο δείκτης Dow Jones του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης σκαρφάλωσε και πάλι πάνω από τις 10.000 μονάδες. Η Γουόλ Στριτ θύμιζε εμφραγματία που μόλις έχει βγει από τη μονάδα εντατικής θεραπείας και το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να ανάψει τσιγάρο: ξεπέρασαν τα 140 δισεκατομμύρια δολάρια τα μπόνους στα στελέχη των χρηματιστηριακών εταιρειών μέσα στο 2009. Αέρας κοπανιστός αποδείχτηκαν οι βροντές του Ομπάμα και οι αστραπές του Σαρκοζί εναντίον των golden boys. Αφού το αναμενόμενο κοινωνικό τσουνάμι δεν ήρθε, οι κυρίαρχοι του παιχνιδιού συμπέραναν ότι τα υποζύγια αντέχουν κι άλλα βάρη. Πέρυσι τέτοιο καιρό έδιναν πακτωλούς δημοσίου χρήματος στις τράπεζες, φέτος καλούν τους μισθωτούς να πληρώσουν το λογαριασμό για την εκτίναξη των ελλειμμάτων και των χρεών, που οι ίδιοι προκάλεσαν. Άλλη μια φορά, ο καπιτα- 2. The Times, 5/5/2009.
επιστροφη στο μελλον 13 λισμός επιβιώνει με διαδοχικούς κύκλους ιδιωτικοποίησης του κέρδους και κοινωνικοποίησης του χρέους, όπως οι ζωντανοί οργανισμοί επιβιώνουν με διαδοχικούς κύκλους εισπνοής και εκπνοής. Είκοσι χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση γιγάντων όπως η Lehman Brothers στην... Οδό Τείχους, όπως θα μεταφράζαμε στα ελληνικά τη Wall Street, προκάλεσε πραγματικό ιδεολογικό κραχ. Ο νεοφιλελευθερισμός, από οικουμενική, πολιτική θρησκεία κατέληξε κακόφημη έννοια. Παραφράζοντας τον αφορισμό του συντηρητικού Νίξον, κατά τον οποίο, σε εποχές κρίσης «είμαστε όλοι κεϊνσιανοί», το περιοδικό Newsweek, με αφορμή τον έντονο κρατικό παρεμβατισμό του Μπαράκ Ομπάμα, διακήρυξε σαρκαστικά: «Τώρα, είμαστε όλοι σοσιαλιστές»! 3 Ο υποψήφιος για το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών στις τελευταίες προεδρικές εκλογές, Μάικλ Χάκαμπι, σχολίαζε ως εξής τα πρώτα μέτρα Ομπάμα για την αντιμετώπιση της κρίσης: «Ο Λένιν και ο Στάλιν θα ήταν ευτυχείς με αυτά που συμβαίνουν»! 4 Όσο για το ΤΙΜΕ, αφιέρωσε το εξώφυλλο και το βασικό θέμα του αφιερώματος για το Φόρουμ του Νταβός στον... Καρλ Μαρξ! «Παγκόσμια Οικονομία τι θα σκεφτόταν ο Μαρξ», ήταν ο σχετικός τίτλος, πάνω από εκτενές τσιτάτο από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο! Ωστόσο, η αλλαγή της ιδεολογικής ατμόσφαιρας δεν μεταφράστηκε σε κάποια πολιτική στροφή προς τα αριστερά. Είναι αλήθεια ότι η οικονομική κρίση έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη 3. Newsweek, 16/2/2009. 4. El Paίs, 3/3/2009.
14 πετροσ παπακωνσταντινου χρεοκοπία του τυχοδιωκτικού, μιλιταριστικού σχεδίου των Αμερικανών νεοσυντηρητικών και στην εκλογή του πρώτου Αφροαμερικανού προέδρου χωρίς την οποία δεν αποκλείεται η Αμερική να είχε ήδη γνωρίσει όχι μία, αλλά πολλές εξεγέρσεις τύπου Λος Άντζελες. Όπως είναι αλήθεια ότι στη δεύτερη βιομηχανική δύναμη του κόσμου, την Ιαπωνία, η κρίση γκρέμισε από την εξουσία το δεξιό και επί μισό αιώνα κυρίαρχο Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, αναδεικνύοντας μια κυβέρνηση με σοσιαλδημοκρατικό προφίλ, περισσότερο αυτόνομη έναντι των Αμερικανών. Στην Ευρώπη, όμως, η κρίση όχι μόνο δεν εξασθένισε, αλλά, αντίθετα, ενίσχυσε την ηγεμονία της Δεξιάς (η Ελλάδα αποτελεί την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα) και επιβεβαίωσε την αφασία της σοσιαλδημοκρατίας, που εμφανίστηκε βασιλικότερη του βασιλέως στην υπεράσπιση του νεοφιλελευθερισμού. Σε σημείο μάλιστα ο Πέερ Στάινμπρουκ, ο σοσιαλδημοκράτης υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση του «Μεγάλου Συνασπισμού» υπό την Άνγκελα Μέρκελ και πραγματικός κέρβερος του Συμφώνου Σταθερότητας, να καταγγέλλει την κυβέρνηση... Μπους για «ασύλληπτο και καταθλιπτικό αμόκ χυδαίου κεϊνσιανισμού»! 5 Με λίγες εξαιρέσεις, η Αριστερά παρέμεινε περιχαρακωμένη στα στενά όρια της μετά το 89 εποχής, αδυνατώντας να επωφεληθεί από το ευνοϊκότερο κοινωνικό και ιδεολογικό περιβάλλον και από την κρίση της εκφυλισμένης Κεντροαριστεράς του Τρίτου Δρόμου. Ο Μαρξ μίλησε για τον καπιταλισμό-βαμπίρ, τη νεκρή εργασία που συσσωρεύεται ως κεφάλαιο και θρέφεται από την εκμετάλλευση της ζωντανής. Ωστόσο, το βαμπίρ έχει και μια άλλη έννοια: είναι απέθαντο και σηκώνεται όρθιο ξανά και ξανά, 5. Καθημερινή, 13/12/2008.
επιστροφη στο μελλον 15 μετά από κάθε χτύπημα, αν δεν βρεθεί κάποιος να το αποκεφαλίσει. Βεβαίως, είναι πολύ νωρίς να μιλήσουμε για χαμένη ιστορική ευκαιρία. Το παγκόσμιο σύστημα απέχει πολύ από το να έχει μπει σε τροχιά μακρόχρονης σταθεροποίησης. Η κρίση δεν ξεπεράστηκε, απλώς μεταλλάχθηκε από χρηματοπιστωτική σε δημοσιονομική. Ενώ τα χρηματιστήρια δημιουργούν τις φούσκες των μελλοντικών κρίσεων, οι κρατικοί προϋπολογισμοί μεγεθύνουν τις μαύρες τρύπες των ελλειμμάτων που απειλούν τα λαϊκά εισοδήματα. Η επίσημα καταγεγραμμένη ανεργία σε ΗΠΑ και Ευρώπη ξεπερνά το οδυνηρό και δυνητικά εκρηκτικό 10% (η πραγματική, αν υπολογιστεί η κρυμμένη ανεργία της υποαπασχόλησης, έφτανε στα τέλη του 2009 το 17,5% σύμφωνα με τους New York Times 6 ), ενώ οι χρεοκοπίες πληθαίνουν. Καθώς καμία από τις δομικές αιτίες και τις παγκόσμιες ανισορροπίες που έθρεψαν την τελευταία αναστάτωση δεν αντιμετωπίστηκε, πολλοί, μεταξύ των οποίων ο Αμερικανός νομπελίστας Πολ Κρούγκμαν 7, φοβούνται μια εξέλιξη «σε σχήμα W», όπου μετά την πρώτη κρίση και τη σχετικά σύντομη ανάκαμψη θα ακολουθήσει δεύτερη, ίσως πιο καταστροφική. Η πτώχευση του Ντουμπάι, ενός οικονομικού «θαύματος» που αποδείχτηκε αντικατοπτρισμός της αραβικής ερήμου, ήρθε να ενισχύσει τις απαισιόδοξες εκτιμήσεις, προκαλώντας νέο σοκ και δέος στα διεθνή χρηματιστήρια. Αρθογράφοι του Guardian προειδοποιούσαν για «πολλές ακόμη κρυφές βόμβες της παγκόσμιας οικονομίας, που δεν έχουν ακόμη εκρα- 6. David Leonhardt, «Broader measure of unemployment stands at 17.5%», The New York Times, 7/11/2009. 7. Paul Krugman, «That 1937 Feeling», The New York Times, 4/1/2010.
16 πετροσ παπακωνσταντινου γεί», αναφέροντας ως επόμενα δυνητικά ντόμινο χώρες όπως η Ουκρανία, η Ιρλανδία, η Ελλάδα, η Ισλανδία, η Ουγγαρία και το Πακιστάν. 8 Στις αρχές του 2010, οι οικονομίες των μητροπόλεων βρίσκονταν σε μια ασταθή και κρίσιμη συγκυρία. Είχαν γλιτώσει τη συστημική κατάρρευση μόνο χάρη στη «διασωλήνωσή» τους, δηλαδή την παροχή τεράστιων κονδυλίων από τα εθνικά κράτη, τα οποία κατευθύνθηκαν κυρίως στις τράπεζες, δευτερευόντως δε στη βιομηχανία και στη στήριξη της ζήτησης. Όπως συμβαίνει όμως και στην Ιατρική, η «αποσωλήνωση» των ασθενών είναι μια διαδικασία εξαιρετικά λεπτή και επικίνδυνη. Αν τα εθνικά κράτη κόψουν απότομα τα προγράμματα στήριξης των οικονομιών τους για να τιθασεύσουν τα αστρονομικά δημοσιονομικά τους ελλείμματα, όπως το θέλει η κυρίαρχη γραμμή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κινδυνεύουν να βυθίσουν τις οικονομίες τους στην άβυσσο, όπως συνέβη στην Αμερική του Ρούζβελτ, το 1937 εκτός του ότι ενδέχεται να φέρουν επί σκηνής το φάντασμα ενός απειλητικού, εργατικού «Δεκέμβρη». Αν πάλι δεν το κάνουν, κινδυνεύουν να νεκραναστήσουν το φάντασμα του στασιμοπληθωρισμού και να τροφοδοτήσουν εμπορικούς και νομισματικούς πολέμους, επιταχύνοντας το τέλος της «παγκοσμιοποίησης». Εμπρός γκρεμός και πίσω ρέμα. Στο μεταξύ, η οικονομική κρίση έχει ήδη πυροδοτήσει ένα γεωπολιτικό κραχ με απρόβλεπτες συνέπειες. Σήμανε την πένθιμη καμπάνα για τη «στιγμή» της αμερικανικής μονοκρατορίας, η οποία υπήρξε προσωρινό αποτέλεσμα των εξαιρετικών συνθηκών μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και την οποία όχι μόνο δεν κατάφερε 8. Heather Stewart & Ian Black, «Dubai: Minor upset in playground of the rich or first domino of new crash?», The Guardian, 26/11/2009.
επιστροφη στο μελλον 17 να αναζωογονήσει, αλλά αποτέλειωσε μια ώρα αρχύτερα η πολεμική Σταυροφορία των Μπους-Τσέινι. Ο Μπαράκ Ομπάμα επιχειρεί μια συντεταγμένη αναδίπλωση μιας αυτοκρατορίας που κινδυνεύει να καταρρεύσει κάτω από το βάρος της ίδιας της υπερεπέκτασής της, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα το καταφέρει ανώδυνα και αναίμακτα. Σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη παρακμή της Ευρώπης, ο τερματισμός της αμερικανικής μονοκρατορίας μπορεί να σημάνει το τέλος δύο αιώνων παγκόσμιας κυριαρχίας της Δύσης, όπως υποδηλώνει η ορμητική (αν και εκρηκτικά ασταθής) άνοδος της Κίνας. Το γεγονός ότι ο Ομπάμα επέλεξε να απουσιάσει από τον πανηγυρικό εορτασμό των είκοσι χρόνων από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου για να πάει στους δύο μεγαλύτερους πιστωτές του, την Ιαπωνία και την Κίνα, λέει πολλά. Στο ζενίθ της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο Κίπλινγκ μιλούσε για «το φορτίο του λευκού ανθρώπου» να κυριαρχήσει και να εκπολιτίσει τις «καθυστερημένες» φυλές. Το 2009, έτυχε στον πρώτο μαύρο πρόεδρο της Αμερικής να επισφραγίσει συμβολικά το τέλος της πλανητικής κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου, υποκλινόμενος βαθιά στους «κίτρινους», τον αυτοκράτορα της ηττημένης Ιαπωνίας Ακιχίτο και τον ηγέτη της «κομμουνιστικής» Κίνας Χου Ζιντάο. Γενικότερα, η άνοδος του λεγόμενου BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα) και άλλων αναδυόμενων βιομηχανικών δυνάμεων μεταφράζεται σε απώλεια ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας από την παραδοσιακή ιμπεριαλιστική τριάδα ΗΠΑ-Δ.Ευρώπης- Ιαπωνίας. Αυτό αντανακλά και η έκλειψη της παραδοσιακής ομάδας των G-7 προς όφελος του διευρυμένου G-20, του πιο χαρακτηριστικού ίσως προϊόντος της τελευταίας κρίσης. Είναι πολύ αμφίβολο αν τέτοιας έκτασης ανατροπές στους παγκόσμιους συσχετι-
18 πετροσ παπακωνσταντινου σμούς δύναμης μπορούν να αφομοιωθούν ειρηνικά, χωρίς να προκαλέσουν τη διάρρηξη της «παγκοσμιοποίησης» και την επιστροφή στον άγριο οικονομικό, γεωπολιτικό ή και στρατιωτικό ανταγωνισμό αντίπαλων μπλοκ. Επομένως, θα πρέπει να προετοιμάζεται κανείς για παρατεταμένη περίοδο μεγάλης οικονομικής και γεωπολιτικής αστάθειας, που εγκυμονεί πραγματικά ιστορικές αλλαγές, για το καλύτερο ή το χειρότερο. Σ αυτό το φόντο, η αντισυστημική Αριστερά θα έχει καινούριες ευκαιρίες να βγει από την έρημο στην οποία την εξόρισε η κατάρρευση του 89 και η συνακόλουθη διάλυση του ιστορικού κομμουνισμού. Σε τελευταία ανάλυση, το κεφάλαιο και τα κόμματά του όχι μόνο αποδεικνύονται ανίκανα να διαχειριστούν τις τεράστιες δυνατότητες εκθετικής αύξησης του κοινωνικού πλούτου που δημιουργεί η τρίτη, επί καπιταλισμού, τεχνολογική επανάσταση της πληροφορικής και της βιοτεχνολογίας (μετά την πρώτη, της ατμομηχανής, και τη δεύτερη, του ηλεκτρισμού, της χημικής βιομηχανίας και του κινητήρα εσωτερικής καύσης), αλλά και υπονομεύουν τις δύο βασικές πηγές αυτού του πλούτου, την εργασία και τη φύση, όπως μαρτυρούν η ενδημική μαζική ανεργία και η προϊούσα οικολογική καταστροφή. Η πραγματικότητα αυτή δημιουργεί συνθήκες γενικής «εθνικής κρίσης», που ευνοούν την ανάδειξη της Αριστεράς σε ηγεμονική δύναμη, πολιτικό φορέα που θα εκφράσει όχι μόνο στενά κλαδικά συμφέροντα, αλλά και ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες για την προστασία της εργασίας, της φύσης, του πολιτισμού και της ειρήνης. Ένα στοίχημα που είναι ιστορικά αναγκαίο, αλλά καθόλου «δεδομένο» ότι θα κερδηθεί. Στις καλύτερες στιγμές τους, ο Μαρξ και ο Ένγκελς προειδοποιούσαν ότι ο ταξικός αγώνας δεν έχει εγγυημένο χάπι εντ. Παραπέμποντας στην ιστορική οπισθο-
επιστροφη στο μελλον 19 δρόμηση μετά την πτώση της Ρώμης από τους βαρβάρους, τόνιζαν ότι η αναμέτρηση μεταξύ καταπιεστών και καταπιεζόμενων «τελείωνε κάθε φορά είτε με τον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας, είτε με την από κοινού καταστροφή των αντίπαλων τάξεων». 9 Δεν είναι λίγοι εκείνοι που εκτιμούν ότι η Ελλάδα ενδέχεται να αναδειχτεί σε αδύνατο κρίκο του ευρωπαϊκού κέντρου. Το φθινόπωρο του 2009, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, ήδη κατά πολύ αποδυναμωμένη από την έκρηξη του προηγούμενου Δεκέμβρη, υπέστη πραγματικό πολιτικό λιντσάρισμα από τους ψηφοφόρους. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε στην εξουσία με κεντρική επαγγελία μια κεϊνσιανού τύπου διαχείριση της κρίσης, με περιορισμένη αναδιανομή εισοδήματος υπέρ των λαϊκών στρωμάτων. Προτού συμπληρώσει, όμως, τις πρώτες εκατό ημέρες της, η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου μπήκε σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης με τα λαϊκά συμφέροντα, επικαλούμενη την απειλή της πτώχευσης και τη δαμόκλειο σπάθη των Βρυξελλών. Ωστόσο, η εικόνα της συντέλειας του κόσμου, την οποία συντηρούν επίμονα τα τηλεοπτικά κανάλια, αποτελεί ξεκάθαρη υπερβολή, πραγματική ιδεολογική τρομοκρατία, ώστε να δικαιολογηθούν εκ των προτέρων μέτρα κοινωνικού πολέμου εναντίον της μισθωτής εργασίας. Η δημοσιονομική κατάσταση της Ελλάδας είναι όντως άσχημη, αλλά δεν αποτελεί κάποια σκανδαλώδη εξαίρεση. Η Αμερική έχει συγκρίσιμο έλλειμμα (εννοείται, ως ποσοστό του ΑΕΠ) με την Ελλάδα, αλλά η κυβέρνηση Ομπάμα, η 9. Κ. Μαρξ & Φ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, σ. 19, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1984.
20 πετροσ παπακωνσταντινου οποία μάλιστα έχει πίσω της το μεγαλύτερο πρόγραμμα κρατικής στήριξης της οικονομίας στην αμερικανική ιστορία, όχι μόνο δεν σκέφτεται να το σταματήσει, αλλά ετοιμάζει και νέα επεκτατικά μέτρα. Το συνολικό εξωτερικό χρέος (κράτος, ΔΕΚΟ, τράπεζες κ.ά.) ανερχόταν, τον Δεκέμβριο του 2009, σε 159% του ΑΕΠ για την Ελλάδα, 158% για την Ισπανία, 217% για την Πορτογαλία και... 966% για τη μέχρι πρότινος «Τίγρη του Ατλαντικού» και παιδίθαύμα του νεοφιλελευθερισμού, την Ιρλανδία! 10 Όσο για τα δύο σκιάχτρα που βγάζουν κάθε μέρα στο σεργιάνι για να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες πολίτες, την Κομισιόν και τους διεθνείς «οίκους αξιολόγησης», κανονικά θα έπρεπε να προκαλούν περισσότερη θυμηδία παρά φόβο. Από τη μία η Κομισιόν αντιπροσωπεύει έναν εσμό ασπόνδυλων γραφειοκρατών, που έχασαν τη μιλιά τους όταν ξέσπασε η κρίση, αφήνοντας τα δύσκολα για τις εθνικές κυβερνήσεις, τις οποίες έρχονται τώρα, που ξεθύμανε προσωρινά η μπόρα, να «τιμωρήσουν»! Από την άλλη, οι περίφημοι «οίκοι αξιολόγησης», από τις εκθέσεις των οποίων υποτίθεται ότι εξαρτάται το αν και με ποιους όρους θα μπορούμε να δανειζόμαστε στο μέλλον, έχουν γίνει, καιρό τώρα, καταγέλαστοι στα μάτια οποιουδήποτε παρακολουθεί έστω και μόνο τους τίτλους των σομόν σελίδων. Είναι αυτά τα παραμάγαζα του Σόρος και άλλων μεγαλόσχημων της Γουόλ Στριτ που βαθμολογούσαν με άριστα τα «τοξικά απόβλητα» της Lehman Brothers και των άλλων μεγαθηρίων που κατέρρευσαν το τρομερό φθινόπωρο του 2008. Το να προβάλλονται, λοιπόν, σήμερα ως τιμητές των δημοσίων οικονομικών αυτοί οι «οίκοι» των ιδιωτικών οργίων είναι περίπου σαν να βάζουμε το λύκο να φυλάει τα πρόβατα. 10. Jean-Gabriel Fredet & Natacha Tatu, «Pourquoi la Grèce ne fera pas faillite», Le Nouvel Observateur, 17-23/12/2009.