ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε. ΕΠΟ 11: Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης 4 η εργασία ακαδημαϊκού έτους Θέμα: «Συγκρίνετε τις οικονομικές πολιτικές των δυτικο-ευρωπαϊκών κρατών Α- απέναντι στη διεθνή οικονομική κρίση του 1929 Β- και κυρίως στη διάρκεια της ανασυγκρότησης μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ποιές θεωρίες (ή αντιλήψεις) εφαρμόστηκαν, ποιές ήταν οι μορφές παρέμβασης του Κράτους στην οικονομία, ποιά υπήρξαν τα αποτελέσματα. Σχολιάστε τις κοινωνικές επιπτώσεις.» ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 1. Αναδιατύπωση θέματος στόχοι Το θέμα επικεντρώνεται στην οικονομική πολιτική που ακολούθησαν οι δυτικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις σε δύο φάσεις του 20 ου αιώνα: κατά την περίοδο της κρίσης του 1929 και την περίοδο μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο. Μας καλεί να περιγράψουμε τον τρόπο με τον οποίο άλλαξε η αντίληψη για

2 το κράτος ως παράγοντα διαμόρφωσης της οικονομίας μιας χώρας. θα περιγράψουμε τις αντιλήψεις και πρακτικές που επικράτησαν. 2. Λέξεις κλειδιά: Κρίση του κραχ χρηματιστηρίου Β παγκόσμιος πόλεμος Κρατικός παρεμβατισμός Διεθνής κανόνας χρυσού Οικονομικός φιλελευθερισμός Κράτος κοινωνικής πρόνοιας Εθνικιστικός καπιταλισμός Παγκόσμια αγορά Εθνική οικονομία Ψυχρός Πόλεμος Σχέδιο Μάρσαλ Υψηλή παραγωγικότητα Πλήρης απασχόληση Διακρατική συνεργασία Κοινή ευρωπαϊκή Αγορά Συνθήκη Ρώμης Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Κοινωνική αλληλεγγύη

3 3. Δομή εργασίας Η εργασία θα αποτελείται από: i. Εισαγωγή ii. Κύριο μέρος iii. Συμπέρασμα ή Επίλογος Το Κύριο μέρος θα αποτελείται από δύο ενότητες: Α. Αντιμετώπιση της κρίσης Β. Η μεταπολεμική οικονομία Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Εισαγωγή Σύντομη αναφορά στην οικονομία του 20 ου αιώνα. Περιγραφή της δομής που θα έχει η εργασία. Κύριο μέρος Α ενότητα: Αντιμετώπιση της κρίσης Οικονομική κρίση: Η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου ξέσπασε στα τέλη του 1929 μετά το κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης στις 29 Οκτωβρίου. 1 Οι συνέπειες της κατάρρευσης του χρηματιστηρίου έγιναν αμέσως ορατές σε ολόκληρη τη δυτική οικονομία. Μόνη εξαίρεση αποτέλεσε η Σοβιετική Ένωση. 2 1 Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ Στο ίδιο, σ. 290

4 Περιγραφή κατάστασης, μέτρα: Ενώ η ανεργία κάλπαζε και η παραγωγή έπεφτε συνεχώς, οι απόπειρες ανεύρεσης μιας βιώσιμης λύσης αναδείκνυαν όλο και περισσότερο την αδυναμία των οικονομικών αντιλήψεων και πρακτικών που κυριαρχούσαν στην προ της κρίσεως εποχή να αντιμετωπίσουν τα άμεσα προβλήματα. 3 Το καθεστώς του διεθνούς κανόνα χρυσού Gold Exchange Standard- αποδεικνυόταν πια ανεπαρκές στις νέες νομισματικές συνθήκες της αμερικανικής κυριαρχίας όσον αφορά στο χρυσό. 4 Η όποια καθυστέρηση στη λήψη μέτρων αντιμετώπισης θα επέφερε σίγουρη κοινωνική εκτροπή. Οι δυτικές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να οδηγηθούν στην εγκατάλειψη του οικονομικού φιλελευθερισμού και της ελεύθερης δράσης του εμπορίου. Επέβαλαν δασμούς στα εισαγόμενα προϊόντα και προχώρησαν στην παροχή επιδοτήσεων καθώς και στην εξαγορά σε πολλές περιπτώσεις του πλεονάσματος της παραγωγής αρκετών επιχειρήσεων προκειμένου να προστατεύσουν τα εισοδήματα στο εσωτερικό της χώρας τους. 5 Ανατροπή φιλελευθερισμού: Οι αποφάσεις που πήραν οι δυτικές κυβερνήσεις, στην ουσία, ανέτρεπαν τη φιλοσοφία πάνω στην οποία πορευόταν η μέχρι τότε οικονομική τους ανάπτυξη από τον περασμένο ακόμη αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Βρετανία, η οποία έως τότε είχε στηρίξει ολόκληρη την οικονομική της πολιτική στη θεωρία του φιλελευθερισμού. 6 Ωστόσο, άμεση προτεραιότητα έγινε πια για τις κυβερνήσεις η προστασία του νομίσματός τους προκαλώντας έναν ανταγωνισμό που οδήγησε στην κατάρρευση του διεθνούς χρυσού κανόνα. 7 Το κράτος στο κέντρο του οικονομικού σχεδιασμού: Η εγκατάλειψη του φιλελευθερισμού οδήγησε στην αλλαγή θεώρησης του κράτους ως παράγοντα διαμόρφωσης της οικονομίας. Το πρόβλημα της ανεργίας και της ύφεσης στην παραγωγή απαιτούσαν άμεσα, δραστικά μέτρα που η ελεύθερη 3 Στο ίδιο, σ Μπρέγιαννη Κ., «Νόμισμα και οικονομία στη νεότερη Ευρώπη. Μορφές νομισματικής συνεργασίας και νομισματικά συστήματα.», στο Δρίτσα Μ. (επιμ.) Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ Γαγανάκης Κ., ό.π., σ Στο ίδιο, σ Μπρέγιαννη Κ., ό.π., σ. 140

5 οικονομία αδυνατούσε να προσφέρει. Το κράτος μπήκε στο κέντρο ενός σχεδιασμού για την αντιμετώπιση της κρίσης σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Υιοθετήθηκε η ιδέα του «κράτους κοινωνικής πρόνοιας» ως στρατηγική αναγκαιότητα για τη «διόρθωση» της αστάθειας που επικρατούσε. 8 Πολιτικές επιπτώσεις: Σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο οι επιπτώσεις της κρίσης φάνηκαν με τραγικό τρόπο στην αλλαγή της εξουσίας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Πολιτικές δυνάμεις της άκρας δεξιάς εξαπέλυσαν άγρια ρητορική επίθεση κατά των φιλελεύθερων αρχών που είχαν κληροδοτηθεί από τη Γαλλική Επανάσταση και που είχαν οδηγήσει στη σύγχρονη οικονομική καταστροφή. Ορμώμενοι από έναν εθνικισμό που γοήτευε τους ταλαιπωρημένους λαούς της Ευρώπης κατάφεραν να επικρατήσουν στη Φινλανδία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ισπανία, Πορτογαλία, Αυστρία. 9 Στις Γερμανία και Ιταλία επικράτησαν τα φασιστικά καθεστώτα των Χίτλερ και Μουσολίνι αντίστοιχα. 10 Στην Ιταλία η άνοδος του Μουσολίνι αντικατόπτριζε την παρακμή και αποσύνθεση ολόκληρου του κοινωνικού ιστού. 11 Εθνικιστικός καπιταλισμός: Η παραπαίουσα ελεύθερη καπιταλιστική οικονομία καθώς και ο φόβος απέναντι στην «επέλαση» των κομμουνιστικών ιδεών διαμόρφωσαν μία οικονομική σκέψη στη ναζιστική Γερμανία που μπορεί να χαρακτηριστεί ως «εθνικιστικός καπιταλισμός». Με τον όρο εννοούμε την εγκατάλειψη της ιδέας της παγκόσμιας αγοράς και την εξυπηρέτηση των εσωτερικών αναγκών της εθνικής οικονομίας και των πολιτών. 12 Όσο ρομαντικό και αν ακούγετε αυτό, ωστόσο, η εφαρμογή του εθνικιστικού καπιταλισμού δεν υπήρξε κάτι παραπάνω από τη στήριξη του εσωτερικού κεφαλαίου επιστρατεύοντας σειρές ανέργων για εργασία στις γερμανικές βιομηχανίες. Εφαρμόστηκαν και κάποια μέτρα ανακουφιστικά για τους εργάτες, όπως οι θεσμοθετημένες διακοπές και η υγειονομική 8 Γαγανάκης Κ., ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Μπρέγιαννη Κ., ό.π., σ Γαγανάκης Κ., ό.π., σ. 292

6 περίθαλψη, ωστόσο, η διάλυση των συνδικαλιστικών σωματείων αποτελούσε από μόνη της μία κίνηση αντεργατική. Στην ουσία, ο εθνικιστικός καπιταλισμός δεν εξυπηρετούσε παρά τις ανάγκες του μεγάλου κεφαλαίου και όχι των πολιτών. 13 Υποταγή στη ναζιστική οικονομική κυριαρχία: Απέναντι στην παραπαίουσα οικονομία των δυτικών χωρών η ανάκαμψη της γερμανικής βιομηχανίας φάνταζε στα μάτια των αναλυτών ως πραγματική δυνατότητα διεξόδου. Δεν άργησαν να υποκύψουν στη γοητεία της και να δεχτούν ως πιθανή λύση στο αδιέξοδο της κρίσης την υπαγωγή των ευρωπαϊκών οικονομιών σε έναν κεντρικό, γερμανικό έλεγχο. Η αποδοχή αυτής της προοπτικής από τις ευρωπαϊκές χώρες οδήγησε στην τελική υποταγή τους στη ναζιστική οικονομική κυριαρχία. 14 Β ενότητα: Η μεταπολεμική οικονομία Κατάσταση που έπρεπε να αντιμετωπίσουν: Ο Β παγκόσμιος πόλεμος άλλαξε άρδην την εικόνα της Ευρώπης. Μετά το πέρας του οι κυβερνήσεις όφειλαν να καταβάλουν πολλές προσπάθειες, για να μπορέσουν να ανασυγκροτήσουν την κατάσταση στο εσωτερικό των χωρών τους. Οι επιπτώσεις στο οικονομικό επίπεδο ήταν απογοητευτικές: κατεστραμμένες υποδομές, χαμένο εργατικό δυναμικό (περίπου 42 εκατομμύρια Ευρωπαίοι πολίτες σκοτώθηκαν στα χρόνια του πολέμου), ερημωμένες περιοχές. 15 Ψυχρός Πόλεμος: Ο κόσμος είχε πια περιέλθει σε μία ιδιόμορφη κατάσταση διχοτόμησης: από τη μια πλευρά η αμερικανική οικονομική κυριαρχία και από την άλλη ο σοβιετικός κομμουνισμός. Ο Ψυχρός Πόλεμος, όπως 13 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ. 301

7 ονομάστηκε η πολιτική και οικονομική αντιπαράθεση των δύο στρατοπέδων, αναπόφευκτα επηρέασε και «έδεσε» στο άρμα του και τις όποιες ενέργειες για οικονομική ανασυγκρότηση των ευρωπαϊκών χωρών. 16 Σχέδιο Μάρσαλ: Στα πλαίσια του ανταγωνισμού με τη Σοβιετική Ένωση η αμερικανική πολιτική προώθησε το 1947 ένα πρόγραμμα ενίσχυσης της ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης, γνωστό με την ονομασία Σχέδιο Μάρσαλ. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις είχαν ανάγκη την αμερικανική βοήθεια και για αυτόν το λόγο είχαν προχωρήσει στη σύναψη δανείων από αυτήν πριν ακόμη από το Σχέδιο. Μετά από αυτό το ποσό που δέχτηκαν και έλαβαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις από τις Η.Π.Α. μέχρι και το 1971 έφτανε τα 53 δισεκατομμύρια δολάρια. 17 Αμερικανική βοήθεια στη βιομηχανία: Τα αποτελέσματα από τη χορήγηση αμερικανικής βοήθειας ήταν έντονα στο βιομηχανικό τομέα. Με ειδικά ενημερωτικά σεμινάρια και συνεχείς επαφές η αμερικανική επιρροή κατάφερε να πείσει τη δυτική Ευρώπη ότι η υψηλή παραγωγικότητα ήταν η μόνη διέξοδος απέναντι στην απειλή εργατικών αναταραχών και του κομμουνιστικού κινδύνου. 18 Αναγκαιότητα κρατικής παρέμβασης: Στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών χωρών επικράτησε η αντίληψη της αναγκαιότητας της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, η οποία παρέμβαση οδήγησε στη διαμόρφωση ισχυρών κρατικών οικονομιών που αποτέλεσαν το κύριο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής δυτικής οικονομίας. 19 Η κρατική παρέμβαση εκφράστηκε κυρίως με το στενό έλεγχο της κίνησης των τραπεζών καθώς και των επενδυτικών δραστηριοτήτων. Επιβλήθηκε η εξοικονόμηση πόρων και η συμπίεση της κατανάλωσης προκειμένου να διευκολυνθεί η οικονομική ανάπτυξη. Στηρίγματα σε αυτές τις προσπάθειες των κυβερνήσεων αποτέλεσαν το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό που δημιουργήθηκε με τις 16 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Berend I.T., Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2009, σ. 272

8 μαζικές μεταναστεύσεις και τα κεφαλαιικά αποθέματα. 20 Ο κρατισμός έγινε το κύριο δόγμα στην οικονομική και κοινωνική πολιτική των δυτικοευρωπαϊκών κυβερνήσεων στη μεταπολεμική περίοδο. Προτεραιότητα για αυτές έγινε η κοινωνική συνοχή και όχι οι δείκτες της οικονομίας. 21 John Kaynes, πλήρης απασχόληση: Οι απόψεις του John Kaynes για την απασχόληση απέκτησαν επιρροή με ορατά αποτελέσματα στους δείκτες ανεργίας. Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία των θεωριών του Κέινς ήταν η πλήρης απασχόληση. Εφαρμόζοντάς την οι δείκτες των ανέργων πληθυσμών μειώθηκαν 3% τη δεκαετία και 1,5% τη δεκαετία Εξωστρέφεια μεταπολεμικής οικονομίας: Η διαφορά της μεταπολεμικής κρατικής παρέμβασης από τη μεσοπολεμική αντίστοιχη έγκειται στη διάθεση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων για συνεργασία και φιλελεύθερες μεταξύ τους συναλλαγές. Κατά το μεσοπόλεμο η εσωστρέφεια των εθνικών οικονομιών προκειμένου να προστατευθούν δεν άφηνε περιθώρια για τέτοιου είδους συνεργασίες. Ωστόσο, κατά τη μεταπολεμική περίοδο οι μεταξύ τους συναλλαγές οδήγησαν τα κράτη στη δημιουργία ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς και στη θεσμοθετημένη μεταξύ τους ένωση σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. 23 Θεσμοθετημένες συνεργασίες: Την αρχή έκανε η ενθάρρυνση των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ των χωρών με τις τελωνειακές ενώσεις από τη δεκαετία του 1940 ακόμη. Η επίσημη έναρξη της λειτουργίας της Κοινής Αγοράς και η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας με τη Συνθήκη της Ρώμης το 1957 αποτέλεσαν την εκκίνηση της πορείας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προς την πολιτική και οικονομική ολοκλήρωση της Ευρώπης. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα το 1952 οδήγησε στην εντυπωσιακή άνοδο των εμπορικών δραστηριοτήτων Γαγανάκης Κ., ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Berend I.T., ό.π., σ Στο ίδιο, σ

9 Διαμορφούμενη κατάσταση σε κοινωνικό επίπεδο: Σε κοινωνικό επίπεδο αναδείχθηκε στη νέα μεταπολεμική Ευρώπη η αντίληψη περί της προς αποφυγήν των ταξικών συγκρούσεων. Στα πλαίσια αυτής της αντίληψης προωθήθηκε από τα ίδια τα κράτη η συνεργασία μεταξύ των εργατικών σωματείων με τους επιχειρηματίες-εργοδότες. Επίσης, αναδείχθηκε η έννοια του κράτους κοινωνικής πρόνοιας σε ολόκληρο το δυτικό τμήμα της ευρωπαϊκής ηπείρου ως επακόλουθο των αντιλήψεων περί κοινωνικής αλληλεγγύης που αναπτύχθηκαν στη μεταπολεμική Ευρώπη. 25 Επίλογος Η κρίση του 1929 άθελά της έθεσε τη βάση για να δημιουργηθούν τα «εθνικά θεμέλια» των ευρωπαϊκών οικονομιών, τα οποία μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο θα γίνονταν πιο ισχυρά. Σε ένα πρώτο χρονικό επίπεδο, αυτό του μεσοπολέμου, η εσωστρέφεια κυριαρχούσε στις εθνικές οικονομίες προκειμένου να προστατευθούν από την επέλαση της κρίσης. Μεταπολεμικά, όμως, έδωσε τη θέση της στη συνεργασία των κρατών μεταξύ τους, αλλά και της δημόσιας με την ιδιωτική οικονομία δημιουργώντας μία μικτή οικονομία που χαρακτήρισε το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Σε αυτήν τη βάση διαμορφώθηκε το πλαίσιο που γέννησε τους ευρωπαϊκούς θεσμούς που συνθέτουν το πρόσωπο της Ευρώπης μέχρι σήμερα. 25 Στο ίδιο, σ

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Berend I.T., Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα, μτφ. Βασιλείου Θανάσης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2009 Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999 Δρίτσα Μ. (επιμ.) Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008