ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Αθηνά Φελούρη Η αισθητική του Walter Benjamin Επιβλέπων καθηγητής: Παύλος Καϊμάκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
Απ όλα όσα έχουν ανέκαθεν συμβεί, τίποτα δεν θα πρέπει να θεωρηθεί χαμένο για την Ιστορία. Βέβαια, μόνον σε μια λυτρωμένη ανθρωπότητα ανήκει πλήρως το παρελθόν της. Είναι σαν να λέμε πως μόνον γι αυτή το παρελθόν της έχει γίνει αφηγήσιμο σ όλες τις στιγμές του. Κάθε μία από τις στιγμές που έχει βιώσει γίνεται μια citation à l ordre du jour- που είναι ακριβώς η ημέρα της Κρίσης. (Βάλτερ Μπένγιαμιν, Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας, θέση ΙΙΙ)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 1. Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΦΡΑΓΚΦΟΥΡΤΗΣ... 5 I. ΓΕΝΙΚΑ 5 II. ΟΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΗΣ ΦΡΑΓΚΦΟΥΡΤΗΣ 16 2. ΒΑΛΤΕΡ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ: Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ.... 20 3. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΣΙΑΝΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ... 34 I. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 34 II. H ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 37 III. Η ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΙΤΕΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ. 40 4. H ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ.... 44 5. Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΣΑΝ ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ... 54 6. ΤΟ ΈΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ... 58 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ... 68 Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΠΕΝΓΙΑΜΙΝ 68 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 73 ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ 73 ΑΓΓΛΟΦΩΝΗ 74 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 76 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τον άνθρωπο τον γνωρίζει μόνον όποιος τον αγαπά χωρίς ελπίδα. (Βάλτερ Μπένγιαμιν, Μονόδρομος) Πρόθεσή μου είναι να διαλεχθώ με το έργο του Walter Benjamin(Βάλτερ Μπένγιαμιν), του ευρωπαίου αυτού φιλοσόφου και κριτικού που γεννήθηκε το 1892 και αυτοκτόνησε το 1940, επικεντρώνοντας τη θεματική της εργασίας μου στα ζητήματα που τον απασχόλησαν και που αφορούσαν κυρίως το χώρο της αισθητικής, αλλά και της κριτικής, της κοινωνικής θεωρίας και της φιλοσοφίας της ιστορίας. Από πολλές απόψεις, οι σκέψεις του Μπένγιαμιν πάνω σε αυτά τα θέματα προσέφεραν μια διεισδυτική ματιά στη σύγχρονη κοινωνική ζωή και σκέψη. Εκείνο που με γοήτευσε στην πρώτη μου επαφή με το έργο του Μπένγιαμιν ήταν η δυσκολία που αντιμετώπισα προκειμένου να μπορέσω να τον εντάξω σε ένα συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η γοητεία του Μπένγιαμιν. Ήταν ένας ελεύθερος διανοούμενος. Ένας ασυστηματοποίητος και από πεποίθηση ανυπόταχτος άνθρωπος των γραμμάτων. Η ζωή του και η σκέψη του αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Είναι αδιανόητο να κατανοήσει κάποιος το φιλοσοφικό του έργο χωρίς να το συνδέσει με τη ζωή του και το αντίστροφο. Μια ζωή γεμάτη αναζητήσεις και προσωπικές απογοητεύσεις. Μια ζωή σαν ένα πέρασμα, passage- που είναι και η αγαπημένη λέξη του Μπένγιαμιν- μια περιπλάνηση, παρά δράση. Παρόλο τον επαναστατικό του θεωρητικό προσανατολισμό, έμεινε ξένος από κάθε είδους δράσηπολιτική ή κοινωνική. Η γραφή του θα μπορούσε να θεωρηθεί ποίηση παρά σκέψη οργανωμένη. Μια ποίηση που συνενώνει αντιφατικά στοιχεία, από επαναστατικά μέχρι άκρως συντηρητικά, από το μαρξισμό μέχρι το μυστικισμό, αφού κατά τον Μπένγιαμιν, όπως αναφέρει και ο ίδιος με διάφορες διατυπώσεις στα γραπτά του, δεν έχει σημασία τι απόψεις, σκέψεις και πεποιθήσεις έχει κανείς, αλλά πολύ περισσότερο πως τον έχουν επηρεάσει αυτές, γιατί ακόμη και οι καλύτερες είναι άχρηστες αν δεν έχουν φανεί χρήσιμες σε αυτούς που τις έχουν. Ήταν ένας φιλόσοφος που σκεφτόταν ποιητικά. Ένα απόσπασμα από το ποίημα του Πάουλ Μάγερ για τον Μπένγιαμιν μπορεί να συνοψίσει την σπουδαιότητα και το μεγαλείο της σκέψης και της προσωπικότητάς του: Όπως ο αλχημιστής τη λυδία λίθο/αναζήτησες τη λέξη, αναζήτησες την αξία./γι αυτό στους κύκλους του Θεματοφύλακα του Κόσμου/ θα καταγραφείς ως ένας εκ των δικαιοτέρων./ Στο χέρι σου-ποιος θα μπορούσε να ξεχάσει την εικόνα;/ η ακριβέστερη 3
ζυγαριά δεν ήταν αρκετά ακριβής./ Έφτιαχνες μόνος τα δικά σου τα σταθμά και τα δοχεία/ και για το δικό σου το κρασί δικό σου έφτιαχνες κανάτι. 1 Συνεπής προς τη θέση του για διαρκή αναζήτηση της αλήθειας και ανεξαρτησία από δογματισμούς αντιλαμβάνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, πόσο σημαντικό είναι να μένει κανείς ελεύθερος από συστήματα και κλειστές θεωρίες. Υπήρξε ένας στοχαστής, που παρά την κακοτυχία του που χαρακτήριζε όλη του τη ζωή, κατάφερε να διατηρήσει την προσωπική του γνησιότητα, μια επιταγή που τον οδήγησε ευκολότερα στο θάνατο παρά στην απιστία. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας από τους λίγους φίλους του αλλά και ο μεγαλύτερος πολέμιος της φιλοσοφίας του, ο Adorno στο κείμενό του Ο Μονόδρομος του Μπένγιαμιν: «Η πορεία του κόσμου εξανάγκασε το πνεύμα του Μπένγιαμιν, που πρωταρχικά ήταν μεταφυσικό και είχε στραμμένα τα νώτα στην πολιτική, να μετατρέψει τις δονήσεις του σε πολιτικές. Χάρη σε αυτήν την εξωτερίκευση κέρδισε- ήδη κατά τη διάρκεια του πληθωρισμού τα πρώτα χρόνια μετά το 1918- μια κοινωνική επίγνωση, που είναι έγκυρη ακόμη και σήμερα όπως τότε και στην οποία περικλείεται η πρόγνωση της συμφοράς, θύμα της οποίας έγινε και ο Μπένγιαμιν ο ίδιος». 2 Αναφέρεται έτσι στο Ταξίδι μες στον γερμανικό πληθωρισμό: Ένα παράδοξο που ξενίζει : οι άνθρωποι, όταν κάνουν κάτι δεν λαμβάνουν υπόψη παρά το πιο στενόκαρδο ιδιωτικό τους συμφέρον, την ίδια στιγμή που η στάση τους καθορίζεται περισσότερο παρά ποτέ από τα μαζικά ένστικτα. Και περισσότερο παρά ποτέ τα μαζικά ένστικτα είναι διαταραγμένα και αλλοτριωμένα από τη ζωή. 3 1 Μόμε Μπρόντερσεν, Βάλτερ Μπένγιαμιν,σελ.152 2 Th. W. Adorno, Ο Μονόδρομος του Μπένγιαμιν, που περιέχεται στο βιβλίο του Βάλτερ Μπένγιαμιν Ο Μονόδρομος, σελ.149 3 ο.π 4
1. Η Σχολή της Φραγκφούρτης I. Γενικά Ο συγγραφέας που παρουσιάζεται εδώ είναι εξέχον μέλος της «Σχολής της Φραγκφούρτης», αυτού του ιδιότυπου φιλοσοφικού και κοινωνιολογικού ρεύματος που εμφανίστηκε στη Γερμανία τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, πέρασε στην Αμερική μετά την άνοδο του ναζισμού και διαχύθηκε στη συνέχεια σ όλο το δυτικό κόσμο επηρεάζοντας τη ριζοσπαστική φιλοσοφική και πολιτική σκέψη ιδίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η δράση της Σχολής συνδέθηκε με τη λειτουργία του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας, το οποίο ιδρύθηκε στη Φραγκφούρτη το 1923. Ήταν το 1931, όταν ο Μαξ Χορκχάϊμερ ανέλαβε τη διεύθυνση του Ινστιτούτου και μπήκε με αυτό τον τρόπο επικεφαλής του μοναδικού γερμανικού πανεπιστημιακού θεσμού όπου ο μαρξισμός μπορούσε να διδάσκεται παρά την ιστορική συγκυρία της ανόδου του ναζισμού και της κρίσης του παραδοσιακού αστικού κόσμου. Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας από το 1932 εώς το 1941 άρχισε να εκδίδει το «Περιοδικό για την Κοινωνική Έρευνα», το οποίο αποτέλεσε το όργανο της σχολής που οι κορυφαίοι εκπρόσωποί της, ο Χορκχάϊμερ ο Αντόρνο, ο Μπένγιαμιν, ο Μαρκούζε, ο Φρόμ, σφράγισαν μια ολόκληρη γενιά, επηρέασαν όσο λίγοι την προοδευτική σκέψη της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής και φόρτισαν ποικιλότροπα το πολιτικό και πολιτιστικό κλίμα της εποχής. 4 Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι τάσεις που αναπτύχθηκαν στους κόλπους της γερμανικής ακαδημαϊκής κοινότητας, και οι οποίες ήταν υπεύθυνες για τις αλλαγές στην πολιτική, πολιτιστική και φιλοσοφική σκέψη της Γερμανίας από το 1890, προήλθαν από το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας, από τις απαρχές τις ίδρυσής του στη Φραγκφούρτη το 1923. Το Ινστιτούτο μετέφερε αυτές τις τάσεις και στην εξορία και όταν επέστρεψε στη Γερμανία μετά τον πόλεμο και βρήκε τον εαυτό του το μοναδικό κληρονόμο μιας χρεοκοπημένης παράδοσης, οι κληρονομημένες τάσεις έγιναν ακόμη πιο κριτικές. Οι τάσεις αυτές είναι φανερές στο έργο των περισσοτέρων εκπροσώπων της σχολής, η οποία έμελλε να γίνει μία από τις μείζονες δυνάμεις αναζωογόνησης του δυτικοευρωπαϊκού μαρξισμού στα μεταπολεμικά χρόνια. Μέσα σ αυτό το κλίμα τα χρόνια έκδοσης του περιοδικού υπήρξαν σημαδιακά. Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία ήταν πλέον γεγονός, γι αυτό και το περιοδικό από το 1933 θα συνεχίσει την έκδοσή του στη Γενεύη, στο Παρίσι και στη συνέχεια στη Νέα Υόρκη όπου και κατέφυγαν οι κυριότεροι συνεργάτες του. Τα περισσότερα κείμενα των σημαντικότερων συνεργατών του Ινστιτούτου έχουν εκδοθεί και ξεχωριστά, γι αυτό αξίζει να δει κανείς το περιοδικό στο σύνολό του: τους συνεργάτες του, τα κείμενά τους, τα άρθρα του, τις βιβλιοκρισίες που καταδεικνύουν την προοπτική και το άνοιγμά τους προς ό,τι θα μπορούσε να βοηθήσει σε μια ουσιαστικότερη κριτική θεώρηση της κοινωνίας. Οι βασικοί, λοιπόν, στόχοι και θέσεις του περιοδικού είναι σαφείς: μια κριτική θεώρηση της κοινωνίας βασισμένη στη μαρξιστική ανάλυση χωρίς παρωπίδες και δεσμεύσεις. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα γράφει ο θεμελιωτής της Σχολής και εκδότης του περιοδικού, ο Μαξ Χορκχάϊμερ: 4 Ζαν-Μαρί Βενσάν, Η σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία,σελ.9-55
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης Αποφασίσαμε στο βαθμό που μπορούμε να συνεχίσουμε μια φιλοσοφική παράδοση, να επιλέγουμε τις συνεργασίες που θα δημοσιεύσουμε, παρά το ότι θα είμαστε ανοιχτοί σε κάθε κατεύθυνση και τρόπο σκέψης. Τα δημοσιευμένα άρθρα πρέπει να οδηγούν σε μία κοινή φιλοσοφική άποψη. Η θέση αυτή δεν θέλει να δείξει ένα μονοσήμαντο μόνο χώρο, ούτε έχει σχέση με στεγανά, αλλά επισημαίνει κάποιες προτεραιότητες και κυρίως την ερευνητική διάθεση που αποτελεί πρωταρχή της όλης πορείας της Κριτικής θεωρίας. 5 Ο Μαξ Χορκχάϊμερ στα άρθρα του προσπαθεί να δείξει ότι κάθε απόπειρα να παρουσιαστούν τα κοινωνικά γεγονότα ως αυτονόητα και αντικειμενικά, από την κοινωνική πράξη ως την κοινωνική θεωρία, δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση. Ο Έριχ Φρόμ γράφει για την αποστολή μιας αναλυτικής κοινωνικής ψυχολογίας, ο Αντόρνο και ο Λέβενταλ αναφέρονται σε κοινωνικά θέματα της λογοτεχνίας και οι οικονομολόγοι του περιοδικού, ο Πόλλοκ και ο Γκρόσμαν, γράφουν για τον καπιταλισμό, την κοινωνική κρίση και τις «δυνατότητες μιας σχεδιασμένης οικονομικής νέας τάξης». Στον χώρο της αισθητικής τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα την έχουν οι εργασίες του Αντόρνο, του Μπένγιαμιν και του Λέβενταλ. Εκείνο που τις διακρίνει είναι η πρωτοτυπία και η κριτική μιας κοινωνικής θεώρησης του ωραίου. Δεν λείπουν φυσικά και τα κείμενα σχετικά με το εργατικό κίνημα, καθώς και οι εργασίες που αναφέρονται στη θεωρία του δικαίου και της πολιτικής επιστήμης. Είναι χαρακτηριστική η συμβολή του Φ. Νόυμαν και του Ο. Κιρχάϊμερ στη θεωρία της δημοκρατίας. 6 Τα επόμενα χρόνια το περιοδικό κερδίζει πολλούς συνεργάτες από τους εξόριστους Γερμανούς και έτσι μαζί με τους αρχικούς στόχους καλλιεργείται, πάντα με την θέληση της διεύθυνσής του και ένα κλίμα αντίστασης κατά του ναζισμού. Ο Κ. Λέβιτ, ο Α. Ρόζενμπεργκ, ο Π. Τίλλιχ, ο Ε. Μανχάιμ είναι μόνο λίγοι από τους αντιναζιστές εξόριστους που συνεργάζονται με το περιοδικό. Το άνοιγμα φυσικά αυτό δίνει στο περιοδικό μια νέα διάσταση και επιτρέπει περισσότερη πολυμορφία και ποιότητα. Το περιοδικό κάνει γνωστές τις νέες τάσεις της αμερικάνικης σκέψης : τη λειτουργική σχολή της αμερικάνικης πολιτιστικής ανθρωπολογίας ( Μαλινόβσκι, Μίντ, Μπένεντικτ ), τις κοινωνιολογικές εξελίξεις με τη Σχολή του Σικάγου και τις νέες ερμηνευτικές τάσεις της σχολής του Ντυρκέμ. Επίσης συζητά με τη «Νέα οικονομία», με τον πραγματισμό του Ντιούι, με τις μεγάλες ιστορικές εργασίες του Πιρέν και του Τόυνμπη. Η ενότητα των κοινωνικών επιστημών δεν θα μπορούσε να παρουσιαστεί καλύτερα μέσα από την πολυφωνία και την πολυσημία των συζητήσεων και των συνεργασιών. Μέσα από τις στήλες του περιοδικού εμφανίζεται η εικόνα μιας εποχής με τις πολλαπλές της αντινομίες και τις τραγικές της απολήξεις. Με την αγγλόφωνη έκδοσή του το περιοδικό άρχισε, αντίθετα από τις προσδοκίες, να φθίνει. Στο προτελευταίο τεύχος του ο Χορκχάϊμερ αφιερώνει μια εργασία για το «τέλος του λόγου», που θα αποτελούσε τον πρόδρομο της εργασίας του «Κριτική του οργανικού λόγου». Το 1941 εκδίδεται το τελευταίο τεύχος του περιοδικού που έμελλε να παίξει έναν τόσο ουσιαστικό ρόλο στην πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. 7 Από το 1950, όμως, με την επιστροφή του Χορκχάϊμερ στη Φραγκφούρτη, άρχισε μια νέα περίοδος δράσης του Ινστιτούτου και κατ επέκταση της σχολής της Φραγκφούρτης. Σημαντική έκτοτε στη δράση της εν λόγω σχολής υπήρξε η 5 Σταύρος Πάνου, Η Σχολή της Φαγκφούρτης,σελ.18 6 ο.π.σελ 17-25. 7 ο.π.σελ.17-25 6
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης συμβολή του Αντόρνο και στη συνέχεια του Χάμπερμας, μετά την αναχώρηση του οποίου το έργο της σχολής ατόνησε. Αν και οι απόψεις των περισσοτέρων φιλοσόφων της σχολής θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφορμή για κοινωνική μεταρρύθμιση όπως αυτό συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1960 με τις κριτικές επισημάνσεις του Μαρκούζε για την καθεστηκυία τάξη- τα μέλη της σχολής, εν τούτοις είχαν περισσότερο θεωρητικό προσανατολισμό. 8 Η πνευματική, όμως, δράση της σχολής αποτυπώθηκε κυρίως, στην καλούμενη κριτική θεωρία όπου είναι εμφανείς οι επιρροές των απόψεων του Μαρξ και Λούκατς για την αλλοτρίωση, της διδασκαλίας της ψυχανάλυσης και του έργου του Μαξ Βέμπερ. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι η κριτική θεωρία της σχολής δεν πρέπει να συγχέεται με την κριτική θεωρία που είναι συνυφασμένη με τη θεωρία της λογοτεχνίας. Η κριτική, λοιπόν, θεωρία της Σχολής της Φραγκφούρτης δεν αποβλέπει σε μια απλή παρουσίαση των πολιτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών γεγονότων, ούτε στοχεύει στη ακαδημαϊκή γνώση. Αντίθετα, θέλει να τα εξετάσει από μια κριτική σκοπιά, να τα υποβάλει στον έλεγχο του κριτικού λόγου, αναζητώντας εναλλακτικές λύσεις που θα αμφισβητούσαν και θα ανέτρεπαν την κατεστημένη τάξη πραγμάτων. 9 Η κριτική θεωρία ξεκινώντας από την αντίδρασή της στην αιφνίδια επικράτηση του καπιταλισμού, είχε ως κέντρο της τον άνθρωπο, όχι όμως τον αφηρημένο άνθρωπο, άλλα το άτομο, το υποκείμενο που ζει στην περίοδο του κρατικομονωπολιακού καπιταλισμού. Η κατάσταση του ατόμου αυτού δεν καθορίζεται από υπαρξιακές συντεταγμένες αλλά από συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Πρόκειται για ένα άτομο που είναι αποκομμένο από την περιοχή της πολιτικής, από το χώρο λήψης των αποφάσεων, ζει μέσα σε προκαθορισμένες διαπροσωπικές σχέσεις και σε απαρχαιωμένους θεσμούς, είναι απογοητευμένο από τα ριζοσπαστικά κόμματα, κάνει τις περισσότερες φορές μια αλλοτριωτική και αλλοτριωμένη εργασία και είναι βουτηγμένο στην ψευδοηδονιστική ιδεολογία της κατανάλωσης άχρηστων προϊόντων, στη λατρεία του αντικειμένου, που είναι, πολύ συχνά περιττό και εφήμερο. Οι συνθήκες αυτές, αποτέλεσμα της καπιταλιστικής εξέλιξης, αποτελούν μέρος της κατεστημένης τάξης πραγμάτων, την οποία το άτομο δεν μπορεί πλέον να αμφισβητήσει ούτε κατά την διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του. Το κενό αυτό, προορισμένο για προσωπική κατανάλωση, διάστημα καλύπτεται από τις ετοιμοπαράδοτες συνταγές της κοινωνίας της αφθονίας : ραδιόφωνο, τηλεόραση, κινηματογράφος, και περιοδικά ευρείας κυκλοφορίας. 10 Ο στόχος, επομένως, της κριτικής θεωρίας βρίσκεται στην κριτική των απάνθρωπων συνθηκών διαβίωσης, στη σχέση μεταξύ των κρατούντων και όλων όσων εξαρτώνται από αυτούς. Η κοινωνία που διέπεται από ένα τέτοιο σχήμα σχέσεων εξουσιαζόντων και εξουσιαζομένων είναι το δημιούργημα μιας κλίκας που ζει εις βάρος άλλων. Η αλλαγή είναι ο απώτερος στόχος της κριτικής των περισσότερων στοχαστών της Σχολής, η αλλαγή που θα οδηγήσει στην εξάρθρωση μιας τόσο απάνθρωπης κοινωνικής δομής. Ιδιαίτερα ο Χορκχάϊμερ δεν μιλά για τον τρόπο αυτής της αλλαγής, αυτό που κάνει είναι να διαπιστώνει, και η διαπίστωσή του είναι ότι η δομή σχέσεων κοινωνίας και ατόμου είναι αντιανθρώπινη. Αποτελεί απαίτηση ιστορική για τον Χορκχάϊμερ η επανοργάνωση των σχέσεων ατόμου-κοινωνίας, και σ αυτή τη διαρρύθμιση των σχέσεων ο κριτικός λόγος ( ratio) έχει να παίξει ουσιαστικό ρόλο. Η θέληση για 8 Θεοδόσης Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας,σελ.559-561 9 ο.π σελ.559-561 10 Αντόρνο, Λόβενταλ, Μαρκούζε, Χορκχαϊμερ, Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα, σελ.10 7
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης αλλαγή μπορεί να πραγματοποιηθεί στο βαθμό που η συγκεκριμένη πείρα πόνου και αδικίας θα θελήσει να πολεμήσει τις ιδεολογίες που καλλιεργούν την κυριαρχία. Αυτό όμως είναι δυνατό μόνο με την ενεργοποίηση της έννοιας της ελευθερίας και της όσο το δυνατό μεγαλύτερης ζήτησης της αλήθειας. Μια τέτοια διάθεση δεν θα βλέπει πια τη φτώχεια ή την καταπίεση ως μοιραίο αποτέλεσμα της ιστορίας αλλά θα προσπαθεί να τις εξαλείψει. Εδώ έγκειται και η ουσιαστικότερη συμβολή της κριτικής θεωρίας: στη μέσω της διαφώτισης σωστή θεώρηση των ανθρώπινων σχέσεων και των κοινωνικών δομών και στην εξάλειψη της μοιρολατρικής αποδοχής του κατεστημένου. 11 Πιο συγκεκριμένα η ερευνητική δράση των εισηγητών της κριτικής θεωρίας εντοπίζεται στην ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας και ειδικότερα στην επισήμανση των ύπουλων μηχανισμών της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης τους οποίους μεταχειρίζεται η κοινωνία προκειμένου να καταστήσει τον άνθρωπο υποχείριό της. Και όλα αυτά η κοινωνία τα επιτυγχάνει κυρίως μέσω της υποβάθμισης των αισθητικών αξιών, την περιφρόνηση των πνευματικών αγαθών και την άμβλυνση της κριτικής ικανότητας. Όλοι αυτοί οι ύπουλοι μηχανισμοί της σύγχρονης κοινωνίας, σύμφωνα πάντα με τους εισηγητές της σχολής, επιχειρούν να αλλοτριώσουν τον άνθρωπο και να τον μετατρέψουν σε άβουλο ον. Ο εξανδραποδισμός αυτός του ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα του «προγράμματος του διαφωτισμού», όπως επισημάνθηκε από τον Μαξ Βέμπερ. Βασική παράμετρος του εν λόγω προγράμματος ήταν η έμφαση στην καθαρά εργαλειακή σημασία που, κατά την εποχή του διαφωτισμού, αποδόθηκε στο λόγο. Ο τελευταίος αυτός, σύμφωνα με την ερμηνεία που του αποδόθηκε, αδυνατεί να θέσει στόχους και μπορεί μόνο να υποδείξει τα μέσα για την επίτευξη των στόχων. Η καλλιέργεια μιας τέτοιας φιλοσοφικής θεώρησης αποτρέπει τον άνθρωπο από το να σκεφτεί, από το να χρησιμοποιήσει το λόγο για να θέσει εύλογους στόχους στη ζωή του, με συνέπεια να καθίσταται άβουλο ον και κατ επέκταση εύκολο αντικείμενο εκμετάλλευσης. Ο σκοπός των μελών της σχολής της Φραγκφούρτης με τη διατύπωση της κριτικής θεωρίας ήταν όχι απλώς να αναλύσουν και να επισημάνουν τις παρακμιακές παραμέτρους της σύγχρονης κοινωνίας αλλά κυρίως να διεγείρουν την δύναμη των πολιτών να σκέφτονται, έτσι ώστε, συνειδητοποιώντας την αλλοτρίωσή τους και την μετατροπή τους σε άβουλα αντικείμενα, να επιχειρήσουν να μετατρέψουν τη σύγχρονη εκφυλισμένη κοινωνία σε μια κοινωνία όπου τα μέλη της δεν θα λειτουργούν ως υποχείρια όντα, αλλά θα καταστούν αυτόνομες υπάρξεις, οι οποίες θα μπορούν να συνεργάζονται ελεύθερα. 12 Ωστόσο, η κριτική θεωρία αρνήθηκε την αναγκαιότητα να διατυπωθεί μια ουσιαστική περιγραφή του «σοσιαλιστικού ανθρώπου». Αυτή η απέχθειά της για ανθρωπολογικές εικασίες έχει αποδοθεί από ορισμένους σχολιαστές σε κατάλοιπα της επίδρασης του επιστημονικού σοσιαλισμού. Αυτό είναι γεγονός αν θεωρήσουμε ότι «επιστημονικός» είναι απλώς το αντίθετο του «ουτοπικού». Αλλά αν λάβουμε υπόψη μας την εχθρότητα της Σχολής απέναντι στην αναγωγή της φιλοσοφίας σε επιστήμη, η εξήγηση φαντάζει μάλλον μερική. Ένας άλλος παράγοντας τον οποίο υπογραμμίζει τα κατοπινά χρόνια και ο ίδιος ο Χορκχάϊμερ, είναι η υπόγεια επιρροή μιας θρησκευτικής θεματικής στον υλισμό της Σχολής της Φραγκφούρτης. Θα ήταν, λοιπόν, σφάλμα να θεωρήσουμε τα μέλη της ως δογματικούς αθεϊστές. Κι αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι σε όλες τις συζητήσεις του για τη θρησκεία, ο 11 Μαξ Χορκχάϊμέρ, Υλισμός και Μεταφυσική, σελ.9-10 12 Ζαν-Μαρί Βενσάν, Η σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία, σελ.9-55 8
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης Χορκχάϊμερ παίρνει διαλεκτική θέση, καθώς υποστήριζε ότι η θρησκεία δεν θα έπρεπε να νοείται αποκλειστικά ως ψευδής συνείδηση, διότι βοηθούσε να διατηρηθεί μια ελπίδα μελλοντικής δικαιοσύνης, την οποία απαρνιόταν ο αστικός αθεϊσμός. Έτσι, μπορεί κανείς να δώσει κάποια πίστη στους πιο όψιμους ισχυρισμόυς του ότι το παραδοσιακό εβραϊκό ταμπού της ονομασίας ή της περιγραφής του Θεού και του παραδείσου αναπαράχθηκε στην άρνηση της Σχολής της Φραγκφούρτης να δώσει υπόσταση στο ουτοπικό όραμά της. 13 Όπως έχει παρατηρήσει ο Γιούργκεν Χάμπερμας, η απροθυμία της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας να δώσει σάρκα και οστά στις αντιλήψεις της για την ουτοπία είναι πολύ συγγενής με την καβαλιστική έμφαση στις λέξεις αντί για τις εικόνες. Η απόφαση του Αντόρνο να διαλέξει τη μουσική, τον πιο μη παραστατικό από όλους τους αισθητικούς τρόπους, ως πρωταρχικό μέσο για να διερευνήσει την αστική κουλτούρα και να αναζητήσει σημάδια άρνησής της δείχνει τη συνεχιζόμενη δύναμη της παραπάνω απαγόρευσης. Από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες που συνδέθηκαν με το Ινστιτούτο, μόνο ο Μαρκούζε αποπειράθηκε να διατυπώσει μια θετική ανθρωπολογία σε κάποια στιγμή της σταδιοδρομίας του. Κατά πόσο το εβραϊκό ταμπού ήταν πράγματι ένας αιτιακός παράγοντας ή απλώς μια εκ των υστέρων εκλογίκευση είναι δύσκολο να το πει κανείς με βεβαιότητα. Όποιος πάντως κι αν ήταν ο λόγος, η κριτική θεωρία αντιστάθηκε σθεναρά στον πειρασμό να περιγράψει «το βασίλειο της ελευθερίας» από την προνομιακή σκοπιά του «βασιλείου της αναγκαιότητας». 14 Όπως αναφέρει και ο Χορκχάϊμερ στο Φιλοσοφικό Σημειωματάριο: Σήμερα η κριτική θεωρία πρέπει να ασχοληθεί μ αυτό που δίκαια ονομάζεται πρόοδος, δηλαδή με την τεχνική πρόοδο και την επίδρασή της στον άνθρωπο και την κοινωνία. Η κριτική θεωρία καταγγέλλει τη διάλυση του πνεύματος και της ψυχής, τη νίκη της ορθολογικότητας, δίχως να την αρνείται όμως a priori. Αναγνωρίζει ότι η αδικία είναι ταυτόσημη με τη βαρβαρότητα αλλά και ότι η δικαιοσύνη είναι αδιαχώριστη από την τεχνολογική πρόοδο που διέπει την ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους και το μετατρέπει σε εκλεπτυσμένο ζωικό είδος. Αναγνωρίζει ότι η ανάπτυξη αυτή κατεβάζει το πνεύμα στο επίπεδο στο οποίο βρισκόταν κατά την παιδική ηλικία του. Η φαντασία, η λαχτάρα, ο έρωτας, η καλλιτεχνική έκφραση έχουν γίνει στοιχεία του παιδομορφισμού. Αυτό το μαρτυρούν σήμερα όχι μόνο οι φυσικές επιστήμες αλλά και η ψυχανάλυση. 15 Όπως και ο Λούκατς, έτσι και η σχολή της Φραγκφούρτης, θεωρούσε ότι για να είναι κανείς σύμφωνος με τον Μαρξ, ήταν απαραίτητο να λάβει υπόψη του τις αναπτυσσόμενες μη-διαλεκτικές φιλοσοφίες και κοινωνιολογίες, όπως ακριβώς ο Μαρξ εξέτασε τη φιλοσοφία και πολιτική οικονομία που αναπτύχθηκαν στις μέρες του. Από την μια η Σχολή είχε απογοητευθεί που οι κοινωνικές επιστήμες είχαν αναπτυχθεί τόσο ξεχωριστά η μία από την άλλη και επιθυμούσε να υπερνικήσει αυτόν τον διαμελισμό. Από την άλλη, όμως, ο Χορκχάϊμερ δεν πίστευε ότι ένας άνθρωπος θα μπορούσε μόνος του να αναλάβει την έρευνα σ όλα τα σχετικά πεδία. Τα μέλη της σχολής ενώ είχαν την τάση να ειδικεύονται σ ένα πεδίο, την ίδια στιγμή έσπαγαν τους παγιωμένους φραγμούς ανάμεσα στην φιλοσοφία και στην κοινωνιολογία στις ειδικές περιοχές τους. Ο Χορκχάϊμερ ενδιαφερόταν να επωφεληθεί από τα επιτεύγματα στις τεχνικές της εμπειρικής έρευνας οι οποίες στην 13 Martin Jay, The Jews and the Frankfurt School:Critical Theory s Analysis of Anti-Semitism, New German Critique, Αρ.19, 1980, σελ.148 14 Martin Jay, Η διαλεκτική φαντασία, σελ56 15 Μαξ Χορκχάϊμερ, Φιλοσοφικό Σημειωματάριο, σελ.111 9
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης Γερμανία είχαν αναπτυχθεί αρκετά ξεχωριστά από την θεωρητική κοινωνιολογία. Με το να συνδυάζει διάφορες εμπειρικές μεθόδους σε κάθε έρευνα, πίστευε ότι οι αρνητικές συνέπειες από έναν περιορισμό μπορούν να αποφευχθούν. Αυτή η ενότητα που υπογραμμίζει την δουλειά των μελών της Σχολής, είναι φανερή στις διάφορες εκδόσεις της δεκαετίας του 30 στο Zeitschrift και πιο ξεκάθαρα στις ομαδικές εργασίες όπως η Autorität und Familie ( Αυθεντία και οικογένεια). 16 Παρά τις επιφυλάξεις που ήταν σχεδόν αναπόφευκτες στους πνευματικούς κύκλους της εποχής, η Σχολή προχώρησε τολμηρά κάνοντας μια ρητή κριτική της πνευματικής δραστηριότητας που χαρακτήριζε την αστική κοινωνία. Παράλληλα, θέλοντας να ξεπεράσει τα θεωρητικά όρια του μαρξισμού της εποχής, η Σχολή ξεκίνησε από μια κριτική των πιο προχωρημένων εκφράσεών του. 17 Η αφετηρία δεν ήταν μόνο η αστική σκέψη του 20 ου αιώνα, ούτε μόνο ο ρεφορμισμός της Δεύτερης Διεθνούς, αλλά ήταν επίσης οι θεωρητικοπολιτικές συζητήσεις της Τρίτης Διεθνούς, οι συγκρούσεις ανάμεσα στην «ορθοδοξία» και τον Λούκατς ή τον Κόρς, οι διαμάχες ανάμεσα στο γερμανικό κομμουνιστικό κόμμα και τους αιρετικούς του. Αυτό που απασχολούσε τους περισσότερους φιλοσόφους της Σχολής και τους συνεργάτες του περιοδικού ήταν η τύχη της επανάστασης αντίκρυ στις ενισχυόμενες δυνάμεις της αντεπανάστασης. Οπωσδήποτε το επαναστατικό κίνημα κλόνισε βαθιά τον κόσμο ύστερα από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και άφησε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες ανεξίτηλα ίχνη, αλλά ύστερα από τα μέσα της δεκαετίας του 20 άρχισε να διαμελίζεται ολοένα και περισσότερο και να στρέφεται ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό. Η νεαρή Σοβιετική Ένωση, στην οποία πολλοί εναπόθεταν τις ελπίδες τους, ελπίδες τόσο πιο άμετρες όσο η πραγματικότητα στις καπιταλιστικές χώρες, ήταν απογοητευτική, γεννούσε πολλές ανησυχίες στους πιο διορατικούς. Γι αυτό το λόγο και η γραμμή των περισσοτέρων στοχαστών ήταν, τόσο σε αυτό όσο και σε άλλα πεδία, να διαλύσουν τις αυταπάτες, δηλαδή τις σκέψεις που παίρνουν την ισχύ πραγματικότητας. Στόχος της Σχολής, και ιδιαίτερα του ιδρυτή της του Χορκχάϊμερ, όπως είδαμε και παραπάνω, δεν ήταν μια γρήγορη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών και των συνθηκών της πολιτικής πρακτικής. Στόχος ήταν η απομάκρυνση από τις κοινωνικές πρακτικές γα να φωτιστούν καλύτερα οι κοινωνικές σχέσεις και να προωθηθεί η δημιουργία μιας νέας ενότητας ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη. Ο θεωρητικός προσανατολισμός της Σχολής βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς έντασης. Διχασμένος εξαιτίας της ανικανότητάς του να βρεί στέρεες βάσεις, αφενός λόγω της αδυναμίας για την παρούσα ιστορική στιγμή και αφετέρου εξαιτίας της αναγκαιότητας που τον πίεζε να προετοιμάσει το μέλλον, προκειμένου να μην υποκύψει στην βαρβαρότητα. Αυτό ακριβώς είναι που τον κάνει γόνιμο σε μια περίοδο που ο μαρξισμός βυθίζεται μέσα στο σταλινικό σχολαστικισμό. Ιδιαίτερα ο θεμελιωτής της Σχολής της Φραγκφούρτης, αρνιόταν την εύκολη νίκη, δηλαδή τον κλειστό χαρακτήρα των λύσεων, που επιφανειακά φαινόντουσαν οριστικές και τα συστήματα τα αναδιπλωμένα στον εαυτό τους. Για τον Χορκχάϊμερ, αλλά και για πολλούς άλλους της Σχολής, ο μαρξισμός δεν είναι η θεωρητικοποίηση των πεποιθήσεων που είναι αναγκαίες στην επαναστατική πάλη, ή που θέλουν να φαίνονται αναγκαίες αντίκρυ στις αστικές θέσεις, αλλά το φανέρωμα των αδιεξόδων που πρέπει να αποφευχθούν και συνακόλουθα ένας τρόπος να ερευνηθεί το άγνωστο που ανοίγεται εμπρός σε κείνους που αρνούνται τις προκαταλήψεις. Η θεωρία δεν πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων αυτό που θα ανακαλύψει σχετικά με τον ίδιο της 16 Ζαν-Μαρί Βενσάν, Η σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία, σελ.9-55 17 Martin Jay, The Frankfurt School s Critique of Marxist Humanism, Social Research, 1972, σελ.294 10
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης τον εαυτό, αλλά πρέπει να διακρίνεται από μετριοπάθεια σ ότι αφορά τις γνωσιολογικές της φιλοδοξίες. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο η θεωρητική δραστηριότητα οφείλει να αποδευσμευτεί τελείως από τις προηγούμενες σχέσεις της με την εμπειρία, αλλά για να τα καταφέρει πρέπει να επιστρέφει ακατάπαυστα στις επεξεργασίες που είχαν προηγηθεί. Σε ένα μεγάλο μέρος της θα είναι μια αναδρομική έρευνα σχετικά με τις απατηλές αξιώσεις της σκέψης, απαραίτητη προϋπόθεση για την αναζήτηση ενός νέου καταστατικού και μιας νέας πρακτικής της σκέψης μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα. Δεν υπάρχει πλέον θεωρία της γνώσης στην καθαυτό σημασία της, ένα είδος παλινδρομικής και απλής αντιπαραβολής ανάμεσα στην θεωρία και την εμπειρία, που θα παραπέμπει στη σχέση υποκειμένου και αντικειμένου και στις διαδικασίες εσωτερίκευσης-εξωτερίκευσης, που προκαλούν οι αμοιβαίες ανταλλαγές τους. Έτσι η κίνηση της γνώσης δεν ανάγεται σε μια οικειοποίηση του πραγματικού από το γνωρίζον υποκείμενο, που θα οδηγούσε στην ταυτότητα του υποκειμένου με το αντικείμενο. 18 Η Σχολή της Φραγκφούρτης είχε, λοιπόν, να κάνει με ένα μαρξισμό δίχως δογματισμούς γι αυτό και θεωρούσε καθήκον της, την κριτική των σύγχρονων θεωρητικών επεξεργασιών, γιατί την έβλεπαν σαν μέσο κατάργησης των πεποιθήσεων πάνω στις οποίες στηρίζονταν οι διάφορες μορφές του ιδεολογικού συντηρητισμού. Η κριτική όπως πίστευαν, δεν έπρεπε να είναι κυρίως πολεμική, ούτε βέβαια μπορούσε να θεωρήσει κύριο έργο της την καταγγελία των ταξικών θέσεων του αντιπάλου, στην οποία κατέφευγαν με ελαφρότητα πολλοί μαρξιστές, αλλά έπρεπε να αποβλέπει στην διευκρίνιση νέων συναφειών με την εμπειρία του θεωρητικού πεδίου μέσα στο πεδίο των κοινωνικών πρακτικών. Η κριτική θεωρία δεν είναι λοιπόν παραγωγή μιας τάξης (ordre) ή διακανονισμός της πραγματικότητας, αλλά σταθερή παραγωγή της αταξίας που υφέρπει στην τάξη του κατεστημένου Λόγου, ο οποίος έχει μια ψεύτικη αυτοσυνειδησία και μια επίσης ψεύτική αυτοκυριαρχία. Αυτός ο αντι-επιστημολογικός ριζοσπαστισμός έφερνε την Σχολή σχεδόν σε πλήρη αντίθεση με τα ρεύματα της εποχής που ασκούσαν και την μεγαλύτερη επίδραση. Αφού στόχος ήταν η αναζήτηση ενός μαρξισμού δίχως δογματισμούς, δεν μπορούσαν να καταφύγουν σε εκλεκτικές συνθέσεις μήτε να συμφιλιωθούν. Απεναντίας, θεωρούσαν επείγον καθήκον την κριτική των σύγχρονων θεωρητικών επεξεργασιών, γιατί την έβλεπαν σαν μέσο κατάργησης των πεποιθήσεων πάνω στις οποίες στηρίζονταν οι διάφορες μορφές του ιδεολογικού συντηρητισμού. Είναι σημαντικό να προσθέσουμε ότι ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για την κριτική των πιο μοντέρνων τάσεων, της φαινομενολογίας και του νεοθετικισμού, μια και αυτά τα ρεύματα παρουσιαζόντουσαν σαν σχολές που περιόριζαν την επανεξέταση των προβλημάτων της γνώσης σε έναν ορίζοντα πολύ στενά επιστημολογικό. Πρέπει να καταδικαστεί κάθε θεωρία που πιστεύει ότι ο κόσμος των εξωτερικών όψεων συνιστά τη δομή της πραγματικότητας και ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει μόνο ό,τι προσφέρεται στις αισθήσεις του, στην εμπειρία του. Εξίσου πρέπει να καταδικαστεί και κάθε μεταφυσική θεωρία που, παρ όλο που αρνείται τη θετικιστική προσκόλληση στην επιφανειακή, φαινομενική πραγματικότητα, προσπαθεί να ταυτιστεί με μια πραγματικότητα που κείται έξω από την ανθρώπινη ιστορία και να δώσει νόημα στην ανθρώπινη ζωή, καταφεύγοντας σε υπερβατικές, αφηρημένες 18 Ζαν-Μαρί Βενσάν, Η σχολή της Φρανκφούρτης και η κριτική θεωρία, σελ57-64 11
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης αρχές όπως ο Θεός ή η απόλυτη ιδέα. Αντίθετα από την παραδοσιακή θεωρία, η κριτική θεωρία έχει επίγνωση της μερικότητας της και γι αυτό δεν μπορεί να αυτοχριστεί ουδέτερη ή αντικειμενική. Εκείνο που την καθορίζει είναι ο σκοπός της (ή η κοινωνική λειτουργία της) που δεν είναι η αναζήτηση της καθαρής γνώσης, αλλά η πράξη, η συμβολή στην αναδόμηση της κοινωνίας, που θα στηρίζεται στην κατάργηση των σχέσεων εκμετάλλευσης και που θα τοποθετήσει τον άνθρωπο στη θέση ενός όντος-υποκειμένου της κοινωνικής πραγματικότητας, ενός όντος που θα έχει συνείδηση του εαυτού του και που θα κατευθύνει μόνο του τη μοίρα του. Από εδώ φαίνεται ότι η πράξη της κριτικής θεωρίας δεν έχει καμιά σχέση με τη δραστηριότητα στην οποία καταλήγουν οι φυσικές επιστήμες και των οποίων σκοπός είναι η επιβολή της τεχνολογικής κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. 19 Όπως είναι φανερό η Σχολή της Φραγκφούρτης έπρεπε να αναζητήσει την ταυτότητά της. Έπρεπε να πλησιάσει τα προβλήματα της ενότητας, της θεωρίας και της πράξης μέσα σε μια περίοδο σφραγισμένη από την αποτυχία του επαναστατικού κινήματος στην Ευρώπη, αλλά και από παλινδρομικά σημάδια κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος. Ξεφεύγοντας από τις αντιτιθέμενες και συνάμα συμπληρωματικές παγίδες του δογματισμού, όφειλε ταυτόχρονα να σκεφτεί την αναγκαιότητα της επανάστασης και την πρόσκαιρη αδυναμία της. Το έργο γινόταν ακόμη πιο δύσκολο, επειδή ο μαρξισμός που κυριαρχούσε εκείνα τα χρόνια, με την σταλινική του μορφή συσκότιζε τη σκέψη και παραμόρφωνε τις προοπτικές, σύμφωνα με τις οποίες έπρεπε να αντιμετωπιστεί η οκτωβριανή επανάσταση και τα επακόλουθά της. Για να αντιμετωπίσει την ιδεολογική αντεπίθεση της αστικής τάξης, που στηρίζονταν σ όλες τις μορφές του σκοταδισμού και της απογοήτευσης, είχε ανάγκη να συνδεθεί και πάλι με την πρωταρχική δύναμη της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, για να βρει ένα σημείο σταθερό και να απαντήσει νικηφόρα στις κάθε λογής πνευματικές επιρροές της αυθόρμητης κίνησης της κοινωνίας. Δεν μπορούσε να υπάρξει έργο πιο δύσκολο και τολμηρό για διανοούμενους που δεν είχαν σχέση με το εργατικό κίνημα, όσο αυτό το εγχείρημα που επιχείρησε η Σχολή της Φραγκφούρτης. Όπως πολύ καλά αναφέρει και ο ιδρυτής της Σχολής Μαξ Χορχάϊμερ στο τέλος του δοκιμίου του Παραδοσιακή και κριτική θεωρία: Δεν υπάρχουν γενικά κριτήρια για την κριτική θεωρία σαν σύνολο, γιατί τα δικά της κριτήρια βασίζονται πάντα στην επανάληψη γεγονότων και, συνεπώς, σε μια αυτοαναπαραγόμενη ολότητα. Ούτε υπάρχει κάποια κοινωνική τάξη, στην οποία θα μπορούσαμε να στηριχτούμε, επειδή αυτή συμφωνεί με τη θεωρία. Υπό τις παρούσες συνθήκες είναι δυνατό να αμβλυνθεί και να διαβρωθεί ιδεολογικά η συνείδηση οποιουδήποτε κοινωνικού στρώματος έστω κι αν αυτό, από την ίδια του τη θέση, έχει μια τάση προς την αλήθεια Παρ όλη τη σύνεση, που διακρίνει τα μεμονωμένα της βήματα, και παρά τη συμφωνία των στοιχείων της με τις πιο προωθημένες παραδοσιακές θεωρίες, η κριτική θεωρία δεν έχει κανένα ειδικό έρεισμα παρά μόνον το ιδιαίτερο δικό της συμφέρον για την άρση της κοινωνικής αδικίας. Από την ύπαρξη της κριτικής συμπεριφοράς, που εμπεριέχει, φυσικά, στοιχεία τόσο της παραδοσιακής θεωρίας όσο και γενικά του παρακμάζοντος πολιτισμού, εξαρτάται σήμερα το μέλλον της ανθρωπότητας. Μια επιστήμη, που, κλεισμένη στην υποτιθέμενη αυτοδυναμία της, θεωρεί τη διαμόρφωση της πρακτικής, την οποία εξυπηρετεί και στην οποία ανήκει, απλώς σαν το επέκεινά της. Μια επιστήμη που συμβιβάζεται με το χωρισμό της σκέψης από τη δραστηριότητα, έχει ήδη απαρνηθεί την ανθρωπότητα. Πίσω από το κραυγαλέο 19 ο.π, σελ.65-96 12
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης σύνθημα για «κοινωνικό πνεύμα» και «λαϊκή κοινότητα» βαθαίνει σήμερα μέρα με τη μέρα, η αντίθεση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Ο αυτοκαθορισμός της επιστήμης γίνεται όλο και πιο αφηρημένος. Κι ο κονφορμισμός της σκέψης, η εμμονή στο ότι ο στοχασμός αποτελεί ένα σταθερό επάγγελμα, ένα κλειστό στον εαυτό του βασίλειο μέσα στην κοινωνική ολότητα, προδίδουν την αληθινή ουσία της σκέψης. 20 Η κριτική, λοιπόν, θεωρία ενώ λάμβανε πάντα κατά νου το σύνολο των υφιστάμενων αντινομιών και των μελλοντικών δυνατοτήτων, αρνιόταν να γίνει πολύ γενική και αφηρημένη. Συχνά προσπαθούσε να συλλάβει το όλον ενσωματωμένο όπως ήταν σε συγκεκριμένα καθέκαστα. Όχι πολύ διαφορετικά από τον Λάιμπνιτς, έβλεπε τις καθολικότητες να είναι παρούσες σε συγκεκριμένα ιστορικά φαινόμενα, τα οποία ήταν όπως οι «μονάδες», καθολικά και μερικά. Πολλές φορές, η μέθοδός της έμοιαζε να τονίζει την αναλογία περισσότερο από το αίτιο και το αιτιατό κατά την παραδοσιακή έννοια. Η ρήση του Μπένγιαμιν ότι το αιώνιο είναι μάλλον μια μπορντούρα σε φόρεμα παρά μια ιδέα 21, απογυμνωμένη από τα θεολογικά της ερείσματα, θα μπορούσε να είχε χρησιμεύσει ως μοντέλο για την κριτική θεωρία, αν δεν υπήρχε η εξίσου ισχυρή εμμονή των στοχαστών της στην αναγκαιότητα της εννοιολογικής εξήγησης. Χαρακτηριστικό γνώρισμα πολλών κειμένων του Ινστιτούτου, και ιδιαίτερα του Αντόρνο, ήταν μια άλλοτε εκθαμβωτική και άλλοτε αποπροσανατολιστική αντιπαράθεση εξαιρετικά αφηρημένων προτάσεων με φαινομενικά τετριμμένες παρατηρήσεις. Τούτο εξηγείται από το γεγονός ότι, αντίθετα με την παραδοσιακή θεωρία, η οποία εξίσωνε το συγκεκριμένο με το μερικό και το αφηρημένο με το καθολικό, η κριτική θεωρία ακολουθούσε τον Χέγκελ για τον οποίον συγκεκριμένο σήμαινε πολύπλευρο, επαρκώς συσχετισμένο ενώ αφηρημένο σήμαινε μονόπλευρο, σχετικά αδιαμεσολάβητο. Με την εξέταση διαφόρων συγκεκριμένων φαινομένων απ όλα τα διαφορετικά πεδία που κατείχαν τα μέλη του Ινστιτούτου, η ελπίδα ήταν να επιτευχθούν αμοιβαία γόνιμες ενοράσεις που θα βοηθούσαν να φωτιστεί το όλον. Παρόλα αυτά, εκείνο που διαπερνούσε τα πάντα ήταν ο στόχος της κοινωνικής αλλαγής. 22 Τέλος ένα από τα πιο εμφανή χαρακτηριστικά του έργου της Σχολής της Φραγκφούρτης είναι και η έμφαση που έδωσε στο λόγο. Μπορούμε να μιλήσουμε για μια κριτική θεωρία της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης του ανθρώπινου λόγου. Συγκεκριμένα για τον Χορκχάϊμερ, η καταστροφή του λόγου, η μετάβασή του δηλαδή στην ανορθολογικότητα, συνδέεται άμεσα και συμπίπτει με την αποσύνθεση της ατομικότητας μέσα σε έναν κόσμο ο οποίος προκειμένου να εξασφαλίσει την κυριαρχία του επάνω στη φύση των πραγμάτων και να εξορθολογίσει τις ανθρώπινες σχέσεις, συντρίβει την ατομικότητα, την καθυποτάσσει σε μια μετρησιμότητα του κόσμου, αφανίζοντας με αυτόν τον τρόπο κάθε ατομικό χαρακτήρα του ανθρώπινου Εγώ. Γράφει ο Χορκχάϊμερ: Όσο ασχολείται με μεγαλύτερη ένταση το άτομο για να κατακτήσει μια εξουσία πάνω στα πράγματα τόσο περισσότερο τα πράγματα τον εξουσιάζουν και τόσο περισσότερο χάνει κάθε γνήσιο ατομικό χαρακτηριστικό και το πνεύμα του μετασχηματίζεται σ ένα αυτόματο του τυποποιημένου Λόγου. 23 Αυτός ο τυποποιημένος Λόγος έχει χάσει πλέον κάθε αυτοκριτικό του έλεγχο ως έκφραση του Εγώ, την ίδια ακριβώς στιγμή που το άτομο έχει απαρνηθεί τον εαυτό του, το δημιουργικό του ρόλο μέσα στη φύση και στο κοινωνικό σύνολο. Ο 20 Μαξ Χορκχάϊμερ, Φιλοσοφία και Κοινωνική Κριτική,σελ.60-61 21 Martin Jay, Η διαλεκτική φαντασία,σελ.82 22 ο.π,σελ.82-83 23 Mαξ Χορκχάϊμερ, Το Τέλος του Λόγου,σελ.8-9 13
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης εξορθολογισμένος κόσμος είναι πλέον το αντικείμενο του αφανισμένου ατόμου, ενός ατόμου χωρίς ατομικότητα και ενός κόσμου ο οποίος εκφράζεται μέσα από τον Εργαλειακό λόγο, έναν λόγο δηλαδή που είναι αδιάφορος προς την ποιότητα και τις σχέσεις των πραγμάτων μεταξύ τους, αφιερώνοντας όλη του την ενέργεια στη δημιουργία μιας αδιάφορης μετρησιμότητας των στοιχείων που συνθέτουν την πραγματικότητα. Αυτό που οι άνθρωποι ζητούν να μάθουν από τη φύση είναι πώς να τη χρησιμοποιήσουν προκειμένου να κυριαρχήσουν εξ ολοκλήρου επάνω σ αυτήν και στους άλλους ανθρώπους.αυτός είναι ο μοναδικός σκοπός. Ανηλεώς, και εις πείσμα του εαυτού του, ο Διαφωτισμός εξάλειψε κάθε ίχνος από την αυτοσυνείδησή του. Το μόνο είδος σκέψεως που είναι αρκετά δυνατό ώστε να συντρίψει τους μύθους είναι σε τελευτααία ανάλυση αυτοκαταστροφικό[..] Ο άνθρωπος της επιστήμης γνωρίζει τα πράγματα στον βαθμό που μπορεί να τα κατασκευάζει. 24 Εδώ οι ομοιότητες με τον Χέγκελ γίνονται πιο έκδηλες. Όπως θα επαναλάμβανε πολλές φορές ο Χορκχάϊμερ κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του, η ορθολογικότητα βρίσκεται στη ρίζα κάθε προοδευτικής θεωρίας για την κοινωνία. Τι εννοεί στην πραγματικότητα με την έννοια Λόγο; Εδώ ο Χορκχάϊμερ αναφέρεται στην ιδεαλιστική διάκριση μεταξύ Verstand(διάνοια) και Vernunft(λόγος). Με τον πρώτο όρο ο Χέγκελ και ο Κάντ είχαν εννοήσει μια κατώτερη ικανότητα του πνεύματος, η οποία δομεί τον κόσμο των φαινομένων σύμφωνα με τον κοινό νου. Για τη διάνοια ο κόσμος συνίσταται σε πεπερασμένες οντότητες, ταυτόσημες μόνο με τον εαυτό τους και αντίθετες με όλα τα άλλα πράγματα. Δεν μπορεί με άλλα λόγια αυτή να διεισδύσει πέρα από την αμεσότητα για να συλλάβει τις διαλεκτικές σχέσεις κάτω από την επιφάνεια. Η Vernunft από την άλλη, δήλωνε μια ικανότητα που πήγαινε πέρα από τα απλά φαινόμενα σ αυτή τη βαθύτερη πραγματικότητα. Και παρόλο που η διαφορά ανάμεσα στον Καντ και τον Χέγκελ ήταν ακριβώς ότι ο πρώτος απέρριπτε τη δυνατότητα συμφιλίωσης του κόσμου των φαινομένων με την υπερβατική, νοούμενη σφαίρα των «πραγμάτων καθεαυτά», ο Χορκχάϊμερ συμμεριζόταν την πίστη του Χέγκελ στην υπεροχή της Vernunft έναντι του Verstand. Από όλους τους φιλοσόφους της Σχολής της Φραγκφούρτης, ο Μαρκούζε ήταν εκείνος που έτεινε περισσότερο προς την κλασική έννοια του λόγου. Όπως αναφέρει και στο βιβλίο του Φιλοσοφία και Κοινωνική Θεωρία προσπαθεί να τον ορίσει, στρέφοντάς τον προς μία υλιστική κατεύθυνση: Ο λόγος αποτελεί τη βασική κατηγορία της φιλοσοφικής σκέψης, τη μόνη που την κρατά προσδεδεμένη στο ανθρώπινο πεπρωμένο. Η φιλοσοφία ήθελε να διερευνήσει τα έσχατα και πιο γενικά θεμέλια του είναι. Υπό το όνομα του λόγου συνέλαβε την ιδέα ενός αυθεντικού είναι, μέσα στο οποίο γεφυρώνονταν όλες ο κρίσιμες αντιθέσεις (μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, ουσίας και φαινομένου, σκέψης και είναι). Συνδεδεμένη με αυτή την ιδέα ήταν η πεποίθηση πως το υπάρχον δεν είναι άμεσα και ήδη έλλογο, αλλά πρέπει πρώτα να αναχθεί στο επίπεδο του λόγου[..] Καθώς ο δεδομένος κόσμος ήταν συνδεδεμένος με την έλλογη σκέψη, και μάλιστα εξαρτημένος ως προς το είναι του απ αυτήν, ό,τι αντέφασκε προς το λόγο, ό,τι δεν ήταν έλλογο, ετίθετο ως κάτι που έπρεπε να ξεπεραστεί. Ο λόγος θεσπίστηκε ως κριτική αρχή. 25 24 ο.π 25 Martin Jay, Η διαλεκτική φαντασία, σελ.60 14
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης Σ αυτό το χωρίο, όπως επισημαίνει ο Martin Jay, ο Μαρκούζε υποστηρίζει μια θεωρία της ταυτότητας, η οποία βρίσκεται σε αντίθεση με τη γενική έμφαση που έδινε η Σχολή στη μη ταυτότητα. Πράγματι, η απέχθεια προς την ταυτότητα ήταν πολύ ασθενέστερη στα κείμενα του Μαρκούζε από ότι σε άλλα κείμενα φιλοσόφων της Σχολής, όπως για παράδειγμα σε εκείνα του Χορκχάϊμερ και Αντόρνο. Παρόλα αυτά, και στο δικό τους έργο η ιερότητα του λόγου και η συμφιλίωση που αυτός υποδηλώνει εμφανίζονταν πάντα ως ένα ουτοπικό ιδεώδες. Μπορεί να απαγορεύεται στους Εβραίους να ονομάσουν ή να περιγράψουν τον Θεό, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αρνούνταν την ύπαρξή του. Σε όλα τα γραπτά του Ινστιτούτου, το μέτρο παρέμενε μια κοινωνία που γίνεται έλλογη, με την έννοια που είχε δώσει από παλιά σ αυτόν τον όρο η γερμανική φιλοσοφία. Όπως δείχνει το παραπάνω χωρίο, ο λόγος ήταν η «κριτική αρχή» στην οποία στηριζόταν πρωταρχικά η κριτική θεωρία. Την ανορθολογικότητα της υπάρχουσας κοινωνίας αμφισβητούσε πάντα η «αρνητική» δυνατότητα μιας αληθινά έλλογης εναλλακτικής εκδοχής. 26 Το έργο, λοιπόν, της Σχολής της Φραγκφούρτης ήταν θεμελιωμένο σε μια κοινωνική φιλοσοφία της οποίας στόχος ήταν η εντατικοποίηση των αναζητήσεων γύρω από την κρίση του καπιταλισμού, την κατάρρευση του παραδοσιακού φιλελευθερισμού, την ανερχόμενη απειλή του αυταρχισμού, για μια καλύτερη συμβολή στην υπερνίκηση του ναζισμού. Προσδοκώντας μια καλύτερη κοινωνία δεν μπορείς να απελπίζεσαι, αλλά πρέπει να ελπίζεις. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να παίρνεις δύναμη για τη συνέχεια του αγώνα. Γράφει χαρακτηριστικά ο Χορκχάϊμερ: O Helvetius και ο Schopenhauer πίστευαν ότι το εκκρεμές της ζωής κινείται πέρα δώθε ανάμεσα στον πόνο και την ανία. Αν και το πνεύμα του μεμονωμένου ατόμου μπορεί ακόμη να αποσπαστεί από τούτη την εκλογή, η σημαντική σύνδεση που την υποβαστάζει ισχύει τόσο για το σύνολο όσο και για το άτομο. Δίχως την ανάγκη δεν υπάρχει η ηδονή, δίχως τη λύπη δεν υπάρχει η ευτυχία, δίχως το θάνατο δεν υπάρχει το νόημα. Όσο λιγότερη είναι η αποποίηση τόσο πιο μελαγχολική είναι η πραγματικότητα. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο η ουτοπία είναι παραλογισμός και η ιδέα του βασιλείου της ελευθερίας, που θέλει να ξεπεράσει την ουτοπία, είναι ευσεβής αυτοεξαπάτηση. Κι όμως δεν έχουμε άλλη εκλογή από το να προσπαθούμε να πραγματώσουμε τούτη την ουτοπία. Η ελευθερία θα συνθηκολογήσει στο τέλος. 27 26 ο.π σελ. 61 27 Μαξ Χορκχάϊμερ, Φιλοσοφικό Σημειωματάριο, σελ.91 15
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης II. Οι αισθητικές απόψεις της Σχολής της Φραγκφούρτης Η μαρξιστική αισθητική κριτική θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει παραδοσιακά ακολουθήσει δύο ξεχωριστές γραμμές. Η πρώτη, η οποία πηγάζει από τα γραπτά του Λένιν, προσδίδει αξία μόνο σε εκείνα τα έργα που επιδεικνύουν αταλάντευτη πολιτική στράτευση. Το αίτημα του Λένιν για στρατευμένη λογοτεχνία, που προέκυψε από την αντίθεση με τον αισθητικό φορμαλισμό στο γύρισμα του αιώνα, κορυφώθηκε τελικά στη στείρα ορθοδοξία του σταλινικού σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Η δεύτερη τάση ακολουθεί την υπόδειξη του Ένγκελς, για μια τέχνη στηριγμένη όχι τόσο στις πολιτικές προθέσεις του δημιουργού της όσο στην εγγενή κοινωνική σημασία της. Σύμφωνα με τον Ένγκελς, το αντικειμενικό κοινωνικό περιεχόμενο ενός έργου, μπορεί κάλλιστα να έρχεται σε αντίθεση με τις δηλωμένες επιθυμίες του καλλιτέχνη και να εκφράζει κάτι περισσότερο από την ταξική του προέλευση. Τη δεύτερη αυτή προσέγγιση ακολούθησαν και μέλη της Σχολής της Φραγκφούρτης στη Γερμανία. 28 Με βάση τα παραπάνω μπορεί κανείς να διακρίνει το περίγραμμα των αισθητικών προσεγγίσεων της Σχολής της Φραγκφούρτης. Όπως ακριβώς το Ινστιτούτο αρνήθηκε να φετιχοποιήσει την οικονομία ή την πολιτική, ήταν εξίσου απρόθυμο να πραγματευθεί την κουλτούρα ως ξεχωριστό πεδίο μέσα στην κοινωνία. Το γεγονός αυτό έμοιαζε πολλές φορές να σημαίνει μια σχεδόν αναγωγιστική ανάλυση της τέχνης ως αντανάκλασης κοινωνικών τάσεων. Το Ινστιτούτο, λοιπόν, βρισκόταν οπωσδήποτε στον αντίθετο πόλο από την παράδοση των επιστημών του πνεύματος στη Γερμανία, η οποία έτεινε να πραγματεύεται την πνευματική ιστορία μέσα σε κοινωνικό κενό. Τα μέλη του Ινστιτούτου ποτέ δεν κουράζονταν να αντικρούουν την αντίθεση ανάμεσα στην κουλτούρα, ως ανώτερη σφαίρα των ανθρώπινων επιδόσεων, και την υλική ύπαρξη, ως κατώτερη όψη της ανθρώπινης κατάστασης. Η αλληλεπίδραση κουλτούρας και κοινωνίας ήταν τέτοια ώστε ποτέ η πρώτη δεν κατόρθωνε να υπερβεί τις ανεπάρκειες της δεύτερης. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Μπένγιαμιν :Δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο πολιτισμού που να μην είναι ταυτόχρονα και τεκμήριο βαρβαρότητας. 29 Εξίσου απρόθυμο ήταν το Ινστιτούτο στο να εκλάβει τα καλλιτεχνικά φαινόμενα ως απλές εκφράσεις ατομικής δημιουργικότητας. Το καλλιτεχνικό, με άλλα λόγια, υποκείμενο είναι με μια έννοια κοινωνικό όσο και ατομικό. Έτσι τα έργα τέχνης εκφράζουν αντικειμενικές κοινωνικές τάσεις ανεξάρτητες από τις προθέσεις των καλλιτεχνών τους. Η υποτιθέμενη, επομένως, δημιουργική ελευθερία του καλλιτέχνη είναι από ορισμένες απόψεις απατηλή. Έτσι, για τα μέλη της Σχολής της Φραγκφούρτης, η αισθητική λογική του εξπρεσσιονισμού, που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στη Γερμανία των νεανικών τους χρόνων, ήταν εν τέλει ψευδής. Παρόλο που, ο αυθορμητισμός της υποκειμενικής δημιουργικότητας είναι αναγκαίο στοιχείο στην αυθεντική τέχνη, δεν μπορεί να πραγματωθεί παρά μόνο μέσα από την αντικειμενοποίηση. Και αντικειμενοποίηση σημαίνει να δουλεύει κανείς με υλικά φιλτραρισμένα μέσα από την υπάρχουσα κοινωνική μήτρα. Αν τώρα, σύμφωνα πάντα με τα μέλη της Σχολής, η καλλιτεχνική δημιουργικότητα περιορίζεται από κοινωνικούς παράγοντες, το ίδιο συμβαίνει και με την υποκειμενική εκτίμηση της τέχνης. Η φιλελεύθερη έννοια του 28 Martin Jay, Η διαλεκτική φαντασία, σελ.173 29 ο.π. σελ.177 16
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης ατομικού γούστου, κατά τους Αντόρνο και Λόβενταλ, έχει υπονομευθεί από τη βαθμιαία σύνθλιψη του αυτόνομου υποκειμένου στη σύγχρονη κοινωνία. Οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης είναι κρίσιμες για μια κατανόηση της μαζικής κουλτούρας, στην οποία η χειραγώγηση των προτιμήσεων είναι σχεδόν ολοκληρωτική. 30 Οι φιλόσοφοι της Σχολής εξέτασαν την τέχνη κάτω από πολλά πρίσματα και ανέλυσαν τα ιδιαίτερα συστατικά της με διαφορετικούς τρόπους. Ωστόσο, υπάρχει γενική ομοφωνία γύρω από το γεγονός ότι η αυθεντική τέχνη αντλεί το υλικό της από τον αντικειμενικό κόσμο, που είναι ένας κόσμος διαμορφωμένος από τον ίδιο τον άνθρωπο και ειδικότερα από τις ειδικές σχέσεις που έχει αναπτύξει με τους όμοιούς του και με τη φύση, αλλά ταυτόχρονα τον αρνείται διότι τον παρουσιάζει μ ένα μη συμβατικό τρόπο. Η πραγματικότητα όπως προβάλλεται μέσω της τέχνης, αρνείται την κατεστημένη τάξη της φύσης, των ανθρώπινων δημιουργημάτων και των ανθρώπινων σχέσεων. Ταυτόχρονα όμως μέσα στην τέχνη επιβιώνουν και ορισμένα στοιχεία της πραγματικότητας αυτής που την επιβεβαιώνουν και κατά συνέπεια τη διατηρούν. Επιπλέον η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως κρυσφήγετο, ως απόσπαση από τον ωμό και ψεύτικό κόσμο και να γίνει έτσι και ιδεολογία, αυταπάτη. Το γνωστικό και παράλληλα υπονομευτικό στοιχείο της, που συνιστά μια άρνηση της δεδομένης πραγματικότητας, συνοδεύεται από ένα καταφατικό στοιχείο, με το οποίο επικυρώνεται αυτή η πραγματικότητα. 31 Ειδικότερα, όπως θα δούμε και πιο αναλυτικά παρακάτω, η γνήσια τέχνη προάγει την αλήθεια, επειδή έχει την ικανότητα να διατυπώνει τις σχέσεις που έχουν αποκατασταθεί ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, μ ένα διαφορετικό τρόπο, κάνοντας συνειδητό και ορατό το χάσμα που χωρίζει το πρώτο από τη δεύτερη. H γνήσια τέχνη μένει ασυμφιλίωτη με μία κοινωνία η οποία κυριαρχείται όλο και περισσότερο από τρόπους σκέψης που βουλιάζουν μέσα στον υποκειμενισμό (στην απατηλή άποψη ότι οι έννοιες των υποκειμένων παράγουν τον κόσμο) ή στον αντικειμενισμό (στην απατηλή άποψη ότι ο κόσμος είναι μια περιοχή καθαρών και ανεξάρτητων από το υποκείμενο αντικειμένων) Σκοπός της τέχνης είναι η συνειδητοποίηση και η γνωστοποίηση των κοινωνικών αντιφάσεων και αντινομιών. Αλλά πετυχημένο έργο δεν είναι εκείνο που λύνει τις αντικειμενικές αντιφάσεις μέσα σε μια πλαστή αρμονία, αλλά εκείνο που εκφράζει την ιδέα της αρμονίας ενσωματώνοντας τις αντιφάσεις με τρόπο καθαρό και ασυμβίβαστο, στην ίδια την εσωτερική του δομή. Παρατηρούμε, λοιπόν, την συνταρακτική επικαιρότητα των αισθητικών απόψεων της Σχολής της Φραγκφούρτης 32 Μέσω της τέχνης, μπορεί κανείς να συλλάβει έναν κόσμο διαφορετικό από τη ζωή που κυριαρχείται από την εμπορευματική παραγωγή. Η αυθεντική τέχνη προβάλλει ωραίες και συχνά αρμονικές εικόνες που υπόσχονται την πραγμάτωση μιας ουτοπίας, της ουτοπίας της ιδανικής ζωής. Η διατήρηση της ουτοπίας αυτής μπορεί να αποδειχτεί μέσο για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, γιατί προβάλλει εικόνες ζωής που έρχονται σε αντίθεση προς την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ταυτόχρονα όμως η τέχνη μπορεί να τηρεί και μια καταφατική στάση απέναντι στην τάξη αυτή, γιατί μπορεί να μετατραπεί, για τα άτομα που την απολαμβάνουν, σε ένα ιδιωτικό 30 ο.π. σελ. 176-178 31 Αντόρνο, Λόβενταλ, Μαρκούζε, Χορκχαϊμερ, Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα, σελ.9-25 32 ο.π. 17
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης εννοιολογικό χώρο όπου καταφεύγουν, στο μέτρο που η ουτοπία της ιδανικής ζωής πραγματώνεται, όχι στην πραγματικότητα, αλλά στην αισθητική σφαίρα. Κατά τους περισσότερους στοχαστές της Σχολής, η τέχνη χάνει τη σημασία της όταν προσπαθεί να διαβιβάσει «μηνύματα» ή «διδάγματα» στον δέκτη της, δίνοντας προτεραιότητα στο περιεχόμενο Η τέχνη πρέπει να επεμβαίνει ενεργητικά στη συνείδηση μέσω των δικών της μορφών, χωρίς να παίρνει οδηγίες από την παθητική, μονόπλευρη τοποθέτηση της συνείδησης των χρηστών της, συμπεριλαμβανομένου και του προλεταριάτου. Η λέξη μορφή δεν αντιδιαστέλλεται πάντως, κατά τους φιλοσόφους της Σχολής, προς τη λέξη περιεχόμενο. Δεν αναφέρεται σε μια προτεραιότητα του ύφους, αλλά σε ολόκληρη την εσωτερική οργάνωση της τέχνης, στην ικανότητά της να επαναδιατυπώνει τις σημασίες και τα νοήματα με τρόπο διαφορετικό από τον τρόπο με τον οποίο διατυπώνονται αυτά στον καθημερινό συμβατικό κόσμο της σκέψης, της συμπεριφοράς και των συναισθημάτων. Η αυθεντική τέχνη ερχόταν πάντα σε αντίθεση προς τις προσδοκίες, και τα στάνταρ της κατανόησης των ακροατών, θεατών και αναγνωστών της. Το νόημα της καλλιτεχνικής παραγωγής παρέμενε σκοτεινό, αλλά η αντίφαση μεταξύ της αυτόνομης καλλιτεχνικής σύνθεσης και του επικρατούντος επιπέδου συνείδησης σήμαινε πάντα ότι η τέχνη μπορούσε να συμβάλλει σε μια κρίση των αξιών και των στάσεων. 33 Εκείνο που διέκρινε την κοινωνιολογία της τέχνης της Σχολής της Φραγκφούρτης από τους ορθόδοξους μαρξιστές προγόνους της ήταν η άρνησή της να αναγάγει τα πολιτιστικά φαινόμενα σε ιδεολογική αντανάκλαση ταξικών συμφερόντων. Σύμφωνα με τον Αντόρνο, καθήκον της κριτικής δεν είναι τόσο να αναζητεί τα συγκεκριμένα πλαίσια συμφερόντων στα οποία πρέπει να ανταποκρίνονται τα πολιτιστικά φαινόμενα, όσο να αποκρυπτογραφεί τα στοιχεία της συνολικής κοινωνικής τάσης που αναδύεται μέσα από αυτά τα φαινόμενα και μέσω της οποίας πραγματώνονται τα ισχυρά συμφέροντα. Η έμφαση που έδινε η κριτική θεωρία στη διαλεκτική και την άρνηση δεν άφηνε τις αναλύσεις της για την τέχνη να γίνουν απλές ασκήσεις αποκωδικοποίησης ταξικών αναφορών, μολονότι κάτι τέτοιο δεν έλειπε εντελώς από τη δουλειά του Ινστιτούτου. Όχι μόνο η τέχνη ήταν έκφραση και αντανάκλαση υπαρκτών κοινωνικών τάσεων, αλλά επίσης η γνήσια τέχνη λειτουργεί σαν το τελευταίο καταφύγιο της ανθρώπινης λαχτάρας για μια άλλη κοινωνία πέρα από την παρούσα. Η αληθινή τέχνη αποτελεί έκφραση του θεμιτού ενδιαφέροντος του ανθρώπου για μελλοντική ευτυχία. Έτσι, μολονότι ψευδείς οι αξιώσεις της κουλτούρας να υπερβεί την κοινωνία είναι ταυτόχρονα και αληθείς. 34 Η κατάσταση αυτή, σύμφωνα πάντα με τους στοχαστές της Σχολής, έχει σήμερα-την εποχή του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού-αλλάξει. Η αλλαγή αυτή δεν οφείλεται στην απουσία της αυτόνομης τέχνης, αλλά στην περιθωριοποίησή της, στον παραγκωνισμό της από τη μαζική κουλτούρα. Η τέχνη δεν μπορεί σήμερα να λειτουργήσει όπως λειτουργούσε άλλοτε, γιατί εμποδίζεται, για πρώτη φορά, από έναν ισχυρότατο αντίπαλο, που παρουσιάζεται κάτω από το δικό της ένδυμα, με το δικό της όνομα και που τείνει να καταργήσει τη διάκριση κουλτούρας και πολιτισμού. Όπως αναφέρει και ο Χορκχάϊμερ στο Φιλοσοφικό του Σημειωματάριο: 33 ο.π. 34 Martin Jay, Η διαλεκτική φαντασία, σελ.176-178 18
1. Η Σχολή της Φρανκφούρτης Δεν υπάρχει μόνο υποβαθμισμένη τέχνη, τέχνη που έχει γίνει επαρχιώτικη, αλλά και υποβαθμισμένοι, μισοκαλλιεργημένοι τρόποι συμπεριφοράς. Αν τους αποκαλούσαμε «κιτς», θα τους κολακεύαμε. Ένας από αυτούς είναι να μένεις έκθαμβος μπρος σε ζωγραφιές που έχουν διάσημα ονόματα πάνω τους, το να ακούς τη λεγόμενη καλή μουσική, το να μαζεύεις υλικό για διάβασμα. Μ άλλα λόγια, πρόκειται για την αποκτητική αποδοχή πολιτισμικών προϊόντων που είναι κατανοητά κατά το ήμισυ αλλά έχουν κύρος. 35 Μέσα σε αυτό το κλίμα της Σχολής της Φραγκφούρτης, διαμορφώθηκε η φιλοσοφική σκέψη και αισθητική θεωρία του Βάλτερ Μπένγιαμιν, ενός από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους και κριτικούς της Σχολής, του οποίου όμως οι απόψεις απόκλιναν αρκετά από τις απόψεις των περισσότερων μελών. 35 Μαξ Χορκχάϊμερ, Φιλοσοφικό Σημειωματάριο, σελ.84 19