«Προσοχή, όπου κι αν βρίσκεστε! Είμαστε η φημισμένη Τσέλσι και δεν δίνουμε δεκάρα για κανένα. Είμαστε η φημισμένη Τσέλσι.»

Εκπομπή 9η Καλησπέρα. Πρώτα ήρθε ο χιονιάς, μετά ήρθε ο κύριος Νίμιτς με την πρόταση για το όνομα και στο τέλος ήρθε και η Τσέλσι. Από τα τρία, νομίζω, ελαφρύτερα περάσαμε την Τσέλσι. Πριν ένα τέταρτο, τέλειωσε στο στάδιο Καραϊσκάκη ένας ποδοσφαιρικός αγώνας ανάμεσα στον Ολυμπιακό και τη βρετανική ομάδα, την Τσέλσι. Έληξε 0-0, χωρίς πολλές φάσεις, χωρίς πολλές συγκινήσεις, νομίζω, αλλά αυτά όσοι ενδιαφέρονται και αγαπούν το ποδόσφαιρο, φαντάζομαι ότι τα ξέρουν ήδη. Το όνομα, όμως, αυτής της ομάδας, της Τσέλσι, εδώ και τέσσερα πέντε χρόνια, δε φέρνει στο μυαλό μας τόσο ή μόνο ποδόσφαιρο. Φέρνει στο μυαλό μας έναν άνθρωπο, τον μεγιστάνα Ρώσο ιδιοκτήτη της, Ρόμαν Αμπράμοβιτς, έναν από τους πιο διάσημους και ταυτόχρονα, πιο μυστηριώδεις και άγνωστους ανθρώπους στον κόσμο. Ποιος είναι αυτός ο νεαρός άνθρωπος που βρέθηκε δισεκατομμυριούχος απ το πουθενά; Από πού προέρχονται τα λεφτά του και γιατί τα ξοδεύει, Ρώσος αυτός, σε μια λονδρέζικη ομάδα; Το αίνιγμα Αμπράμοβιτς μας παρακίνησε στη σημερινή «Έρευνα». Ταξιδέψαμε στο Λονδίνο, ταξιδέψαμε στη Μόσχα και προσπαθούσαμε να συναντήσουμε ανθρώπους που ξέρουν να μας διηγηθούν τη διαδρομή αυτού του ανθρώπου. Θα προσπαθήσουμε απόψε να φτιάξουμε ένα πορτρέτο ενός μυστηριώδους μεγιστάνα, που δεν είναι μόνο το ατομικό πορτρέτο του Ρόμαν Αμπράμοβιτς αλλά και το συλλογικό πορτρέτο μιας νέας, ισχυρής ομάδας ανθρώπων που κυριαρχούν στις διεθνείς αγορές, των Ρώσων ολιγαρχών, των νέων Ρώσων δισεκατομμυριούχων. Είναι, νομίζω απ τα πιο συναρπαστικά και τα πιο δραματικά πολιτικά θρίλερ του καιρού μας. Οπαδοί Τσέλσι τραγουδούν σύνθημα «Προσοχή, όπου κι αν βρίσκεστε! Είμαστε η φημισμένη Τσέλσι και δεν δίνουμε δεκάρα για κανένα. Είμαστε η φημισμένη Τσέλσι.» Andrew Townsend (οπαδός της Τσέλσι): «Ήμασταν μια ομάδα που έπαιζε ωραίο επιθετικό ποδόσφαιρο αλλά δεν κατορθώναμε ποτέ να ανταγωνιστούμε στα ίσια ομάδες σαν τη Μάνσεστερ Γιουνάιτεντ, για παράδειγμα, επειδή δεν είχαμε τα οικονομικά μέσα για να το καταφέρουμε.» Mr. Scott Fleckly (οπαδός της Τσέλσι): «Στα μέσα της δεκαετίας του 70, που εγώ άρχισα να ακολουθώ την Τσέλσι ήμασταν, πιθανόν μαζί με την Τότεναμ, η μόνη ομάδα στο Λονδίνο που είχε πολλούς και φανατικούς οπαδούς. Αλλά σε σύγκριση με τις άλλες ομάδες του αγγλικού ποδοσφαίρου, δεν ήμασταν ποτέ μεγάλη ομάδα, κερδίζαμε κανένα κύπελο μια φορά στις τόσες και αυτό ήταν όλο.» 1

Ήταν μια ομάδα με ένδοξη ιστορία, γκλάμορ, φανατικούς οπαδούς. Μια ομάδα με τίτλους ευγενείας αλλά χωρίς τον τίτλο του Πρωταθλητή. Μια ομάδα που ήθελε διακρίσεις αλλά ήταν στη σκιά της συμπολίτισσας Άρσεναλ. Υποβιβασμοί στη δεύτερη κατηγορία, χρέη, επεισόδια. Αυτή με δύο λόγια ήταν η ιστορία της Τσέλσι τα τελευταία πολλά χρόνια. Κι ύστερα, ήρθε ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Πετούσε πάνω από το Λονδίνο με ένα ελικόπτερο. Εκείνη την εποχή ενδιαφερόταν να αγοράσει την Τότεναμ. Κοιτάει έξω από το παράθυρο και βλέπει ένα μικρό στάδιο στο Δυτικό Λονδίνο. Και τότε λέει: «ας ρίξουμε τότε μια ματιά και στην Τσέλσι.» Καλοκαίρι του 2003. Ένας πάμπλουτος Ρώσος μεγιστάνας, 36 μόλις ετών, ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς, ψάχνει να επενδύσει στην αγορά των αγγλικών ποδοσφαιρικών ομάδων. Τυχερή είναι η Τσέλσι. Το τίμημα ήταν 140 εκατομμύρια λίρες, 200 εκατομμύρια ευρώ, ποσό μάλλον αστείο για το Ρώσο δισεκατομμυριούχο. Ντόμινικ Φάιφιλντ (δημοσιογράφος Γκάρντιαν): «Αν κάποιος ήθελε να μπει στην αγγλική αγορά εκείνη την εποχή, η Τσέλσι ήταν η τέλεια επιλογή. Μικρή, με περιθώρια ανάπτυξης, με γκλάμορ και με μεγάλη ανάγκη για χρήματα. Ήταν ακριβώς αυτό που έψαχνε.» Για το αγγλικό ποδόσφαιρο ήταν ένα ισχυρό σοκ. Μέσα σε μια νύχτα, η Τσέλσι ξοδεύει εκατομμύρια λίρες και φέρνει στο Stamford Bridge τον Μακελελέ, τον Βερόν, τον Τζόου Κόουλ και άλλα ανερχόμενα αστέρια του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου. Ντόμινικ Φάιφιλντ (δημοσιογράφος Γκάρντιαν): «Μέσα σε μια νύχτα ο Ranieri, ο προπονητής, βρέθηκε με μια ολοκαίνουρια ομάδα στα χέρια, με μεγάλα αστέρια που ταίριαζαν με την εικόνα της Τσέλσι, της γκλάμορους ομάδας της King s Road. Το σχέδιο του Αμπράμοβιτς ήταν έξυπνο. Πήρε μια ομάδα που είχε να πανηγυρίσει πρωτάθλημα εδώ και 48 49 χρόνια. Άρα, η όποια επιτυχία του με αυτήν την ομάδα θα είχε πολλαπλάσιο αντίκτυπο. Θα ήταν τεράστια επιτυχία.» Το καλοκαίρι του 2004, ο Αμπράμοβιτς φέρνει στο Στάμφορντ Μπρίτζ τον προπονητή της πρωταθλήτριας Ευρώπης «Πόρτο», τον εκκεντρικό Πορτογάλο, Ζοζέ Μουρίνιο. 2

Ζοζέ Μουρίνιο (προπονητής Τσέλσι): «Μην το θεωρήσετε αλαζονικό. Είναι απλώς η αλήθεια Είμαι πρωταθλητής Ευρώπης. Δεν είμαι κανένας τυχαίος. Είμαι ο καλύτερος!» Με τον Μουρίνιο στο πάγκο και με την προσθήκη του Ντρογκμπά, του Καρβάλιο και άλλων αστέρων, η Τσέλσι κατακτά την κορυφή. Οι οπαδοί της πανηγυρίζουν το πρώτο τους πρωτάθλημα μετά από 50 χρόνια. Δυο πρωταθλήματα Αγγλίας, έξι εγχώριοι τίτλοι συνολικά μέσα σε τρία μόλις χρόνια και δυο χαμένοι ημιτελικοί στο Champion s League. Κέιτι Μπέιλι (Δημοσιογράφος): «Η ομάδα έχει αλλάξει εντυπωσιακά και υπάρχουν οπαδοί της που δεν μπορούν να βρουν εισιτήρια για τους αγώνες της ομάδας. Η Τσέλσι παίρνει μεγάλες χορηγίες σήμερα και πολλά γεύματα εργασίας δίνονται κατά τη διάρκεια των αγώνων της ομάδας. Πολλοί φίλαθλοι, όμως, λένε ότι προτιμούν τις παλαιότερες ημέρες... όταν η Τσέλσι ήταν πραγματικά μια τοπική ομάδα, μπορούσαν να βρουν εισιτήρια να δουν τους αγώνες και οι παίκτες της Τσέλσι είχαν την ομάδα πραγματικά στην καρδιά τους.» Τζούλιαν (οπαδός Τσέλσι): «Ήταν ένα φανταστικό ταξίδι. Ξαφνικά, εμφανίζεται κάποιος, βάζει χρήματα στην ομάδα και από κει που ήμασταν μια ομάδα στη μέση της βαθμολογίας, εκτοξευτήκαμε στην κορυφή. Ήταν αυτό που πάντα ονειρευόμασταν.» Mr. Scott Fleckly (οπαδός Τσέλσι): «Πραγματοποίησε όλα μου τα όνειρα. Δεν περίμενα ποτέ ότι θα μας έβλεπα να κερδίζουμε το πρωτάθλημα.» Το όνειρο των οπαδών της Τσέλσι ήταν το πρωτάθλημα. Του Αμπράμοβιτς, όμως, η φιλοδοξία ήταν να συνδέονται οι επιτυχίες της ομάδας με το όνομά του. Γι αυτό και όταν ο πληθωρικός προπονητής, Μουρίνιο, αρχίζει να γίνεται ο σταρ της ομάδας και να μονοπωλεί τη δημοσιότητα, ο Αμπράμοβιτς αποφασίζει να τον διώξει και να τον αντικαταστήσει με έναν άσημο, άγνωστο Ισραηλινό προπονητή ονόματι Αμπραάμ Γκράντ. Andrew Townsend «Δυστυχώς, ακόμα κι αν Μουρίνιο είναι πιθανόν ένας από τους καλύτερους προπονητές στον κόσμο, δεν μπόρεσε να συνυπάρξει με τον Αμπράμοβιτς. Οι εγωισμοί και των δυο ήταν υπέρμετροι. Νομίζω ότι ο Μουρίνιο έκανε καλή δουλειά στην Τσέλσι αλλά ο Αμπράμοβιτς δεν άντεχε όλη αυτή τη δημοσιότητα που τραβούσε ο Μουρίνιο και τώρα με τον Γκραντ βρήκε αυτό που πραγματικά ήθελε.» 3

Ο Μουρίνιο φεύγει. Ο Αμπράμοβιτς έχει για τον εαυτό του όλη την δημοσιότητα που η ομάδα προκαλεί. Ντόμινικ Φάιφιλντ (δημοσιογράφος Γκάρντιαν): «Αποκτώντας μια ομάδα με τέτοιο προφίλ και επενδύοντας τεράστια ποσά σε αυτήν, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ο Αμπράμοβιτς εξασφάλισε για τον εαυτό του ένα πολύ καλό ασφαλιστικό συμβόλαιο. Οτιδήποτε κι αν συμβεί στον Αμπράμοβιτς τώρα, είναι παγκόσμια είδηση, δεν είναι είδηση μόνο στη Ρωσία. Παντού στον κόσμο βλέπουν αγγλικό ποδόσφαιρο, είναι το δημοφιλέστερο πρωτάθλημα στον κόσμο. Όλοι ξέρουν ποιος είναι ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς και υποθέτω ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων ξέρει τον Αμπράμοβιτς περισσότερο εξαιτίας της Τσέλσι και λιγότερο για τις επιχειρήσεις του με τα ρωσικά πετρέλαια.» Ποιος, λοιπόν, είναι στ αλήθεια ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς; Από που προέρχονται τα τρελά λεφτά που ξοδεύει για την ομάδα που αγόρασε; Και γιατί χρειαζόταν να αγοράσει μια αγγλική ποδοσφαιρική ομάδα, ως ασφάλεια για να προστατεύει τον εαυτό του; Ο Αμπράμοβιτς είναι ένας από τους διασημότερους και ταυτόχρονα από τους πιο άγνωστους και μυστηριώδεις ανθρώπους στον κόσμο, ελάχιστοι ξέρουν κάτι γι αυτόν. Ένας από αυτούς είναι ο βιογράφος του, ο Ντόμινικ Μίντγκλι. Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Έχει μια φυσική ικανότητα να γοητεύει τους ανθρώπους που έχουν εξουσία. Όταν δεν ήταν ακόμα ισχυρός είχε την υπομονή να περιμένει για ώρες έξω από τα γραφεία ανθρώπων που είχαν δύναμη, προκειμένου να εξασφαλίσει μια συνάντηση με έναν υπουργό, ένα καλό κονέξιον.» Γεννημένος από γονείς Εβραίους, ο Ρόμαν θα μείνει ορφανός σε ηλικία τριών ετών. Δύσκολα παιδικά χρόνια. Μεγάλωνε με τους θείους και τη γιαγιά του. Στο Πανεπιστήμιο απέτυχε. Η επιτυχία θα αρχίσει να του χαμογελά μόλις απολύθηκε από το στρατό στα χρόνια του Γκορμπατσόφ. Το κράτος ενθαρρύνει τότε, για πρώτη φορά, τη δημιουργία μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Έκανε διάφορες δουλειές. Αγόραζε ρούχα σχεδιαστών κι έπειτα τα μεταπωλούσε σε επαρχιακές πόλεις. Είχε ένα κατάστημα στη Μόσχα, όπου πωλούσε μεταξύ άλλων, πλαστικές πάπιες. Μια φορά έκανε μια εταιρεία που μίσθωνε σωματοφύλακες. Ο ίδιος έχει πει ότι άνοιξε και έκλεισε συνολικά είκοσι επιχειρήσεις εκείνη την περίοδο, απ τις οποίες έβγαινε πάντα ισχυρότερος και σοφότερος. Απέκτησε επαφή με στελέχη των τελωνείων και πήρε άδειες εξαγωγής πετρελαίου, το οποίο τότε μπορούσε κανείς να το αγοράσει πολύ φτηνά στην εγχώρια αγορά και να το πουλήσει σε πολλαπλάσια τιμή στην ξένη αγορά. Από εκεί, μπήκε στα διυλιστήρια του Ομσκ 4

που τελικά συγχωνεύτηκαν στη Σιμπνεφτ, τη σιβηρική εταιρεία πετρελαίου. Κι έτσι, πολύ προσεκτικά και αθόρυβα γινόταν όλο και πιο δυνατός, όλο και πιο πλούσιος. Όταν το κράτος αποφάσισε να προβεί σε ιδιωτικοποιήσεις, ήταν σε θέση με τον Μπερεζόφσκι να υποβάλλουν προσφορά για να αγοράσουν τα «ασημικά του κράτους» που έβγαιναν τότε σε πλειστηριασμό.» Το καλοκαίρι του 1991, ο Γκορμπατσόφ ανατρέπεται από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, που με την σειρά του θα αποτύχει. Ο Μπόρις Γέλτσιν είναι ο άνθρωπος που θα σταθεί απέναντι στα τανκς και θα γίνει ο νέος ισχυρός άνδρας μιας χώρας που δεν θα ονομάζεται πια Σοβιετική Ένωση και δεν θα είναι σοσιαλιστική. Η γρήγορη απελευθέρωση των αγορών βυθίζει τη Ρωσία σε κρίση. Το ρωσικό κράτος δεν έχει να πληρώσει ούτε καν τους μισθούς των υπαλλήλων του. Εκατομμύρια άνθρωποι γνωρίζουν, για πρώτη φορά στη ζωή τους, το φάσμα της εξαθλίωσης. Το 1993 το Κομμουνιστικό Κόμμα οργανώνει μεγάλες διαδηλώσεις και διεκδικεί δυναμικά μια εκλογική νίκη. Η Βουλή, η Δούμα, αρνείται να ψηφίσει τους νόμους του Γέλτσιν. Ο Γέλτσιν διαλύει τη Βουλή, οι βουλευτές κλείνονται στο κτίριο και συνεδριάζουν δίχως θέρμανση και δίχως φως μέχρι να εκδιωχτούν με τα κανόνια των τανκς. Αυτό ήταν το τέλος του δημοκρατικού ονείρου για τη Ρωσία και μαζί το τέλος των σχεδίων μιας ομαλής μετάβασης στην αγορά. Στις μέρες που ακολούθησαν, γεννήθηκε η νέα ρωσική οικονομική ολιγαρχία. Για τον Αμπράμοβιτς, είναι η ώρα της εκτόξευσης. Γκάρι Κασπάροφ: «Πιστεύω ότι η καριέρα του Αμπράμοβιτς είναι χαρακτηριστική της εποχής. Κανένας δεν είχε ακούσει για το όνομα αυτών των ανθρώπων τη δεκαετία του '90. Ήρθαν από το πουθενά. Αυτοί οι άνθρωποι δεν πάλεψαν ποτέ για να αποκτήσουν δύναμη. Ήταν τυχεροί επειδή ήταν στη σωστή θέση τη σωστή στιγμή. Και ήταν αρκετά πονηροί ώστε να αρπάξουν την ευκαιρία. Ο Αμπράμοβιτς είναι απλώς ένα παράδειγμα. Η τραγωδία που ζει η χώρα μου σήμερα, είναι ότι πολύ λίγοι άνθρωποι κατέχουν ολόκληρο τον εθνικό πλούτο.» Ο ρωσικός δρόμος προς τον καπιταλισμό ήταν κάπως έτσι: νέοι επιχειρηματίες, με πρόσβαση στο στενό περιβάλλον του Γέλτσιν διευκολύνονται με φθηνά δάνεια να εξαγοράζουν σε εξευτελιστικές τιμές μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις. Το πρόγραμμα είχε τότε ένα αθώο όνομα «δάνεια για εξαγορά μετοχών». Αργότερα θα το ονομάσουν «η ληστεία του αιώνα». Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Τα μετοχικά δάνεια ήταν βασικά ένα παραθυράκι του νόμου για τη μεταβίβαση της διαχείρισης των «ασημικών της οικονομίας», των ισχυρότερων ρωσικών επιχειρήσεων σε μικρό αριθμό ανθρώπων. Αλλά η αγοραπωλησία έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε έμοιαζε με κλοπή των περιουσιακών στοιχείων της χώρας παρά με πώληση, δεδομένου ότι θα μπορούσε να πωληθεί στον κόσμο, στους πολίτες και όχι να καταλήξει στην απάτη που κατέληξε.» 5

Μπομπ Άμστερνταμ (δικηγόρος Μ.Χοντορκόφσκι): «Η ρωσική οικονομία κατέρρεε. Οι κομμουνιστές ήταν έτοιμοι να επανέλθουν στην εξουσία. Για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο, η ρωσική κυβέρνηση άρχισε να χαρίζει δάνεια σε ιδιώτες, που συνδέονταν φιλικά μαζί της, τα οποία δεν θα αποπληρώνονταν ποτέ. Και με αυτά τα δάνεια, οι φίλοι αγόραζαν κρατικές επιχειρήσεις σε εξευτελιστικές τιμές, κάτω του κόστους.» Ο νεαρός Αμπράμοβιτς θα βρεθεί γρήγορα στον στενό κύκλο του Γιέλτσιν, φίλος της κόρης του Τατιάνας. Ο Μπόρις Νεμτσόφ ήταν τότε αναπληρωτής πρωθυπουργός και ένας εκ των υποψηφίων διαδόχων του Γιέλτσιν. Μπόρις Νεμτσόφ (πολιτικός): «Τον συνάντησα πρώτη φορά σε ένα μεσημεριανό γεύμα στην περιοχή Rubliovka. Ήταν τόσο διακριτικός που περνούσε απαρατήρητος, τόσο που σκέφτηκα ότι ίσως να είναι ο σερβιτόρος. Πίστευα ότι είναι ένας σερβιτόρος, λέγεται Ρομάν και σερβίρει κρασί, φαγητό, ο,τιδήποτε. Μετά μου είπαν ότι είναι ο Αμπράμοβιτς. Ήταν πάντα πολύ κλειστός και λιγομίλητος. Με τα μετοχικά δάνεια ιδιωτικοποιήσεων που δόθηκαν από το κράτος αγόρασε τη Σιμπνεφτ για μερικά εκατομμύρια δολάρια. Μερικά χρόνια αργότερα, πούλησε τη Σιμπνέφτ στον Putin με χρήματα απ τον προϋπολογισμό, για 13,7 δισεκατομμύρια δολάρια. Την είχε αγοράσει 100 εκατομμύρια και την πούλησε 13,7 δισεκατομμύρια δολάρια. Και ο Πούτιν εξέδωσε ειδική άδεια και τον πλήρωσε μετρητά. Με αυτό τον τρόπο, έγινε ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους όχι μόνο στη Ρωσία αλλά ακόμη και στην Αγγλία.» To 1995, ο ο Αμπράμοβιτς και ο μέντοράς του στις επιχειρήσεις, ο Μπόρις Μπερεζόφσκι θα αποκτήσουν τον έλεγχο μιας μεγάλης πετρελαϊκής εταιρίας, της Σιμπνεφτ. Θα την αγοράσουν από το κράτος έναντι 100 εκατομμυρίων δολαρίων, ποσό, μάλλον, εξευτελιστικό για έναν πετρελαϊκό κολοσσό. Λίλια Σεπτσόβα (συγγραφέας): «Οι Ρώσοι ολιγάρχες είναι τυχεροί επιχειρηματίες που έχουν καταφέρει να γευτούν τους καρπούς της ρωσικής κρατικής περιουσίας. Απέδειξαν ότι είναι πιστοί στο νέο καθεστώς γι αυτό και τα μεγαλύτερα κομμάτια της κρατικής περιουσίας τα πήραν από το Γιέλτσιν ως αντάλλαγμα για την υποστήριξη που του παρείχαν τις δύσκολες μέρες που περνούσε κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας. Έτσι γεννήθηκε η βάση της επιρροής της οικογένειας Γέλτσιν και η βάση στην οποία στηρίχτηκε το πολιτικό καθεστώς του Γέλτσιν. Αλλά απέτυχαν να αποκτήσουν πραγματική δύναμη. Ήταν στο περιβάλλον γύρω από το Κρεμλίνο, ήθελαν να κάνουν περιουσία, αλλά ποτέ δεν απέκτησαν πραγματική πολιτική δύναμη. Δεν κυβέρνησαν ποτέ τη Ρωσία.» Με τις τιμές του μαύρου χρυσού να εκτινάσσονται στα ύψη τα επόμενα χρόνια, ο Αμπράμοβιτς, ο Μπερεζόφσκι και οι υπόλοιποι νέοι Ρώσοι πλούσιοι, οι λεγόμενοι ολιγάρχες, είδαν τις περιουσίες τους να πολλαπλασιάζονται ιλιγγιωδώς. Μέσα σε ελάχιστα χρόνια, ήλεγχαν και την ρωσική οικονομία και την κυβέρνηση και τα 6

μίντια της χώρας, τα οποία, άλλωστε, τους ανήκαν. Και ο Πρόεδρος ήταν στο τσεπάκι τους. Μπόρις Νεμτσόφ (πολιτικός): «Στην προεκλογική εκστρατεία του 1996, ο Γέλτσιν είδε ότι χάνει τις εκλογές. Είχε μεγάλη ανάγκη από χρήματα και υποστήριξη. Τότε μερικοί μεγάλοι επιχειρηματίες, συμπεριλαμβανομένου και του Μπερεζόφσκι, του είπαν: «Κύριε Πρόεδρε, είμαστε διατεθειμένοι να σας βοηθήσουμε αλλά θα πρέπει κι εσείς να μας βοηθήσετε μετά την εκλογή σας.» Κι ο Γέλτσιν δέχθηκε.» Αλλά ο Γέλτσιν, όλο και πιο άρρωστος, όλο και πιο επιρρεπής στο ποτό, όλο και πιο εξαρτημένος από τους χρηματοδότες του, εγκαταλείπει την εξουσία ξαφνικά, στις 31 Δεκεμβρίου 1999. Αρχίζει η εποχή Πούτιν. Για τους ολιγάρχες, στην αρχή δεν αλλάζει τίποτε. Γρήγορα, όμως, ο νέος Πρόεδρος θα στραφεί εναντίον τους. Απαιτεί υποταγή. Τα μίντια που ανήκουν σ έναν απ αυτούς, στο Γκουζίνσκι θα κλείσουν βίαια και ο ίδιος θα αυτοεξοριστεί. Ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ρωσίας, ο ιδιοκτήτης του πετρελαϊκού κολοσσού, Γιούκος, ο Μιχαήλ Χοντορκόφσκι θα βρεθεί φυλακισμένος στη Σιβηρία. Μπομπ Άμστερνταμ (δικηγόρος Μ.Χοντορκόφσκι): «Όταν έβαλαν τον Χοντορκόφσκι στη φυλακή, είχε πολλαπλασιάσει την περιουσία του κι είχε βγάλει χρήματα και για άλλους επενδυτές. Και είναι γεγονός ότι οι αμερικανικές εταιρείες και άλλες ξένες εταιρείες ενδιαφέρθηκαν να επενδύσουν και να συμμετάσχουν σε κοινοπραξίες μαζί του. Έτσι το κράτος και ο Πούτιν αποφάσισαν την κρατικοποίηση της εταιρείας. Το σχέδιο αυτό εγώ το αποκαλώ «κλοπή μετοχών». Δηλαδή, η κυβέρνηση αποφάσισε να κλέψει την περιουσία της εταιρείας Γιούκος και να τη βάλλει στις τσέπες ανθρώπων που ήταν κοντά στον Πούτιν.» Λίλια Σεπτσόβα (συγγραφέας): «Ο Χοντορκόφσκι έχασε αλλά κάποιοι άλλοι ολιγάρχες, όπως ο Αμπράμοβιτς είπαν: «Εντάξει, κ. Πούτιν, θα ακολουθήσουμε τους κανόνες που βάζετε εσείς στο παιχνίδι, θα υπακούσουμε, θα αναγνωρίσουμε το προβάδισμα που έχετε και θα υπηρετήσουμε το καινούριο καθεστώς.» Και αποδείχτηκαν, προφανώς, πολύ χρήσιμοι στην επίτευξη των στόχων που ο Πούτιν είχε θέσει. Αλλά αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι πια εκείνοι με την μεγαλύτερη ισχύ.» Ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς θα είναι από κεινους που καταφέρνουν να μείνουν στο περιβάλλον και του νέου Προέδρου. Το 1999 προκειμένου να εξασφαλίσει ασυλία, εκλέγεται Βουλευτής στη Δούμα. Αλεξάντερ Ναζάροφ (βουλευτής): 7

«Είναι στο χαρακτήρα του να είναι κλειστός. Η ζωή του δεν ήταν εύκολη, έτσι αφαιρετικά θα το έλεγα. Είναι, όμως, καθωσπρέπει, κρατάει το λόγο του αυτό μπορώ να το πω. Είναι πιο κλειστός άνθρωπος, δεν είναι επειδή έγινε εκατομμυριούχος. Και πριν απ αυτό, έτσι ήταν. Και φυσικά, του ήταν δύσκολο και βαρύ να έρχεται σε επαφή με τους ανθρώπους στην αρχή. Στην πρώτη περίοδο, θυμάμαι, όταν τον πήγαινα σε όλη την περιοχή, σε όλα τα κολχόζ και τα σοφχόζ, ο κακομοίρης τίποτα δε μπορούσε να πει. Μετά, όμως, άρχισε να μιλάει, όταν εξελέγη βουλευτής συζητούσε με τους ανθρώπους. Γι αυτόν, ήταν το πρώτο μάθημα ζωής.» Η περιοχή στην οποία εκλέγεται είναι μια επαρχία στο Βορειονατολικό άκρο της χώρας, στον παγωμένο Βόρειο Πόλο. Δύο χρόνια αργότερα, ο Αμπράμοβιτς θα εκλεγεί κυβερνήτης στην Τσουκότκα. Μπόρις Νεμτσόφ (πολιτικός): «Έχουμε δύο ολιγάρχες. Ο ένας είναι ο κ. Αμπράμοβιτς. Τον ξέρετε τον κ. Αμπράμοβιτς; Είναι ο ιδιοκτήτης της Τσέλσι. Όλοι τον ξέρουν. Κι έχουμε και έναν άλλο τύπο, τον κ. Χοντορκόφσκι. Είναι στη φυλακή. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών ανθρώπων; Και οι δύο άρπαξαν τεράστιες κρατικές περιουσίες τη δεκαετία του '90. Ελέγχουν τις πετρελαϊκές εταιρείες, ο ένας την Γιούκος, ο άλλος την Σιμπνεφτ σωστά; Φυσικά, και οι δύο παρανόμησαν, έκλεψαν την εφορία κ.λπ. Αλλά ο ένας, που έγινε φίλος με τον Πούτιν, είναι ελεύθερος στο Λονδίνο, στη Μόσχα και μερικές φορές στην περιοχή Τσουκότκα, ο Αμπράμοβιτς. Και ο άλλος; Ο άλλος είναι στη φυλακή.» Αυτή είναι η πολυτελής έπαυλη του Μπερεζόφσκι, του παλιού συνεταίρου του Αμπράμοβιτς στη Μόσχα. Δεν κατοικείται πια. Ο ιδιοκτήτης της, ο Μπερεζόφσκι, υπήρξε ο άνθρωπος του Γέλτσιν, προνομιούχος και πανίσχυρος αλλά ήρθε γρήγορα σε σύγκρουση με τον διάδοχό του, τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Μπόρις Μπερεζόφσκι: «Ξεκίνησα εκστρατεία εναντίον του. Πληροφορήθηκα, όμως, μια μέρα ότι το γραφείο του Προέδρου έδινε πέντε χιλιάδες δολάρια σε κάθε μέλος του Κοινοβουλίου για να ψηφίσουν τους νόμους του Πούτιν. Εγώ τότε είπα: «Οκ, εγώ δίνω εφτά χιλιάδες δολάρια στον καθένα για να μην τους ψηφίσετε.» Ο Μπερεζόφσκι θα χάσει τον πόλεμο με το Κρεμλίνο. Υποχρεώνεται να αυτοεξοριστεί το 2000. Λίγους μήνες αργότερα, υποχρεώνεται να πουλήσει στον συνεταίρο του Αμπράμοβιτς το ποσοστό του στην εταιρεία Σιμπνεφτ. Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Πήραμε συνέντευξη από τον Μπόρις Μπερεζόφσκι που είχε ιδρύσει την Σιμπνεφτ με τον Αμπράμοβιτς. Ήταν στο Λονδίνο, αυτοεξόριστος τότε. Ο Αμπράμοβιτς, το 2000 νομίζω, είχε πάει να τον δει και του είπε: «εάν δεν πουλήσεις το μερίδιο του 8

50% που έχεις στη Σιμπνεφτ, σε μένα για $1.3 δισεκατομμύρια δολάρια, ο Πούτιν θα διαλύσει την επιχείρηση. Έτσι, ο Μπερεζόφσκι πούλησε.» Ο Μπερεζόφσκι θα πάρει αργότερα ένα ακόμα πολύ ισχυρό μήνυμα. Ένας δικός του άνθρωπος, πρώην αξιωματικός των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών που τον είχε ακολουθήσει στο Λονδίνο, ο Αλεξάντερ Λιτβινένκο, συγγραφέας πολλών βιβλίων εναντίον του Πούτιν πεθαίνει κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες το 2006. Η βρετανική αστυνομία θεωρεί ότι δηλητηριάστηκε με ραδιενεργό πολώνιο σε ένα μυστηριώδες ραντεβού με Ρώσους στο ξενοδοχείο «Μιλένιουμ» του Λονδίνου. Μαρίνα Λιτβινένκο: «Ο Σάσα ξαφνικά άρχισε να μην αισθάνεται καλά. Απλώς, κάποια στιγμή έδειχνε πολύ άρρωστος. Ήταν 1 η Νοεμβρίου, πριν τα μεσάνυχτα. Έμοιαζε να πρόκειται για τροφική δηλητηρίαση, δεν είχαμε ιδέα ότι μπορεί να ήταν κάτι τόσο σοβαρό. Μετά από λίγες ώρες, ο πόνος δε σταματούσε και μου είπε: «Μαρίνα, αισθάνομαι κάτι περίεργο. Πονάω τόσο πολύ που δεν μπορεί να είναι μια απλή τροφική δηλητηρίαση.» Κάποια άλλη στιγμή, μου είπε: «Νομίζω πως η καρδιά μου σταμάτησε να χτυπά». Η θερμοκρασία του σώματός του ήταν πολύ χαμηλή. Όλα έμοιαζαν ακατανόητα. Δεν μπορούσα να καταλάβω τι ήταν.» Ένας από τους ανθρώπους που ήταν παρόντες σ αυτό το τελευταίο ραντεβού, ένας πρώην συνάδελφος του Λιτβινένκο, ο Αλεξάντερ Λουγκοβόι κατηγορήθηκε ως ύποπτος για τη δολοφονία. Ζητήθηκε η έκδοσή του στη Μεγάλη Βρετανία. Δεν εξεδόθη. Επιπλέον, απέκτησε ασυλία αφού εξελέγη Βουλευτής στη ρωσική Δούμα. Ο δικηγόρος του φυλακισμένου μεγιστάνα Χοντορκόφσκι, λαμβάνει κι αυτός στο μεταξύ, ένα σαφές σήμα ότι η δράση του δεν πρέπει να ξεπερνά κάποια όρια. Την επόμενη ημέρα μπήκε στη μονάδα εντατικής θεραπείας, και τη μεθεπόμενη μέρα μόλις και μετά βίας μιλούσε αλλά κάθε φορά προσπαθούσε να εξηγήσει τι αισθάνεται, προσπάθησε να μου πει: «Μαρίνα, μην ανησυχείς. Όλα θα πάνε καλά.» Ή «να προσέχεις το γιο μας». Προσπάθησε να με προστατεύσει. Ζήτησε να δει κάποιους πολύ κοντινούς μας φίλους και τους είπε: «Αν μου συμβεί κάτι κακό, να προσέχετε τη Μαρίνα. Μην την αφήσετε μόνη.» Ακόμη και σε αυτήν την κατάσταση, ήταν υπερ-προστατευτικός. Ίσως είχε καταλάβει ότι κάτι δεν πάει καλά. Μπομπ Άμστερνταμ (δικηγόρος Μ.Χοντορκόφσκι): «Με συνέλαβαν ένα πρωί στο ξενοδοχείο μου με το πρόσχημα ότι η βίζα μου είχε κάποιο πρόβλημα. Ήταν ένα πρόσχημα για να με διώξουν. Τώρα έχουν συλλάβει τους δύο Ρώσους δικηγόρους του κ. Χοντορκόφσκι. Κακόμοιρα παιδιά. Του ενός μάλιστα, κινδυνεύει η ζωή γιατί είναι άρρωστος και δεν του επιτρέπουν να παίρνει στη φυλακή τα φάρμακά του.» Ό,τι και να συμβαίνει σε άλλους ολιγάρχες, ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς μοιάζει να βρίσκεται στο απυρόβλητο. Το 2003, μάλιστα, συμφωνεί με το Κρεμλίνο να ξαναπουλήσει την εταιρεία Σιμπνεφτ στο ρωσικό δημόσιο. Το 1995 την είχε 9

αγοράσει έναντι 100 εκατομμυρίων δολαρίων, οχτώ χρόνια αργότερα την πουλά 13.7 δισεκατομμύρια δολάρια. Μπόρις Νεμτσόφ (πολιτικός): «Ποιος είναι ο νόμος του Πούτιν; Εάν είσαι πιστός στο καθεστώς, μπορείς να κλέβεις.» Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Αμπράμοβιτς δεν εισέπραξε ποτέ από τον Πούτιν το τίμημα της επανακρατικοποίησης, πως επέστρεψε την εταιρεία δωρεάν εξαγοράζοντας εύνοια και ελευθερία. Οι φήμες δεν έχουν επιβεβαιωθεί. Άλλωστε, ο Αμπράμοβιτς είχε ήδη εξαγοράσει την ασυλία του στο Λονδίνο με ασφαλιστήριο συμβόλαιο την ομάδα, την Τσέλσι. Ντόμινικ Μίντγκλι (συγγραφέας βιβλίου «Millionaire from Nowhere»): «Προς το παρόν, ο Αμπράμοβιτς τα πάει πολύ καλά με τον Πούτιν. Παίζει όλα τα χαρτιά του σωστά, είναι καλός παίκτης. Αλλά νομίζω ότι διαβλέπει την πιθανότητα ο επόμενος Πρόεδρος, ο διάδοχος του Πούτιν να στραφεί εναντίον του. Και έχοντας αγοράσει μια αγγλική ποδοσφαιρική ομάδα, έχοντας ξοδέψει τόσα πολλά χρήματα σε αυτήν, έχοντας πληρώσει στους παίκτες τόσο υψηλές αμοιβές που κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να το κάνει στη θέση του, καταλαβαίνετε, ότι σε περίπτωση που αντιμετώπιζε κάποιο πρόβλημα με το Νόμο στη Ρωσία και η αγγλική κυβέρνηση έπρεπε να τον εκδώσει στη Ρωσία, τότε θα είχε να αντιμετωπίσει μερικές χιλιάδες οπαδών της Τσέλσι εξοργισμένους στο δυτικό Λονδίνο αλλά και σε όλη τη χώρα. Η βρετανική κυβέρνηση, λοιπόν, θα προτιμούσε να προστατέψει τον Αμπράμοβιτς σε περίπτωση που συνέβαινε κάτι κακό.» «Καλησπέρα και πάλι. Αφορμή για την αποψινή «Έρευνα» έδωσε ένα ποδοσφαιρικό ματς, Ολυμπιακός Τσέλσι που τέλειωσε πριν λίγο, σ ένα μάλλον άχαρο 0-0. Αλλά απόψε δε μιλάμε για ποδόσφαιρο. Μιλάμε για έναν άνθρωπο, έναν άνθρωπο που προσγειώθηκε από το πουθενά με πάταγο στη διεθνή σκηνή, έκανε όλους να μιλάνε γι αυτόν αλλά ελάχιστους να γνωρίζουν την αληθινή του ιστορία. Μιλάμε για το Ρόμαν Αμπράμοβιτς. Η ιστορία του, η απάντηση στο αίνιγμά του, έχει πολύ χρήμα, λίγο αίμα και πολλές πολιτικές συνωμοσίες και δεν τελειώνει εδώ γιατί το ατομικό πορτρέτο αυτού του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα το συλλογικό πορτρέτο αυτής της νέας οικονομικής δύναμης, των ανθρώπων που γεμίζουν πια τις λίστες των πλουσιοτέρων ανθρώπων του κόσμου, τις λίστες Φορμπς, των Ρώσων δισεκατομμυριούχων και είναι ταυτόχρονα το πορτρέτο μιας χώρας, μιας μεγάλης χώρας που άλλαξε δραματικά τα τελευταία είκοσι χρόνια και η αλλαγή της δεν αφορά μόνο την ίδια, μας αφορά όλους. Η μοίρα αυτής της χώρας, βρίσκεται εδώ και οχτώ χρόνια, στα χέρια ενός ανθρώπου, του Βλαντιμίρ Πούτιν, επίσης διάσημου, επίσης εν πολλοίς, άγνωστου. Βίοι παράλληλοι, λοιπόν, από τον Ρόμαν Αμπράμοβιτς στον Βλαδίμηρο Πούτιν. 10

Λίπσκι Σήμερα ο Khodorkovsky, o Abramovich, o Freedman, o Deripaska δεν είναι ολιγάρχες. Η ολιγαρχία προϋποθέτει ταυτόχρονο έλεγχο των χρημάτων και της εξουσίας. Αυτό σημαίνει ολιγαρχία. Οι άνθρωποι που προαναφέρθηκαν σήμερα δεν είναι ολιγάρχες. Σήμερα οι ολιγάρχες βρίσκονται στο Κρεμλίνο. Οι πραγματικοί ολιγάρχες βρίσκονται στο Κρεμλίνο. Αυτοί ηγούνται σήμερα των μεγαλύτερων εθνικών ομίλων που ελέγχουν τον τομέα της πετρελαιοπαραγωγής, του φυσικού αερίου, τον κλάδο των επικοινωνιών, τον τομέα των σιδηροδρομικών μεταφορών κλπ. Ελέγχουν τα μεγάλα μονοπώλια, τις μεγάλες εταιρίες Οι κρατικοί λειτουργοί είναι μέλη διοικητικών συμβουλίων ή είναι πρόεδροι των διοικητικών συμβουλίων. Αυτοί είναι οι πραγματικοί ολιγάρχες. Τα λεφτά και η εξουσία είναι συγκεντρωμένα στα χέρια τους. Ο Putin εν μέρει είναι και ο ίδιος ολιγάρχης. Και αυτό επειδή μέσω ενός πολύπλοκου συστήματος ελέγχει τις χρηματοοικονομικές πηγές. Μόσχα Υποστηρίζουμε τον Πούτιν και γι αυτό θα ψηφίσουμε το Μεντβέντεβ. Εννοείται ότι θα ψηφίσουμε τον Πούτιν γιατί είναι δοκιμασμένος άνθρωπος, έχει εκπληρώσει πετυχημένα δύο θητείες. Δεν έχω τίποτα εναντίον των ολιγαρχών. Οι ολιγάρχες είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη της χώρας με την προϋπόθεση ότι θα κάνουν πράγματα για τη χώρα. Ο Πούτιν συνέβαλε συνολικά στην ενίσχυση της εξωτερικής πολιτικής. Επίσης, θεωρώ πολύ σημαντικό το μέτρο οικονομικής ενίσχυσης της μητρότητας. Δεν παρακολουθώ ιδιαίτερα τις πολιτικές εξελίξεις αλλά σε σχέση με τους προκατόχους του, ο Πούτιν φαίνεται ιδιαίτερα άξιος. Μόσχα 2008. Σε λίγες μέρες, η Ρωσία ψηφίζει νέο Πρόεδρο. Μετά από οχτώ χρόνια στο Κρεμλίνο, ο Πούτιν δεν έχει δικαίωμα απ το Σύνταγμα να εκλεγεί ξανά αλλά δε θα χαθεί. Έχει εξασφαλίσει την εκλογή εν ςο Προέδρου της δικής του επιλογής και ο ίδιος θα συνεχίσει να ασκεί την εξουσία από τη θέση του Πρωθυπουργού. Το περιοδικό Τάιμ, τον ανακήρυξε φέτος άνθρωπο της χρονιάς. Η δημοτικότητά του στη Ρωσία είναι στα ύψη αλλά ποιος είναι στ αλήθεια ο Πούτιν. Ο άνθρωπος που έδωσε και πάλι αυτοπεποίθηση σε μια χώρα που κατέρρεε και την έβαλε ξανά στο χάρτη ως μεγάλη δύναμη ή ένας νέος τσάρος; 11

Ιγκόρ Μακάροφ (πρόεδρος «ΙΤΕΡΑ»): «Ως πολίτης, του αναγνωρίζω ότι έκανε πάρα πολλά για να νιώθει η Ρωσία και πάλι περήφανη. Είμαι παλιός αθλητής, μέλος της Εθνικής ομάδας ποδηλασίας της Σοβιετικής Ένωσης. Έχω πάρει μέρος σε πολλούς διεθνείς αγώνες. Τότε, νιώθαμε εκπρόσωποι μιας μεγάλης χώρας, τη δεκαετία του 90, δεν υπήρχε τέτοια αίσθηση. Ο Πούτιν συνέβαλε στην ενίσχυση της εθνικής μας ταυτότητας, μας έκανε περήφανους που είμαστε Ρώσοι. Το χρωστάμε στον Πούτιν αυτό.» Ο Μακάροφ, παλιός αθλητής, είναι σήμερα μέτοχος της εταιρείας «ΙΤΕΡΑ». Εκμεταλλεύεται φυσικό αέριο και δραστηριοποιείται στις νέες τεχνολογίες ενέργειας. Εννοείται, ότι εκτιμά απεριόριστα τον Βλαντιμίρ Πούτιν, όπως και όλα τα στελέχη όλων των μεγάλων ρωσικών επιχειρήσεων. Όπως και ο Τοκάρεφ, Πρόεδρος της γνωστής μας εταιρείας, «Τρανσνεφτ», που μετέχει στην κατασκευή του αγωγού Μποργάς Αλεξανδρούπολη. Νικολάι Τοκάρεβ (πρόεδρος «Τρανσνεφτ): «Όλοι ξέρουμε ποια ήταν η οικονομική κατάσταση της χώρας πριν από οχτώ χρόνια., μεγάλη οικονομική κρίση, ο βιομηχανικός τομέας σε καθίζηση, οι κοινωνικές παροχές ήταν ανύπαρκτες, ο στρατός, η νεολαία, τα επιστημονικά ιδρύματα ήταν σε κατάσταση αδυναμίας. Αν συγκρίνουμε εκείνη την κατάσταση με τη σημερινή, είναι μέρα με τη νύχτα. Σήμερα η χώρα είναι πανίσχυρη, τα αποθεματικά της εγγυώνται ό,τι και να συμβεί. Εγγυάται τη σταθερότητα για την οικονομία της χώρας.» Ταξιδέψαμε μακριά απ τη Μόσχα για να συναντήσουμε τον άνθρωπο που έχει στην Τσουκότκα τον ισχυρότερο αντίλογο στα εγκώμια για τον Πούτιν. Γκάρι Κασπάροφ: «Νομίζω ότι ο Αριστοτέλης δεν θα μπορούσε να βρει καλύτερη περιγραφή του όρου "ολιγαρχία" απ ό,τι εδώ στη Ρωσία, όπου οι άνθρωποι με εξουσία ελέγχουν σχεδόν όλο το κεφάλαιο στη χώρα. Η Ρωσία του Πούτιν είναι μια σύγχρονη ολιγαρχία. Είναι μια σύγχρονη ολιγαρχία. Και η ειρωνεία είναι ότι ενώ καταστρέφουν τη δημοκρατία και τους δημοκρατικούς θεσμούς στη Ρωσία, αυτοί κρατούν τις περιουσίες τους σε χώρες όπου αυτά τα χρήματα αυτά προστατεύονται από το νόμο.» Ο Γκάρι Κασπάροφ, παλιός παγκόσμιος Πρωταθλητής στο σκάκι είναι πολιτικός αντίπαλος του Πούτιν. Αποφάσισε να μην κατέβει στις προσεχείς εκλογές. Κάνει καμπάνια ζητώντας από τους πολίτες να τις μποϊκοτάρουν.» Γκάρι Κασπάροφ: «Δεν πρέπει καν να χρησιμοποιούμε τον όρο εκλογές. Πρόκειται για μια μεταβίβαση εξουσίας στο εσωτερικό της μαφίας που κυβερνά. Το ρωσικό πολιτικό σύστημα δεν έχει καμιά σχέση με δημοκρατία. Είναι ένα παράξενο μείγμα φεουδαρχικών σχέσεων ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια, μουσολινικού, κορπορατιβιστικού κράτους 12

και λατινοαμερικάνικης δικτατορίας. Πάνω απ όλα, έχει μια δομή μαφιόζικης οργάνωσης, όπου από τα μέλη της απαιτείται μόνον υποταγή και νομιμοφροσύνη.» Ανδρέι Λίπσκι (αρχισυντάκτης Νόβαγια Γκαζέτα): «Η κατάσταση στα Μέσα Ενημέρωσης είναι αξιοθρήνητη. Η έξαρση της ελευθερίας του λόγου που παρατηρήθηκε μετά την περεστρόικα του Γκορμπατσόφ, στα πρώτα χρόνια των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων έληξε και έληξε, όχι επειδή οι δημοσιογράφοι έπαψαν να θέλουν να δουλεύουν ελεύθερα αλλά επειδή επί Πούτιν άρχισε μια διαδικασία επιστράτευσης των μίντια ώστε υποχρεωτικά να υποστηρίζουν το καθεστώς.» Βρισκόμαστε στα γραφεία της Νόβαγια Γκαζέτα. Είναι, ίσως, η μόνη αληθινά ανεξάρτητη εφημερίδα στη σημερινή Ρωσία. Δεν ελέγχεται από το Κρεμλίνο αλλά δεν ανήκει και σε κανένα μεγιστάνα. Οι μετοχές της είναι διασκορπισμένες. Ένας από τους ιδιοκτήτες της, για παράδειγμα, είναι ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ με ποσοστό 10%. Το τίμημα της ανεξαρτησίας είναι βαρύ. Τρεις συντάκτες της εφημερίδας έχουν δολοφονηθεί τα τελευταία χρόνια. Η Άννα Πολιτκόφσκαγια είναι το τελευταίο και διασημότερο θύμα. Ανδρέι Λίπσκι (αρχισυντάκτης Νόβαγια Γκαζέτα): «Η Άννα είχε συγκεντρώσει μεγάλο όγκο διαφορετικών πληροφοριών, ενοχλητικών για πολλούς ανθρώπους για διάφορους λόγους. Νομίζω ότι οι λόγοι αυτοί δεν ήταν μόνο πολιτικοί αλλά αφορούσαν και το οργανωμένο έγκλημα και οικονομικές παρανομίες. Σίγουρα θα έχετε ακούσει για τα μεγάλα χρηματικά ποσά που διακινούνται για την «ανοικοδόμηση» της Τσετσενίας. Τα πολλά λεφτά που μοιράζει το κράτος, μερικές φορές, κάπου εξαφανίζονται. Δεν αποτελεί μόνο δική μας «πάθηση». Έχει συμβεί και στην χώρα σας νομίζω, όταν πρόκειται για τα δημόσια έργα. Οπότε, υπήρχαν πολλοί ενδιαφερόμενοι να κλείσουν το στόμα της Πολιτκόφσκαγια.» Η Πολιτκόφσκαγια είναι μια εντελώς ξεχωριστή περίπτωση δημοσιογράφου στη μετα-σοβιετική Ρωσία. Είχε υπογράψει τρομερές αποκαλύψεις για τις αγριότητες του πολέμου στην Τσετσενία, για υποθέσεις όπως η απαγωγή μαθητών στο σχολείο του Μπεσλάν ή μεγάλες υποθέσεις διαφθοράς. Δολοφονήθηκε τον Οκτώβριο του 2006. Μέχρι σήμερα, οι δολοφόνοι της παραμένουν άγνωστοι. Ανδρέι Λίπσκι (αρχισυντάκτης Νόβαγια Γκαζέτα): «Μπορώ να εκφράσω την προσωπική μου άποψη αλλά δεν μπορώ να μιλήσω για την πορεία της έρευνας. Μπορώ να πω μόνο ότι τώρα η έρευνα προχωράει στην σωστή κατεύθυνση. Διεξάγονται ανακρίσεις, υπάρχουν πολλοί εμπλεκόμενοι γιατί πρόκειται για τους άμεσους δολοφόνους, για τους μεσάζοντες και για τους ηθικούς αυτουργούς. Oι εμπλεκόμενοι είναι πολλοί και διαφορετικοί. Προέρχονται και από μυστικές υπηρεσίες, και από τον κόσμο οργανωμένου εγκλήματος και από κάποιους κύκλους συναφείς με την πολιτική.» 13

Δολοφονίες δημοσιογράφων, ελεγχόμενα μέσα, ελεγχόμενες ελευθερίες, μεγάλη διαφθορά. Η μία όψη. Μεγαλύτερη ευημερία, χάρη στις διεθνείς τιμές του πετρελαίου, μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας για τους πολίτες και ένα μεγαλύτερο βάρος της πάλαι ποτέ υπερδύναμης στη διεθνή σκηνή. Η άλλη όψη. Ο Πούτιν είναι ο Ρώσος Ιανός. Όλα ξεκίνησαν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 2000. Ξαφνικά, ο Πρόεδρος Γέλτσιν ανακοινώνει ότι παραιτείται πριν λήξει η θητεία του. Διορίζει διάδοχό του έναν περίπου άγνωστο, πρώην συνταγματάρχης της Κα Γκε Μπε, είχε υπηρετήσει στη Δρέσδη της Ανατολικής Γερμανίας και μετά την πτώση του τείχους είχε κάνει μια χαμηλού προφίλ πολιτική καριέρα στην Πετρούπολη. Βρέθηκε ξαφνικά στην αυλή του Προέδρου Γέλτσιν. Ορίστηκε αρχηγός της Εφ Ες Μπε, όπως ονομάζεται σήμερα η παλιά Κα Γκε Μπε. Από τη θέση αυτή, προσέφερε μια μεγάλη υπηρεσία στο Γέλτσιν. Ο Γενικός Εισαγγελέας είχε αρχίσει έρευνες για καταγγελίες διαφθοράς του Προέδρου και μελών της οικογένειάς του. Η Εφ Ες Μπε προμηθεύτηκε και διοχέτευσε στον τύπο ένα βίντεο στο οποίο ο Εισαγγελέας συλλαμβάνεται στο κρεβάτι με δύο πόρνες. Οι έρευνες σταματούν και ο Πούτιν ανταμείβεται με τη θέση του Αντιπροέδρου της κυβέρνησης. Σε λίγο, ορκίζεται Πεωθυπουργός και μετά την παραίτηση Γέλτσιν, αναλαμβάνει Πρόεδρος. Έγινε ο Πρόεδρος του νόμου και της τάξης, ο Πρόεδρος που αντιμετώπισε με πυγμή τον πόλεμο στην Τσετσενία, εκείνος που επωφελήθηκε από την ευημερία που έφερε η ραγδαία άνοδος της τιμής του πετρελαίου. Λίλια Σεπτσόβα (συγγραφέας): «Ξεκίνησε σαν ένα πρόσωπο που αγαπούσε προφανώς τη Ρωσία και που ήθελε και είχε σκοπό να την εκσυγχρονίσει. Αλλά κατέληξε να εκπροσωπεί ό,τι παλιό και παραδοσιακό υπάρχει στη Ρωσία. Θα μείνει στην ιστορία ως σταθεροποιητής αλλά ως μεταρρυθμιστής απέτυχε, απέτυχε ως εκσυγχρονιστής. Και ο ίδιος το αναγνώρισε στην τελευταία του ομιλία την προηγούμενη εβδομάδα.» Ζητιάνος: «Είμαι από την πατρίδα του Λένιν, από την περιοχή Ουλιάνοβσκ. Δούλευα και είχα τα πάντα. Δούλευα και στο σοβχόζ και στο εργοστάσιο. Δεν υπάρχει να κάνεις τίποτα. Το εργοστάσιο πουλήθηκε, έκλεψαν τα πάντα.» Ζητιάνος στο κέντρο της Μόσχας, στο μετρό Κράσναγια Νοβότα. 53 ετών, άνεργος και άστεγος. Στη σημερινή Μόσχα, συνηθισμένο θέαμα. Ζητιάνος: «Παλιά ήταν καλύτερα, επί της σοβιετικής εξουσίας. Ο καθένας είχε δουλειά, αμειβόταν, είχε σπίτι, σχολείο, τα πάντα. Τώρα δεν υπάρχει τίποτα. Παντού ζητάνε λεφτά. Που να τα βγάζει κάποιος; Δεν σκέφτονται καθόλου ότι οι άνθρωποι δεν έχουν λεφτά. Είναι δυνατόν να ζει κάποιος στη Μόσχα με 4.700 ρούβλια το μήνα; Πρέπει να πληρώνεις το ενοίκιο, το ένα το άλλο, το φαγητό, να αγοράσεις και κανένα ρούχο. Θα γυρίσει η σοβιετική εξουσία και θα τιμωρήσουν και την κυβέρνηση και 14

την Βουλή και τα πράγματα θα γίνουν όπως ήταν επί Στάλιν: εξορία και ένα φτυάρι στο χέρι. Όλοι έτσι θα καταλήξουν.» Σωσίας Λένιν: «Είμαι ο σωσίας του Βλαντίμιρ Λένιν. Ήταν ο ηγέτης της Σοβιετικής Επανάστασης. Όπως ήταν τα πράγματα το 70 και το 80, ταίριαζαν περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία του ρωσικού λαού απ ό,τι η σημερινή ανεξέλεγκτη πορεία με τόση εγκληματικότητα.» Υπάρχουν άνθρωποι στη σημερινή Ρωσία που νοσταλγούν το σοβιετικό παρελθόν; Σ ένα τραμ της Μόσχας συναντήσαμε τον διαβόητο εθνικιστή πολιτικό, Βλαντιμίρ Ζιρινόφσκι. Κάνει προεκλογική καμπάνια ως υποψήφιος Πρόεδρος. Τον ρωτήσαμε αν υπάρχει νοσταλγία για τις παλιές καλές μέρες. Βλαντιμίρ Ζιρινόφσκι (Αντιπρόεδρος Δούμας): «Επί 75 χρόνια είχαμε την σοβιετική δημοκρατία η οποία ήταν διαφορετική αλλά αν συγκρίνουμε την σοβιετική δημοκρατία θα δούμε ότι η απόλυτη πλειοψηφία των φτωχών ήταν ευχαριστημένη. Σήμερα πολύ ευχαρίστως θα γυρνάγανε την εποχή του Μπρέζνιεφ. Δεν μπορούμε να απαρνηθούμε το καθεστώς που υπήρχε παλιά. Είχε πολλούς περιορισμούς, βέβαια, αλλά οι φτωχοί απλοί άνθρωποι που δεν χρειάζονται ταξίδια στο εξωτερικό και που δεν έχουν λεφτά σήμερα για ακριβά αυτοκίνητα και εξοχικά ήταν ευχαριστημένοι. Σήμερα οι πλούσιοι είναι ευχαριστημένοι.» Αλλά σε μια Μόσχα που αλλάζει ραγδαία, επιδεικνύει περήφανη τις ακριβές της βιτρίνες και χτίζει νέα πολυτελή προάστια για εκείνους που μπορούν να πληρώσουν μερικά εκατομμύρια δολάρια για ένα σπίτι με πισίνα στο υπόγειο, η νοσταλγία δεν έχει και πολύ χώρο να εκφραστεί. Βρισκόμαστε στη Ρουμπλιόφκα, την Εκάλη, ας πούμε, της Μόσχας. Αντρέι Καϊμακόφ (οικοδόμος); «Τα οικόπεδα που βρίσκονται πιο κοντά στη Μόσχα στην δυτική πλευρά της πόλης είναι πάρα πολύ ακριβά. Πάνω από 100.000 δολάρια για 100 τ.μ» Λονδίνο Ελένα Ραγκοζίνα (εκδότρια): «Το ρωσικό χρήμα είναι καινούριο. Δεν υπάρχει χρήμα από παλιά. Δεν πρόκειται για χρήματα που οι άνθρωποι είχαν πριν από την επανάσταση και, όταν μιλάμε για τα ρωσικό χρήμα, όλοι καταλαβαίνουν ότι έγινε τα τελευταία λίγα χρόνια.» Η Έλενα Ραγκόζινα εκδίδει περιοδικά πολυτελείας που απευθύνονται σε πλούσιους Ρώσους, κυρίως εκείνους που ζουν στο Λονδίνο. 300.000 εύποροι Ρώσοι ζουν, πλέον, μόνιμα στη βρετανική πρωτεύουσα. Ένα στα τρία πολυτελή σπίτια που πωλούνται στο Λονδίνο, πωλείται σε Ρώσο ιδιοκτήτη. Σ ένα από τα πρώτα τεύχη 15

του περιοδικού της η Ραγκόζινα είχε γράψει ένα διάσημο πια άρθρο με τίτλο: «Πώς να ξοδέψετε ένα εκατομμύριο λίρες σε μια ώρα. Οι ακριβότερες βρετανικές μάρκες διαφημίζονται στο περιοδικό της.» Ελένα Ραγκοζίνα (εκδότρια): «Εταιρείες πωλήσεων ακινήτων, κοσμήματα, μόδα, ακριβά φορέματα ή ο,τιδήποτε άλλο που μόνο οι πλούσιοι μπορούν να αγοράσουν. Όλες οι μεγάλες εταιρείες κοσμημάτων συνεργάζονται μαζί μας, μεταξύ αυτών είναι η Τίφανι, ο Μουζάιεφ, ο Καρτιέρ.» Ο νέος πλούτος αναζητά υλικά πειστήρια και βρίσκει τη συμβολική του επιβεβαίωση στην αγορά της τέχνης. Η «Έρευνα» επισκέφτηκε τη γκαλερί της Κάθριν ΜακΝτούγκαλ στο Σεντ Τζέιμς Παρκ του Λονδίνου, που δουλεύει με Ρώσους, κυρίως, πελάτες. Κάθριν ΜακΝτούγκαλ (ιδιοκτήτρια γκαλερί): «Πέρσι πουλήσαμε πίνακες ζωγραφικής αξίας περίπου 36 εκατομμυρίων δολαρίων. Δεν θυμάμαι ακριβώς τον αριθμό από τους πίνακες που πωλήθηκαν αλλά η αγορά αναπτύσσεται πολύ πολύ γρήγορα.» Τατιάνα Ζασλάβσκαγια (κοινωνιολόγος): «Εκτιμάται ότι στην πραγματικότητα τα εισοδήματα των πλουσίων υπερβαίνουν αυτά των φτωχών κατά 30 ή 40 φορές. Υπάρχουν άνθρωποι που κυριολεκτικά δεν έχουν να φάνε, οι συντάξεις είναι της τάξεως των 1.500 ρουβλίων. Αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό στις αγροτικές περιοχές. Τα κολχόζ και τα σοβχόζ καταστράφηκαν, ο κόσμος δεν πληρώνεται. Επιβιώνουν μόνο με τις σοδειές τους. Μπορείς να φυτέψεις πατάτες, όχι όμως, βούτυρο. Από τη μία, ο Αμπράμοβιτς με τα σκάφη του και από την άλλη, μια γριά που δεν έχει βούτυρο να αλείψει το ψωμί. Αυτή είναι η μια πτυχή. Η άλλη είναι οι τεράστιες διαστάσεις που πήρε η διαφθορά και τα φαινόμενα δωροδοκιών. Στην ουσία πρόκειται για δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Ο αμοραλισμός κυριαρχεί στην κοινωνία. Η σοβιετική κοινωνία ήταν κι αυτή ανήθικη. Ελπίζαμε όμως ότι θα διορθωθεί υπό την επίδραση της δημοκρατίας και της ελευθερίας του λόγου. Δεν συνέβη, όμως. Έχω την εντύπωση ότι η κοινωνία αρρώστησε ακόμα περισσότερο.» Η καθηγήτρια Τατιάνα Ζασλάβσκαγια είναι μια σημαδιακή μορφή των τελευταίων ημερών της Σοβιετικής Ένωσης. Διάσημη ακαδημαϊκός, ήταν από τις πιο γνωστές κριτικές φωνές των αρχών της δεκαετίας του 80. Επεσήμαινε ότι η υπερδύναμη, παρά τη στρατιωτικής της ισχύ, βρισκόταν σε αδιέξοδο. Τατιάνα Ζασλάβσκαγια (κοινωνιολόγος): «Το δράμα της σοβιετικής οικονομίας θα μπορούσε να περιγραφεί με το ρητό: «όπου και να δουλεύεις, θα είσαι κορόϊδο να δουλεύεις.» Το έλεγαν οι άνθρωποι κάθε μέρα. Οι άνθρωποι δεν ήθελαν να δουλεύουν. Κανένας δεν ενδιαφερόταν. Δεν υπήρχε 16

οικονομικό κίνητρο. Δεν υπήρχε σύνδεση μεταξύ της δουλειάς και της αμοιβής.» Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ επεχείρησε να ανακόψει την πτώση. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 80 ρίχνει το σύνθημα «περεστρόικα». Οικονομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις, απελευθέρωση της αγοράς για μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις, κάποια ελευθερία λόγου, απεμπλοκή από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ένα στρατιωτικό πραξικόπημα τον Αύγουστο του 1991 ανατρέπει τον Γκορμπατσόφ. Τα τανκς βγαίνουν στους δρόμους της Μόσχας. Ο Μπόρις Γέλτσιν, Πρόεδρος τότε της Ρωσικής Ομοσπονδίας γίνεται το σύμβολο της αντίστασης και ο νέος ισχυρός άνδρας της χώρας. Η Σοβιετική Ένωση διαλύεται, η οικονομία αλλάζει εκ θεμελίων. Γρήγορες ιδιωτικοποιήσεις, γρήγορο άνοιγμα των αγορών, γρήγορος πλούτος, καλπάζουσα φτώχεια. Αποτύχαμε ομολογεί τώρα η Ζασλάβσκαγια. Τατιάνα Ζασλάβσκαγια (κοινωνιολόγος): «Ποιο ήταν το λάθος μας; Δεν υπολογίσαμε, υποτιμήσαμε την συμπεριφορά της ηγετικής τάξης. Δεν φανταστήκαμε ότι τα εργοστάσια θα «αρπαγούν» από τους διευθυντές τους, ότι οι περιφερειακές επιχειρήσεις θα ιδιωτικοποιηθούν από τους κυβερνήτες ή τους πρώτους γραμματείς των τοπικών οργανώσεων του κομμουνιστικού κόμματος κλπ. Δεν προβλέψαμε ότι οι άνθρωποι στις διοικητικές θέσεις και οι κρατικοί λειτουργοί θα βρουν τρόπο να επωφεληθούν οι ίδιοι από την διαδικασία της ιδιωτικοποίησης. Αυτό ακριβώς συνέβη επί Γέλτσιν. Εναποθέσαμε πολλές ελπίδες στην δημιουργία μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και δεν προβλέψαμε καθόλου την πιθανότητα δημιουργίας ενός «ολιγαρχικού κράτους». Ήταν, λοιπόν, κάποτε μια χώρα που την έλεγαν «Σοβιετική Ένωση». Η χώρα αυτή δεν υπάρχει πια. Το τέλος της, τα χρόνια της μετάβασης από το Σοβιετικό πείραμα στο νέο ρωσικό καπιταλισμό, η γέννηση μιας νέας οικονομικής δύναμης, της νέας ρωσικής ολιγαρχίας είναι, νομίζω, ένα από τα πιο συναρπαστικά και τα απιο δραματικά πολιτικά θρίλερ της εποχής μας. Αυτό το θρίλερ προσπαθήσαμε να ξεφυλλίσουμε μαζί απόψε με οδηγό την ιστορία δυο ανθρώπων που είναι διάσημοι και ταυτόχρονα, άγνωστοι, του Ρόμαν Αμπράμοβιτς και του Βλαντιμίρ Πούτιν. Το τέλος αυτού του θρίλερ δεν το ξέρουμε γιατί η ιστορία συνεχίζεται και αυτή η ιστορία δεν είναι μόνο ότι μας ενδιαφέρει, μας αφορά. Καλή σας νύχτα. 17