ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ, ΧΟΡΩΝ, ΦΟΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΕΘΙΜΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: 1) ΔΗΜΟΥ ΔΟΞΑΤΟΥ-ΧΩΡΙΣΤΗΣ ΝΟΜΟΥ ΔΡΑΜΑΣ 2) ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΡΩΜΥΛΙΑΣ (ΜΙΚΡΟ ΜΠΟΓΙΑΛΙΚ) της Σωτηρίας Φεδίνογλου ( ΑΕΜ: 849 ) ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβάλλεται στο καθηγητικό σώμα του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης Εγκεκριμένο από το καθηγητικό σώμα Επιβλέπων καθηγητής: Δούκα Στυλιανή Θεσσαλονίκη 2013 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο χορός είναι από τους αρχαιότερους τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων του ανθρώπου. Είναι η συνισταμένη όλων των ανθρωπίνων δυνάμεων που διαρκώς διεγείρονται από την μελωδία και το ρυθμό, δημιουργούν ψυχική εφορία και αγαλλίαση στους χορευτές, αλλά και στους θεατές. Χορός είναι η έκφραση με ρυθμικές κινήσεις της ψυχικής κατάστασης του ατόμου που χορεύει. Από τα πανάρχαια χρόνια, ο χορός υπήρξε το σύμβολο της συνειδητής παρουσίας της ζωής. Ο χορός είναι τελετή, είναι συμμετοχή και όχι θέαμα. Είναι δεμένος στενά με τη μαγεία, τη θρησκεία, με τη δουλειά, τη γιορτή, το θερισμό, τα σπορ. Χορεύω σημαίνει αισθάνομαι και εκφράζω με τη μέγιστη ένταση τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την κοινωνία. Δεν υπάρχει κανένας λαός στην ιστορία της ανθρωπότητας που να τίμησε και να έδωσε τόση αξία στο χορό, όπως οι Έλληνες, οι οποίοι αναγνώρισαν την αισθητική και παιδαγωγική του αξία. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης αποδέχονται την ουσιαστική σημασία του χορού και μάλιστα ο Πλάτωνας χόρευε με ομάδα αγοριών κυκλικούς πηδηχτούς χορούς. Μουσική, ποίηση και χορός αποτελούσαν για τους αρχαίους ημών προγόνους όψεις του ιδίου νομίσματος, που τα συνόδευαν με την έννοια που ονομάζονταν «Μουσική» ως την τέχνη των Μουσών. Η Τερψιχόρη, μία από τις εννέα μούσες ήταν γι αυτούς η προστάτιδα του χορού. Οι Έλληνες, ως έθνος, συγκροτούνται από πολιτισμικές κοινότητες, δηλαδή ομάδες ανθρώπων που έχουν κοινή καταγωγή και συνδέονται με δεσμούς κοινής πολιτισμικής δράσης, κοινά ήθη και έθιμα. 2

Σε κάθε περιοχή της χώρας μας υπάρχουν τοπικοί χοροί. Χορεύονται συνήθως σε μεγάλες ετήσιες γιορτές όπως το Πάσχα, τις απόκριες, την πρώτη μέρα της άνοιξης, καθώς επίσης στη βάφτιση, στον αρραβώνα, στο γάμο κ.α. Μαθαίνοντας τους χορούς, τα τραγούδια και τις παραδόσεις μας, μαθαίνουμε πώς ζούσαν οι πρόγονοί μας σε παλαιότερες εποχές. Στην έρευνα αυτή θα δοθεί, μέσω συνεντεύξεων, έμφαση στο τρίπτυχο χορός -μουσική- φορεσιά θεωρώντας σημαντικό για την κατανόηση του χορού, την μελέτη και των άλλων δύο στοιχείων της τοπικής παράδοσης, αφού κανένας χορός δεν γεννήθηκε ανεξάρτητα από την μουσική που τον συνοδεύει. Η μελέτη της σημειολογίας που φέρει μέσα της η τοπική φορεσιά, αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση των ηθών της τοπικής κοινωνίας, τα έθιμα αλλά συχνά και την ερμηνεία των χορών. Οι συνεντεύξεις αυτές, το φιλικές συζητήσεις εκφράζει καλύτερα την πραγματικότητα, δόθηκαν στα πλαίσια της εργασίας από δύο συντοπίτες. Στο πρώτο μέρος είναι ο κος Παϊτάρης ντόπιος κάτοικος Δοξάτου, ενώ στο δεύτερο, ο κος Δαλακάκης από τον Άγιο Αθανάσιο Δράμας, χωριό δίπλα στο Δοξάτο, πρόσφυγας από την Ανατολική Ρωμυλία περιγράφουν τους χορούς, τα ήθη και τα έθιμα τους, τις φορεσιές τους και αναπαριστούν με νοσταλγία το παρελθόν τους. 3

1 Ος Κύκλος Τραγούδια, χοροί, φορεσιές και έθιμα από τις κωμοπόλεις του Δοξάτου και της Χωριστής του νομού Δράμας Το Δοξάτο είναι κωμόπολη του νομού Δράμας. Αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Δοξάτου. Απέχει από την πρωτεύουσα του νομού, την Δράμα, 10 χιλιόμετρα και βρίσκεται πάνω στην εθνική οδό Δράμας-Καβάλας. Αριθμεί 4000 κατοίκους αλλά ονομάζεται Δήμος «ΤΙΜΗΣ ΕΝΕΚΕΝ», εξαιτίας της προσφοράς των κατοίκων του στον απελευθερωτικό αγώνα εναντίον του βουλγαρικού ζυγού. Έχουν μείνει ονομαστές οι σφαγές του Δοξάτου που τίμησαν τον τόπο κι έχουν περάσει στην ιστορία, λόγω των οποίων ονομάστηκε ΗΡΩΙΚΗ και ΜΑΡΤΥΡΙΚΗ πόλη και έτυχε πολλών τιμητικών διακρίσεων. Η περιοχή κατοικήθηκε από την προιστορική εποχή, όπως φαίνεται από τον νεολιθικό οικισμό στην περιοχή Δοξάτ-τεπέ. Κατά τη Βυζαντινή εποχή ονομαζόταν «Δόκαλον». Με την ονομασία «Δοξάτο» είναι γνωστό από το 1600 μ.χ., που μάλλον οφείλεται στη θέση του στον ευρύ κάμπο (δοξάτο είναι το ευρύχωρο δωμάτιο του πρώτου ορόφου στα παραδοσιακά σπίτια, που έχει ωραία θέα). Οι κάτοικοι του ήταν, και είναι ακόμα και σήμερα, φιλήσυχοι, ήρεμοι χαρακτήρες και πολύ γλεντζέδες. Είναι στην πλειοψηφία τους ντόπιοι με χαρακτηριστική ομιλία ντοπιολαλιά. Οργάνωναν από παλιά πολλούς χορούς και πανηγύρια, με αποκορύφωμα τις 2 Μαΐου, που γινόταν το καλλίτερο πανηγύρι της περιοχής. Η ημερομηνία αυτή είναι χαρακτηριστική γιατί ήταν η εποχή που πληρώνονταν από την πώληση των καπνών (κατεξοχήν κύρια ασχολία των κατοίκων),και ξεκινούσε η νέα περίοδος σπαρμού. Χόρευαν τους περισσότερους Ελληνικούς χορούς με ιδιαίτερη ροπή προς τον συρτό στα τρία (συρτός Μακεδονίας). Έτσι γεννήθηκαν πολλά τραγούδια πάνω σ αυτόν τον ρυθμό και απ όλα επικράτησε η γαλάζια περιστέρα που έδωσε και την ονομασία στον τοπικό χορό. Τον χορό αυτό, αντιπροσωπευτικό του δήμου Δοξάτου, τον συναντάμε σήμερα με δύο ρυθμούς, έναν αργό και ένα γρήγορο. 4

Ο ένας ρυθμός ήταν όταν τραγουδούσαν το τραγούδι αυτό στο παστάλι ( ξεχώρισμα και πακετάρισμα των ξερών φύλων του καπνού)- ήταν δηλαδή βαρύς και αργός.στα πανηγύρια όμως το τραγούδι άλλαζε ρυθμό, γινόταν χορευτικό, πιο ζωηρό και γρήγορο. Στις μέρες μας διασώζεται ο γρήγορος χορευτικός ρυθμός, που αναβιώνει μέσα από τις εκδηλώσεις του πολιτιστικού και μορφωτικού συλλόγου του δήμου στο πανηγύρι, που γίνεται πάλι την ίδια ημερομηνία, στις 2 Μαΐου. Την προέλευσή του τραγουδιού αυτού όμως διεκδικεί και η Χωριστή. Η Χωριστή είναι γειτονική κωμόπολη του νομού Δράμας, στα 3 χλμ από το Δοξάτο και 6 χλμ από την Δράμα. Η ονομασία του παλιότερα ήταν Τσατάλτζα, και οι κάτοικοι του είναι ως επί το πλείστο ντόπιοι. Στοιχεία που έχουν στα χέρια τους για την διεκδίκηση είναι: 1 ο Η Χωριστή είναι παλαιότερη χρονολογικά από το Δοξάτο. 2 ο Επί Τουρκοκρατίας στο Δοξάτο υπήρχαν πολλοί Τούρκοι, και ήταν επόμενο οι κάτοικοι κάτω από τον ζυγό να μην μπορούν να τραγουδήσουν και να χορέψουν. Ενώ στην Χωριστή, αντίθετα, οι Τούρκοι ήταν ελάχιστοι, ίσως γιατί το χωριό πέφτει πιο ορεινό, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να χαίρουν μεγαλύτερης ελευθερίας. 3 ο Υπήρχαν μεγάλα καπνομάγαζα στην Χωριστή και οι περισσότεροι κάτοικοι της εργάζονταν εκεί, έτσι είχαν την δυνατότητα να δημιουργήσουν τραγούδια σαν την γαλάζια περιστέρα, τον ντενγκσή (εργάτης που δένει τα καπνά, που τα κάνει δέματα, Τούρκικα ντέγκ=δέμα ), την Παναγούδα πάει για να πασταλιάσ ), κ.α. Τα χωριά Δοξάτο και Χωριστή είναι πολύ κοντά και είναι επόμενο να υπάρχουν αλληλοεπιδράσεις και αλληλοδιεκδικήσεις τόσο στα έθιμα όσο και στα ήθη και στις παραδόσεις. Ασχετα αν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης η γαλάζια περιστέρα προβάλλεται σαν τοπικός χορός του Δοξάτου, είναι πιο συνετό να πούμε πως ο χορός είναι της περιοχής, γιατί και οι Χωριστιανοί έχουν καλά επιχειρήματα στην διεκδίκηση της πατρότητας του χορού. Ο τοπικός χορός γαλάζια περιστέρα παιγμένος από νταούλια και ζουρνάδες της περιοχής. 5

Μια γάλα-σεβντίμ αμάν-αμάν Μια γαλάζια περιστέρα Αχ μια γαλάζια περιστέρα Αχ πέταξε κι πάει σ απέρα Στο βουνό-σεβντίμ αμάν-αμάν Στο βουνό, βουνό πετούσε Αχ στο βουνό, βουνό πετούσε Αχ και το ταίρι της ζητούσε Ταίρι μου, σεβντίμ αμάν-αμάν Ταίρι μου αγαπημένο Αχ ταίρι μου αγαπημένο Αχ και που να σε περιμένω Συνέντευξη με τον ντόπιο γέρο- Παϊτάρη, κάτοικο του δήμου Δοξάτου έναν από τους καλύτερους χορευτές τις εποχής του, (το παϊτάρης είναι τούρκικο παρατσούκλι, που σημαίνει στα Ελληνικά: κομπογιαννίτης). Ερώτηση: Μπορείτε να μας τραγουδήσετε και την γαλάζια περιστερά; Απάντηση: Πως! Θέλετε; Μια γάλα σεβντίμ αμάν-αμάν Μια γαλάζια περιστερά Πέταξε και πάει σ απέρα Πέταξε σεβντίμ αμάν-αμάν Πέταξε και πάει σ απέρα 6

Στο βουνό σεβντίμ αμάν-αμάν Στο βουνό ψηλά πετούσι Και το ταίρι του ζητούσι Και το ται σεβντίμ αμάν-αμάν Και το ταίρι του ζητούσι τρα-λα-λα Ερώτηση: Τα τραγουδούσατε όλοι μαζί στο καφενείο αυτά; Απάντηση: Όλοι. Όταν δεν είχε όργανα. Ερώτηση: Αυτά τα τραγούδια από πού τα μάθατε; Απάντηση: Από τους μπαμπάδες μας. Ερώτηση: Είναι από εδώ, από το Δοξάτο όλα αυτά; Απάντηση: Ναι. Ερώτηση: Πότε τα χορεύατε αυτά τα τραγούδια; Απάντηση: Στις 2 Μαΐου πιανόμαστε κορίτσια, γέροι, παλικάρια και χορέουμε στο προαύλιο της εκκλησίας με τα νταούλα και ζουρνάδες. Από τις 3μμ μέχρι τις 6-7μμ, και ευρωπαϊκά και παραδοσιακά. Ερώτηση: Φορούσατε τότε εκείνες τις στολές και χορεύατε; Απάντηση: Όχι, αυτά ήταν οι μπαμπάδες μας και οι παππούδες μας, μετά εμείς όχι (δεν φορούσαμε). Γένονταν πανήγυρι καλή στο Δοξάτο. Φιλήσυχ, αγαπημέν, όλος ο κόσμος, γίνονταν πολύ καλή πανήγυρι, χωρίς να παρεξηγηθεί κανένας.έβγαινες τώρα εσύ μπροστά, χόρευες πρώτη, είτε μπαμπά σου είτε θείος πετούσε ένα πενηντάρικο, ένα κατοστάρικο στα νταούλια. Έτσι γίνονταν οι τσέπες τα νταούλια. Ερώτηση:.φουσκώνουν..Στο δεξί το χέρι κρατούσατε το μαντήλι, παραδοσιακά; Απάντηση: βέβαια, ναι. 7

Ερώτηση: Ο πρώτος το κρατούσε μόνο το μαντήλι; Απάντηση: Ο πρώτος και ο τελευταίος. Ερώτηση: Και φτιάχνατε φιγούρες; Απάντηση: Βέβαια. Ερώτηση: Αυτόν τον χορό τον χόρευαν μόνο άντρες; Απάντηση: Και γυναίκες. Αλλά πιάνονταν, οι γυναίκες δεν πιάνονταν από το χέρι όπως πιάνονται τώρα απ το χερ, ήταν με τα μαντήλια. Τα μανίκια μέχρι δω Ερώτηση: μέχρι κάτω; (εννοεί τον καρπό) Απάντηση: Όχι τώρα γυμνές που βγαίνουν έξω. Τότε χόρευαν!.. Ερώτηση: Και πιάνονταν από το μαντήλι για να μην πιάνονται από τα χέρια; Απάντηση: Για να μην πιάνονται από τα χέρια. Ερώτηση: Δεν άφηναν τότε ε; (και η στροφή γίνονταν από αριστερά) Απάντηση: Γιατί γυρνούσαν να πούμι και το χέρ πρέπει να τα αφήσεις. Ενώ άμα έχ ς το μαντήλ το χέρ δε τ αφήσ, του μαντήλ στου χερ και (εννοεί γυρνάς). Πως χορεύεται η «γαλάζια περιστέρα» Έτσι από τις πληροφορίες που μας έδωσε ο γέρος ΠαΪτάρης και η γυναίκα του στη συνέντευξη, και από αυτά που μας έδειξε σαν καταπληκτικός-όπως λέγεται-χορευτής στην εποχή του, ο χορός ήταν ως εξής: Πιάνονταν άνδρες και γυναίκες από τα μαντήλια, σε ημικύκλιο. Ο πρώτος και ο τελευταίος είχαν το μαντήλι ελεύθερο και το κουνούσαν δεξιά-αριστερά, κατά την διάρκεια του χορού επιδεικτικά( με ψηλά το χέρι). Κυρίως πριν αρχίσει ο χορός, όταν παιζόταν η εισαγωγή, 8

κουνούσαν το μαντήλι με πολλή λεβεντιά και περηφάνια και με στητό το κορμί. Τα βήματα ήταν μεγάλα και βαριά. Από την στάση προσοχής αφού κάνανε στην εισαγωγή ορισμένα κουνήματα του κορμού δεξιάαριστερά, κάνανε το 1 ο βήμα ξεκινώντας με το δεξί πόδι προς την φορά του κύκλου. Στο 2 ο βήμα το αριστερό πόδι ερχόταν σταυρωτά σχεδόν πάνω από το δεξί, προς την φορά και πάλι του κύκλου. Στο 3 ο βήμα το δεξί πόδι ερχόταν προς την φορά του κύκλου, ο κορμός γυρνούσε προς το κέντρο του κύκλου, και τα δύο πόδια μετά και το 3 ο βήμα ήταν λίγο ανοιχτά. Στο 4 ο βήμα το αριστερό πόδι έβγαινε μπροστά και ακουμπούσε με την μύτη προς το κέντρο του κύκλου, στο 5 ο βήμα το αριστερό πόδι ξαναγυρνούσε στην θέση του( θέση προσοχής ), ενώ στο 6 ο βήμα το δεξί πόδι ερχόταν, χωρίς βήμα, βαριά και σταυρωτά πάνω από το αριστερό. Συνεχιζόταν ο χορός με αυτά τα εξής βήματα, την 5 η φορά υπήρχε σαν ποικιλία η στροφή, με το αριστερό χέρι στην μέση και το δεξί να κουνάει το μαντήλι. Οι φορεσιές Οι γυναίκες δεν είχαν ιδιαίτερες στολές για το πανηγύρι, αλλά φορούσαν τα καλά φορέματα που κάνανε για τον γάμο τους, με κεντήματα και δαντέλες. Τα φορέματα αυτά ήταν: το Σαββιάτικο φόρεμα, που φορούσε η νύφη στο γλέντι του Σαββάτου, το νυφικό την Κυριακή, και το Δευτεριάτικο φόρεμα της νύφης που φοριόταν την 9

Δευτέρα όταν συνεχιζόταν το γλέντι στο σπίτι της πεθεράς. Τα δύο αυτά φορέματα ήταν μακριά μέχρι τον αστράγαλο, κλειστά στον λαιμό, με μανίκια μακριά. Χωρίζονταν-συνήθως- σε δύο κομμάτια, στην φούστα και στην πουκαμίσα. Στο κεφάλι φορούσαν λεπτά μαντήλια με πολύχρωμα σχέδια. Στις άκρες οι μαντήλες τελείωναν σε ανθάκια, τα λεγόμενα «ογιάδες». Στον λαιμό τα φορέματα είχαν, συνήθως, πολύ ωραία δαντέλα. Φορούσαν στολίδια, φλουριά και «ντούμπλες» (ντούμπλα= αρμαθιά φλουριά). Οι φορεσιές αυτές έμεναν από γυναίκα σε γυναίκα μέσα στην οικογένεια. Σήμερα διασώζονται λίγες τέτοιες φορεσιές- μία που είναι σε καλή κατάσταση φυλάσσεται στα αρχεία του συλλόγου και εκτίθεται μόνο στο πανηγύρι χωρίς να επιτρέπεται η αντιγραφή. Με το πέρασμα του χρόνου πολλές κοπέλες φορούσαν τις φορεσιές αυτές κι όταν έβγαιναν έξω, έτσι άρχισαν να ράβονται παρόμοια φορέματα και καθιερώθηκαν οι φορεσιές αυτές, εκτός από νυφιάτικες. Η καθεμία κοπέλα πρόσθετε ή αφαιρούσε κομμάτια από την παραδοσιακή φορεσιά, ανάλογα με τα γούστα της και την φαντασία που διέθετε. Μερικές προτιμούσαν τα καπέλα από τα μαντήλια, άλλες αντί για ολόκληρο φόρεμα προτιμούσαν πουκάμισο και φούστα, στυλ που συνηθιζόταν αργότερα. 10

Οι άνδρες φορούσαν τα λεγόμενα «πουτούρια». Βράκες, φαρδιές επάνω και κάτω από το γόνατο στενές, μέχρι τον αστράγαλο. Τα παπούτσια που φορούσαν τα ονόμαζαν «κουντούρια». Φορούσαν το πουκάμισο, άσπρο συνήθως, και από πάνω αμάνικο γιλέκο που κούμπωνε σταυρωτά, με μεγάλα κουμπιά γυαλιστερά, χρώματος χρυσαφί. Πάνω από αυτά φορούσαν γιλέκο με μακριά μανίκια, απλό, χωρίς στολίδια. Στο κεφάλι φορούσαν τα «καλπάκια» ( στρογγυλά καπέλα).οι κάλτσες των ανδρών ήταν άσπρες και μάλλινες. Ο Σύλλογος του Δοξάτου προβάλλει εναλλακτικά και ένα αλλιώτικο τύπο ενδυμασίας, με το αιτιολογικό ότι δεν μπορεί ένα σκέτο φόρεμα να παρουσιαστεί σαν στολή. Οι γυναίκες από την μέση και κάτω φορούν βράκα. Είναι σαν μεσοφόρι που πέφτει φαρδύ μέχρι τα γόνατα κι εκεί σουρώνει και τελειώνει σε δαντελίτσα ( χαρακτηριστικό των ποντιακών στολών). Από πάνω φορούν μακρυμάνικη πουκαμίσα με κεντήματα, όρθιο ( παπαδίστικο γιακά), καλύπτοντας το μπούστο με σαλιαρίστρα. Πάνω από την βράκα βάζουν μεσοφόρι, κι από πάνω την «τσούκνα» (ποδιά) που κατεβαίνει λίγο πιο κάτω από το γόνατο, 11

αμάνικη και με άνοιγμα στο μπούστο απ όπου φαίνεται η σαλιαρίστρα. Στην μέση φορούν την χαρακτηριστική Μακεδονίτικη ζώνη με την μεγάλη και βαριά αγκράφα μπροστά. Από πάνω φοράνε την ποδιά που είναι κεντημένη, και την μαντήλα με τους ογιάδες, στα πόδια τα «τσουράπια» (άσπρες μάλλινες κάλτσες). Οι γυναικείες φορεσιές της Χωριστής μοιάζουν με τις παλιές γυναικείες νυφιάτικες φορεσιές του Δοξάτου. Από μέσα φορούσαν πουκαμίσα με δαντελωτό μπούστο, από πάνω το φόρεμα έφτανε μέχρι τον αστράγαλο. Η μαντήλα στο κεφάλι είχε φλουριά. Το σακάκι από πάνω ήταν μακρυμάνικο, παρόμοιου χρώματος με το φόρεμα. Συνήθως τα κυρίαρχα χρώματα στις φορεσιές αυτές ήταν το μπλε και το καφέ. Χρησιμοποιούν, όπως και οι Δοξατιανές μαντήλια στο χορό τους. Το ύφασμα στις στολές τους ήταν χοντρό και η φορεσιά αρκετά βαριά. Χορευτικά και επιτραπέζια τραγούδια που μας είπε ο γερο-παϊτάρης, στον ρυθμό της γαλάζιας περιστέρας Πιάστι κορτσούδια* στο χορό Να μάθητε, ν ακούσατε Να μάθητε ντζανίμ** αμάν, αμάν-αμάν-αμάν Να μάθητε ν ακούσετε Πως πιάνεται η αγάπη Αρχ απ το μα, ντζανίμ αμάν, αμάν-αμάν-αμάν Αρχ απ το μάτι πιάνεται Αρχή απ το μάτι πιάνεται Στα χείλη κατεβαίνει. 12

*Κορτσούδια = κοριτσάκια **ντζανίμ = ψυχή μου Ερώτηση: Κανένα άλλο τραγούδι μήπως ξέρετε; Απάντηση: Δεν θέλω να δουλεύεις Δεν θέλω να δουλεύεις βρε Σούδα Να βασανίζεσαι Μον θέλ να τρως, να πίνεις βρε Σούδα μ Και να στολίζεσαι Την σκάλα π ανιβαίνεις Στη σκάλα π ανιβαίνεις βρε Σούδα μ Και τα σκαλώματα Όλο ντζιβζέδις μι κάνεις βρε Σούδα Σκέρτσα, καμώματα Το έρημο Δοξάτο βρε Σούδα μ Να δεις τι γένηται Ερώτηση: Θυμηθήκατε τώρα και το άλλο τραγούδι; θα μας το πείτε λίγο; Απάντηση: Ναι! Ναι. Σκοτεινά, σκοτεινά δίχως φεγγάρι Την αγά, την αγάπη μου γυρεύω Την αγά, την αγάπη μου γυρεύω 13

Την ξανθή, την ξανθή, την μαυρομάτα Την ξανθή, την ξανθή, την μαυρομάτα Νάτ για*, νάτη για στο παραθύρι Νάτη για στο παραθύρι Που κιντά, που κεντούσε, τραγουδούσε Μάνα λε, μάνα λέγω παντρεψέσμε Μάνα λέγω παντρεψέσμε, σπιτονοικοκύρεψεσμε Να με δω, να με δώσεις παλικάρι Να χει, να χει του Θεού τη χάρη. *Για = από την τούρκικη λέξη γιαβρούμ = αγαπητέ μου, αγάπη μου. Είναι μια φράση που συχνά χρησιμοποιείται σε περιοχές που ήταν παλιά Τουρκοκρατούμενες. Είναι εκδηλωτικό συμπάθειας και αγάπης π.χ. : ναι για. 14

Ερώτηση : αυτό χορεύεται όπως η γαλάζια περιστέρα ; Απάντηση : ναι, βαρύ και ένα άλλο ακόμα Ε, απόψε δεν κοιμήθηκα Ε, και σήμερα νυστάζω Για δυό ματούδια π αγαπώ Ε, πώς να τα κλέ Πώς να τα κλέψω μια βραδιά Νύχτα δίχως φεγγάρι Νύχτα δίχως αστροφεγγιά Τι να κάμω τώρα; Πώς να γένω τώρα; Που είμαι μοναχός, κι αμάναμάν.. Ερώτηση :κι αυτό έτσι το χορεύατε; Απάντηση : ναι Ερώτηση : αυτό το λέγατε έτσι σε τραπέζι ; Απάντηση : ναι Ερώτηση : επιτραπέζια ένας το λεγε ή πολλοί μαζί; Απάντηση: όλοι μαζί. Ευχαριστώ πολύ. 15

2 ος Κύκλος Φορεσιές και χοροί από το Μικρό Μπογιαλίκ ή Μάρκο Σάρκοβο Συνέντευξη με τον γερο- Πιπέρκα, που κατοικεί στον Άγιο Αθανάσιο Δράμας και είναι πρόσφυγας από την Ανατολική Ρωμυλία, κι από το χωριό Μικρό Μπογιαλίκ Ερώτηση : το όνομά σου πώς λέγεται ; Απάντηση : Δαλακάκης Δημήτριος Ερώτηση : πώς λέγεται το χωριό που έμενες στην Βουλγαρία, τώρα; Απάντηση : Μάρκο Σάρκοβο Ερώτηση : παλιά πώς λεγόταν; Απάντηση : Μικρό Μπογιαλίκ Ερώτηση : αυτό, που βρίσκεται ακριβώς; Απάντηση : βρίσκεται κοντά στην Γιάμπολη, στην Ανατολική Ρωμυλία. Κοντά στα χωριά Μεγάλο Μπογιαλίκ, Πασάκιο, Καβακλί, Ντιρέκιο και είχαμε και την Ανδριανούπολη κοντά, πολύ κοντά μας Ερώτηση : αυτά ήταν Ελληνικά χωριά; Απάντηση : ναι, αυτά ήταν Ελληνικά Ερώτηση : ποιους χορούς χορεύατε τότε εκεί; Απάντηση : ε! χορεύαμε τον συρτόν, έναν βρέτενο, άλλο τσορμπατζίδικο, συγκαθιστό και διάφοροι άλλοι χορούδες τριπάτι, μπαϊτούσκα, το τικ-τακ Ερώτηση : τικ-τακ λέγατε τον ταχτί; 16

Απάντηση : ναι Ερώτηση : αυτούς τους χορούς τους χορεύατε μόνο στο Μικρό Μπογιαλίκ ή και αλλού; Απάντηση : όλη η περιφέρεια αυτή, έναν χορό είχαν Ερώτηση : όλοι τα ίδια; Απάντηση : ναι Ερώτηση : αυτούς τους χορούς πού τους χορεύατε συνήθως, σε πανηγύρια; Σε καμιά γιορτή; Απάντηση : Τις Κυριακές. Τις Κυριακές συνήθως, μαζεύονταν τα κορίτσια ή τα παλικάρια κι εφτιάχναμι χορούς. Κάθε Κυριακή εξόν το καλοκαίρι που είχαμε δουλειές, δεν μπορούσαμε τότε. Ύστερα στα πανηγύρια. Εκάναμ και πανηγύρια. Έρχοντο πολλοί από τα γύρω χουριά κι εφτιάχναμε γλέντια, μεγάλα γλέντια, μεγάλον χορό!!! Ερώτηση : αυτοί οι χοροί που χορεύονταν τότε, τώρα χορεύονται; Απάντηση : απάνω στην Κομοτηνή, Ξυλαγανή, Προσκηνυταί, είναι δικοί μας αυτοί, από την Ανατολική Ρωμυλία Ερώτηση : εσείς εδώ στο χωριό τους χορεύετε; Απάντηση : όχι Ερώτηση : σε κανένα γάμο; Απάντηση : ε, σε κανένα γάμο ναι. Κάνουμε τα ντέτια μας ( τις συνήθειες μας ) Ερώτηση : τι όργανα είχατε τότε; Απάντηση : είχαμιν κλαρίνο, βιολί, νταούλ, γκαΐντες, φλογέρες, μεγάλες φλογέρες. Μ αυτά χορεύαμε. 17

Ερώτηση : τώρα να μας πείτε ο κάθε χορός από πήρε το όνομά του, το γνωρίζετε; Το τικ-τακ επειδή χτυπούσαν το πόδι και το ζωναράδικο επειδή πιάνονταν από τα ζωνάρια; Απάντηση : κι έναν ξέρω πάλι, τσορμπατζίδικο. Στο πανηγύρι πιάνουνταν μπροστά οι άρχοντες του χωριού, οι μεγάλοι: ο πρόεδρος, οι τσορμπατζήδες και λέγηταν τσορμπατζήδικος Ερώτηση : ήταν ο ζωναράδικος και τον ελέγαν τσορμπατζίδικο επειδή μπαίναν με την σειρά, ανάλογα με το πόσο πλούσιοι ήταν; Απάντηση : όχι, έχ διαφορά απ τον ζουναράδικο. Άλλος είναι Ερώτηση : δηλαδή, πώς ήταν; Απάντηση : πάλι τα ίδια, τρία βήματα μπροστά-τρία πίσω αλλά τα χέρια έρχονταν ετσ μπροστά Ερώτηση : αυτή είναι η διαφορά; Απάντηση : ναι, στα χέρια Ερώτηση : στα βήματα; Απάντηση : στα βήματα το ίδιο. Ερώτηση : αυτούς τους χορούς, τους χορεύατε και άνδρες και γυναίκες μαζί ή χόρια; Απάντηση : άνδρες και γυναίκες μαζί, μεις εκεί στην πατρίδα μας, τα παιδιά που αγαπούσαν τα κορίτσια πιάνονταν ανάμεσα, δεν ξεχωρίζαμε. Ερώτηση : από τα χέρια πιάνονταν; Απάντηση : απ τα χέρια, απ τα ζουνάρια, σταυρωτά τα χέρια.. 18

Ερώτηση : μαντήλια κρατούσατε καθόλου; Απάντηση : κρατούσαν τα κορίτσια είχαν μαντήλια Ερώτηση : όταν χόρευαν τα είχαν στα χέρια τους; Απάντηση : τα είχαν πάνω στα ρούχα τους, τα βάζανε μπροστά, εξόν άμα συγκάθιζαν τα κρατούσαν στα χέρια, στον συγκαθιστό είχε κι άντρας μαντήλ Ερώτηση : αυτά τα μαντήλια είχαν κέντημα; Απάντηση : όχι, απλά μαντήλια ήταν Ερώτηση : οι γυναίκες φορούσαν τα καλά τους όταν πήγαιναν να χορέψουν; Απάντηση : βέβαια, πολύ ωραίες. Ήταν στολισμένες με τσούκνες, καλές βαλάδες, που λέμε βαλάδες είν αυτά που έχουν τα κεντήματα χαμηλά. Εκείνα τα κεντήματα λέγοντο βαλάδες. Ερώτηση : οι άνδρες, παππού, τι φορούσαν; Απάντηση : φορούσαν βρακιά. Μάλλινα, τσιρέκι. Τα δούλευαν οι γυναίκες, τα έγναθαν, τα ύφαιναν. Απάν φαρδιά κι από το γόνα κατ στενά, με γαϊτάνια απάν στου παπουτσ, άπλωνε το γαϊτάνι φαρδύ Ερώτηση : γαϊτάνια ήταν τα σειρήτια; Απάντηση : ναι, τα σειρήτια, τα μαύρα. Ερώτηση : τα γαϊτάνια ποιοι τα έβαζαν; και πλούσιοι και φτωχοί; Απάντηση : αυτά, κοίταξε. Όσοι ήταν πλούσιοι έβαζαν περισσότερες σειρές στα βρακιά τα, ενώ κανένας πολύ φτωχός καθόλου δεν έβαζε, διότι δεν μπορούσι να τ αγοράσ, κι ήτα σκέτο ρούχο. 19

Ερώτηση : μετά βάζατε ζωνάρι από πάνω; Απάντηση : ζουνάρ,πουκάμισο, το τζαμαντάν.. Ερώτηση : το πουκάμισο πώς ήταν ; Απάντηση : το πουκάμισο, άσπρο, όλοι άσπρα πουκάμισα, υφαντά ενώ η «τραχλιά» ήταν κεντημένη, όρθιος γιακάς και ήταν κλειστό εδώ μπροστά στο λαιμό. Και τα χέρια εδώ πέρα ήταν μαζωμένα, πώς να τα πουμ ; τα ριβέρια. Τα ριβέρια εδώ ήταν μαζεμένα πάστες-πάστες Ερώτηση : σούρες; Απάντηση : ναι, σούρες-σούρες και είχαν και διάφουρα κεντήματα, λουλουδάκια, αυτά τα κεντούσαν οι γυναίκες. Ερώτηση : από πάνω από την τραχλιά; Απάντηση : φορούσαμε το «τζαμαντάν». Ένα γιλέκου σταυρωτό, με πολλά κουμπιά και γαϊτάνια. Ερώτηση : μανίκια είχε; Απάντηση : δεν είχε, όχι, για γιλέκου.. Ερώτηση : μετά πάνω απ αυτό; Απάντηση : πάνω απ αυτό φορούσαμε τη «σάλτα μάρκα», έτσ το λέγαμ, έτσ για σακάκ, σάλτα μάρκα. Ερώτηση : τίποτα δεν είχε αυτό; Ήταν ένα απλό σακάκι; Απάντηση : ναι, ένα απλό σακάκι 20

Ερώτηση : από τι ήταν αυτό; Ερώτηση : μήπως τα λένε και κάπως αλλιώς; Απάντηση : μάλλινο, «σαγιάκ», αυτά που ύφαιναν οι γυναίκες. Όλα τα ρούχα, το τζαμαντάν, το βρακί, η σάλτα μάρκα, όλα από το ίδιο ύφασμα, υφαντά. Όλα χειροποίητα, οι γυναίκες τα φτιάχναν. Ερώτηση : στο κεφάλι τι φοράγατε; Απάντηση : στο κεφάλι φορούσαμε καλπάκια Απάντηση : τα καλπάκια και «γκουγκλές» τα ελέγαμ, ξέρου γώ; Ερώτηση : και από τι ήταν αυτά; από τι τα φτιάχναν; Απάντηση : ήταν απού αρνιά μαύρα, το δέρμα επεξεργασμένο. Στρόγγυλα ήταν και μερικά καλπάκια και σουβλερά μάλλον. Ερώτηση : επάνω είχαν αυτά τίποτα; Απάντηση : όχι, σκέτα. Τα παλικάρια όταν χόρευαν και τα κορίτσια αγαπιούνταν, τα έδιναν από μια φουντίτσα και τη βάζαν στ αυτί. Η συνέντευξη συνεχίζεται με την κυρά-πιπέρκα, την γυναίκα του κ. Πιπέρκα Ερώτηση : θεία, θα μας πεις εσύ τώρα, λίγο, τι φορούσαν οι γυναίκες; Απάντηση : όταν ήταν να πάμι στου χουρό βάζαμε «τσούκνα» με «βαλάδες» με ουραία «πριστίλκα». Στο κεφάλ μεταξωτό τσιμπέρι κι ύστερα από 21

πάνω κάποιες φορούσαν κι άλλο τσεμπέρι. Εδώ φουρούσι (δείχνει μπροστά στο μέτωπο) «μπάπια», φλουριά δηλαδή. Κάτου από την τσούκνα ένα πουκάμισο υφαντό είχαμε, εδώ μπροστά στο στήθος έρχεται σαν σαλιάρα η «μαγκιά» ή πλεχτή ή γαντζουτή. Ερώτηση : η μαγκιά από τι ύφασμα ήταν; Απάντηση : κι από χασέ, κι από πλεχτή, όπως θέλεις έτσι του κάνεις. Πάνω από την τσούκνα φορούσαμι γιλεκάκι με γαϊτάνια, όσο πιο πλούσιος τόσο πιο πολλά. Μετά και ζουνάρ φουρούσι και πάν από το ζουνάρ την ποδιά «πριστίλκα» την λέγαμε, με πολύ ωραία κεντήματα, μόνη της τα έφτιαχνε η καθεμιά. Ερώτηση : η τσούκνα από κάτου είχε τίποτα κεντήματα; Απάντηση : πώς δεν είχε!! Γύρου-γύρου το κάτω μέρος είχε ατλάζι, χρώματα διάφορα κόκκινο, κίτρινο πράσινο, κομματάκια- κομματάκια. Από πάνω απ τα ατλάζια έβαζε τα «κόλια», τα χρυσά, κι ανάμεσα πάλι στο ένωμα βάζαμε ταντελίτσα. Η τσούκνα τέλειωνε πάλι με κέντημα, «ποδιές» το λέμε. Ερώτηση : το ζωνάρι με τι το έδεναν; Απάντηση : με την «ζακάτσκα», ένα τσιγκελάκι ήταν που έπιανε από την μια μεριά κι από την άλλη. Ερώτηση : από κάτω στα πόδια; «τσουράπια»; Απάντηση ; ναι, πλεχτά. Ερώτηση : πλεχτά στο χέρι; αυτά με τις 4 βελόνες που τα έφτιαχναν; Απάντηση : ναι, συνήθως άσπρα. Ευχαριστώ πολύ. 22

Όπως κάθε μορφή έκφρασης, ο χορός παίρνει μορφή από τις αξίες, την πίστη και τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που συνθέτουν την κοινωνία. Ιδιαίτερα στην αγροτική κοινωνία, παραμένει σε όλες του τις εκφάνσεις τελετουργικός και αποτελεί σημαντικό πολιτισμικό στοιχείο. Πέρα από το χορό: η φορεσιά σαν προέκταση και απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος αποτελεί ένα βασικό εργαλείο για την κατανόηση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Μπορεί δηλαδή κανείς να διαβάσει σε μια φορεσιά, την ιστορία και τις τοπικές συνθήκες ενός χώρου, την διάρθρωση και τις αξίες μιας κοινωνίας, τη θέση και την προσωπικότητα ενός ατόμου. Ο Ελληνικός λαός, με πανάρχαια Ιστορία και παράδοση, έχει συνδέσει τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του με τη φορεσιά. Είναι ένας θησαυρός που διασώζεται από τους ίδιους τους κατοίκους της χώρας. Μια παράδοση που εκφράζεται μέσα από την λαϊκή τέχνη, τα πανηγύρια, τα δημοτικά τραγούδια, τους χορούς, τη φορεσιά, τα ήθη και τα έθιμα. Και όπως καταγράφει η περίφημη Δόρα Στράτου : οι λαϊκοί χοροί είναι ένας ζωντανός δεσμός με το παρελθόν. [Οι συνομιλίες καταγράφηκαν όπως ειπώθηκαν, με τα απανθίσματα του τοπικού ιδιώματος, στην καθομιλουμένη λαϊκή γλώσσα, γιατί και αυτά αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς]. Ευχαριστίες Σε αυτό το σημείο θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου: Στον κ. Παϊτάρη, στον κ. και την κα. Δαλακάκη, για τις συνομιλίες μας αλλά και για την ζεστή τους φιλοξενία. Στην επιβλέπουσα καθηγήτρια κα. Στυλιανή Δούκα για τη δυνατότητα που μου έδωσε να πραγματοποιήσω την συγκεκριμένη εργασία. Το μεγαλύτερο ευχαριστώ το οφείλω στο συνοδοιπόρο της ζωής μου Στέλιο Νικολαΐδη. 23

Ηλεκτρονική βιβλιογραφία http://www.google.gr/el.wikipedia.org/wiki/δοξάτο http://www.google.gr/el.wikipedia.org/wiki/χωριστή http://www.google.gr/poths1921.gr/index.php?option=com_content&vi ew=article&id=55%3a2010-1130-08-50- 16&catid=11%3Adance%itemid=28&lang=de http://www.google.gr/κύκλος-dance.gr http://www.google.gr/search?hl=el&site=imghp&tbm=isch&source=hp& biw=1092&bih=533&q=παραδοσιακές+φορεσιές+ανατολικής=ρωμυλίας http://www.google.gr/epirusmusic.weebly.com/chiomicronrhoomicron9 43--phiomicronrhoepsilonsigma943epsilonsigmaf1.html 24