Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ISBN: 978-960-08-0547-5 Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2011 Copyright Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης Copyright για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ Μετάφραση κειμένου: Ευγενία Μαλικούτη Φιλολογική επιμέλεια: Μαρία Κουτσανδρέα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Στοιχεία επικοινωνίας: Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Trials of Europeanization, Turkish Political Culture and the European Union Copyright Ioannis N. Grigoriadis First published by Palgrave Macmillan in 2009 Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Στους γονείς μου, Νίκο και Έφη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΕΣ... 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 19 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 21 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ... 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ-ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 27 Τουρκία και Ευρώπη υπό ιστορική προοπτική... 27 Στόχος... 29 Η σημασία και η συμβολή αυτής της μελέτης... 31 Θεωρητικές αρχές... 32 Κατανοώντας τον εξευρωπαϊσμό... 32 Θεωρίες ευρωπαϊκής ενοποίησης... 34 Θεωρία εξαρτημένης τροχιάς... 39 Το μοντέλο του παιγνίου δύο επιπέδων... 40 Μία προσέγγιση υπό την προοπτική του ιστορικού θεσμισμού... 41 Ορίζοντας την πολιτική κουλτούρα... 43 Στόχοι... 43 Ορισμοί της πολιτικής κουλτούρας... 44 Η συζήτηση περί πολιτικής κουλτούρας... 46 Χρονικό πλαίσιο-διάρθρωση της μελέτης... 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ... 53 Η ανάδυση της δημοκρατίας... 53 Η ρεπουμπλικανική επίδραση στην τουρκική πολιτική κουλτούρα... 54 9

10 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Πρώιμες συναντήσεις της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας με τον πολιτικό φιλελευθερισμό... 57 Το προφίλ του φιλελευθερισμού στην πρώιμη ρεπουμπλικανική Τουρκία... 57 Η πρώτη φιλελεύθερη απόπειρα: το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα... 58 Η δεύτερη φιλελεύθερη απόπειρα: Το Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα... 59 Εξελίξεις μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο... 61 Η άνοδος της αντιπολίτευσης... 61 Η εισαγωγή του πολυκομματισμού και το Δημοκρατικό Κόμμα... 62 Το πραξικόπημα του 1960 και το Σύνταγμα του 1961... 63 Τα πραξικοπήματα του 1971 και του 1980... 64 Οι ευρωτουρκικές σχέσεις κατά τη δεκαετία του 1990... 65 Ο μετασχηματισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 65 Ο διάλογος στο εσωτερικό... 68 Στρατηγικές συνέπειες της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση... 69 Ο αμερικανικός παράγοντας... 70 Το ευρωπαϊκό όραμα... 73 Ένα σύντομο χρονολόγιο των ευρωτουρκικών σχέσεων... 75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ... 79 Τι είναι κοινωνία των πολιτών;... 79 Κοινωνία των πολιτών στην Τουρκία... 81 Η οθωμανική κληρονομιά... 81 Κοινωνία των πολιτών από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990... 83 Κοινωνία των πολιτών από τη δεκαετία του 1990 και εξής... 86 Η επίδραση παγκόσμιων παραγόντων... 86 Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής... 88 Η κηλίδωση της εικόνας του κράτους... 93 Το ατύχημα του Σουσουρλούκ... 93 Η υπόθεση Manisa... 94 Ο σεισμός του 1999... 95 Η οικονομική κρίση των ετών 2000-2001... 96 Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 97 Οικονομική στήριξη... 97 Νομοθετική μεταρρύθμιση... 98 Η στάση των κοινωνικών φορέων... 104 Οι κρατικές ελίτ... 104

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ 11 Το επιχειρηματικό κεφάλαιο... 105 Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης... 107 Συμπεράσματα... 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ... 111 Ορίζοντας την κρατική παράδοση... 111 Κρατική παράδοση στην Τουρκία... 113 Η oθωμανική κληρονομιά... 113 Το τουρκικό κράτος από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990... 117 Το τουρκικό κράτος από τη δεκαετία του 1990 και εξής... 123 Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 131 Πριν από τη μεταρρύθμιση... 131 Η μεταρρυθμιστική διαδικασία... 133 Το δικαστικό σύστημα... 135 Η στάση των κοινωνικών φορέων... 137 Οι κρατικές ελίτ... 137 Η πολιτική ηγεσία... 140 Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης... 143 Συμπεράσματα... 147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ... 149 Ορίζοντας την κοσμικότητα... 149 Η ιστορία και οι τύποι κοσμικότητας... 149 Θρησκεία και πολιτική στην Τουρκία... 151 Η οθωμανική κληρονομιά... 151 Θρησκεία και πολιτική από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990... 153 Θρησκεία και πολιτική από τη δεκαετία του 1990 και εξής... 158 Είναι η Τουρκία κοσμικό κράτος;... 162 Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 164 Νομοθετική μεταρρύθμιση... 164 Ο μετασχηματισμός του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ... 167 Μία νέα εκδοχή κοσμικότητας εν τη γενέσει;... 171 Η στάση των κοινωνικών φορέων... 177 Οι κρατικές ελίτ... 177 Η πνευματική ηγεσία... 179 Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης... 180 Συμπεράσματα... 182

12 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ... 185 Εδαφικός εθνικισμός έναντι εθνοτικού εθνικισμού... 185 Ορίζοντας την τουρκική εθνική ταυτότητα... 186 Η οθωμανική κληρονομιά... 186 Η τουρκική εθνική ταυτότητα από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990... 189 Η τουρκική εθνική ταυτότητα από τη δεκαετία του 1990 και εξής... 195 Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 202 Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης... 220 Συμπεράσματα... 222 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ... 223 Θεωρητικές προσεγγίσεις... 223 Εξαρτημένη τροχιά και τουρκική πολιτική κουλτούρα... 223 Η εφαρμοσιμότητα του ιστορικού θεσμισμού... 227 Παίγνιο δύο επιπέδων και πολιτική κουλτούρα... 230 Μία αποτίμηση του ρόλου της ΕΕ... 234 Νομοθετική μεταρρύθμιση... 234 Η αύξηση της ισχύος των φιλελευθέρων... 235 Η αίσθηση του αμετάκλητου... 236 Η φιλελευθεροποιητική επίδραση της ΕΕ στην τουρκική πολιτική κουλτούρα... 237 Επανεξέταση της ευρωπαϊκής και της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας... 237 Στοιχεία συνέχειας στην πολιτική κουλτούρα... 237 Ενδείξεις μεταβολών στην πολιτική κουλτούρα... 240 Μία σταδιακή στροφή προς ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα... 243 Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ και η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία (EMΣ)... 246 Το μέλλον της περιπέτειας της Τουρκίας στην ΕΕ και η πολιτική κουλτούρα... 248 Μία άποψη από τις Βρυξέλλες... 249 Εμπέδωση της δημοκρατίας στην Τουρκία και πολιτική κουλτούρα... 253 ΕΠΙΜΕΤΡΟ... 255 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ... 259 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 305

ΕΙΚΟΝΕΣ 2.1. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς και οι προοπτικές ένταξης της Τουρκίας... 71 3.1. «Μη μένεις σιωπηλός μπροστά στα βασανιστήρια!»... 103 4.1. Ανίτκαμπιρ (Anıtkabir), το Μαυσωλείο του Ατατούρκ στην Άγκυρα, ένα σύμβολο του κεμαλισμού... 119 5.1. Το τέμενος του Μεβλανά (Mevlana) στο Ικόνιο (Konya), ένα σύμβολο του τουρκικού Ισλάμ... 153 5.2. Μία ομάδα μαντηλοφορεμένων γυναικών σε έναν πολυσύχναστο δρόμο της Κωνσταντινούπολης... 174 7.1. Ο πρωθυπουργός της Τουρκίας και πρώην ποδοσφαιριστής Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (Recep Tayyip Erdoğan) ίσως στο πιο δύσκολο σουτ της καριέρας του... 248 7.2. Συνοπτική απεικόνιση του αβέβαιου μέλλοντος των ευρωτουρκικών σχέσεων... 251 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αθήνα, 31 Ιουλίου 2010 Ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής βιβλιογραφίας για την εξωτερική πολιτική της χώρας μας έχει δικαίως επικεντρωθεί ιδίως μετά το 1974 στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας. Οι περισσότεροι Έλληνες μελετητές θεωρούσαν και θεωρούν την Τουρκία ως την κορυφαία προτεραιότητα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Στα άρθρα και τα βιβλία τους συστηματικά τεκμηριώνονται οι αναθεωρητικές βλέψεις και οι προκλητικές πράξεις των γειτόνων μας, οι οποίοι μονίμως αμφισβητούν την ελληνική εδαφική ακεραιότητα στο Αιγαίο, διατηρώντας συγχρόνως τα στρατεύματα κατοχής τους στην Κύπρο μέχρι τις μέρες μας. Δύο έννοιες τουρκική απειλή και ελληνική αποτροπή συνοψίζουν τη στρατηγική όλων των ελληνικών κυβερνήσεων μετά το 1974. Απαραίτητη κρίνεται πάντοτε η διατήρηση μίας επαρκούς ισορροπίας στρατιωτικών δυνάμεων παρά το μεγάλο κόστος της για τη διατήρηση μίας ένοπλης ειρήνης που θα δώσει χρόνο στις δύο χώρες να λύσουν τα προβλήματά τους με διπλωματικά ή άλλα θεσμικά μέσα. Σιγά σιγά, ιδίως μετά την προσέγγιση Παπανδρέου-Τζεμ το 1999 και τη σχετική ύφεση στις σχέσεις των δύο γειτόνων που ακολούθησε, αρκετοί μελετητές πρόσθεσαν στη στρατηγική προκείμενη που λέγεται «τουρκική απειλή» τον πιο ουδέτερο όρο «πρόκληση». Η αλλαγή της ελληνικής διπλωματικής πλεύσης ως προς την προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά την κρίση των κυβερνήσεων Σημίτη, Καραμανλή και Παπανδρέου, ενίσχυε και ενισχύει τις πιθανότητες ότι και η Τουρκία θα ακολουθήσει την Ελλάδα στον δρόμο της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών. Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί ότι η ελληνική βιβλιογραφία, με σχετικά λίγες εξαιρέσεις, παρουσιάζει την Τουρκία ως μια πληθυσμιακά και εδαφικά μεγάλη μουσουλμανική χώρα, με έμπειρη και μακροχρόνια προγραμματισμένη εξωτερική πολιτική, η οποία έχει συνέπεια και συνέ- 15

16 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ χεια ασχέτως κυβερνητικών και καθεστωτικών αλλαγών και διακυμάνσεων. Κατά τη γνώμη μου, αυτό το υπεραπλουστευτικό προφίλ εξηγείται από το γεγονός ότι στα πανεπιστήμιά μας δεν έχει καλλιεργηθεί ο κλάδος της ανάλυσης περιοχών (area studies), που συνεπάγεται τη γνώση σε βάθος της/των γλώσσας/γλωσσών της κάθε περιοχής, της ιστορίας και της κουλτούρας της και των επιμέρους πολιτικών δυνάμεων που συχνά αντιπαρατίθενται στη διαμάχη για την κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Έτσι, χωρίς τουρκολόγους, αραβολόγους, σλαβολόγους, ρωσολόγους, σινολόγους και άλλους αναλυτές σημαντικών περιοχών, η ελληνική πολιτική επιστήμη βασίζεται κυρίως σε αγγλοσαξονικές πηγές για την περιγραφή και ανάλυση πολλών τμημάτων του πλανήτη που δεν ανήκουν γεωγραφικά ή πολιτισμικά στη Δύση. Το βιβλίο του Ιωάννη Ν. Γρηγοριάδη, που με ιδιαίτερη χαρά προλογίζω, ξεφεύγει από τα μειονεκτήματα που μόλις ανέφερα. Πρωτοδημοσιεύτηκε στα Αγγλικά και χαιρετίστηκε διεθνώς με επαίνους και βραβεύσεις για την ευαίσθητη, αμερόληπτη και διεισδυτική προσέγγιση ενός πολυεπίπεδου θέματος: η τουρκική πορεία προς την Ευρώπη και οι αμφίδρομες επιπτώσεις της. Μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα με εξαιρετική επιτυχία από την Ευγενία Μαλικούτη, το βιβλίο αυτό μπορεί να γίνει παράδειγμα προς μίμηση στην παραγωγή εγχώριας διεπιστημονικής δουλειάς στους προαναφερθέντες τομείς ανάλυσης περιοχών. Αξίζει, εδώ, να πω δύο λόγια για τον νέο και πολλά υποσχόμενο συγγραφέα. Με άριστες σπουδές στη Βρετανία και στις ΗΠΑ, πολύγλωσσος και για την περίπτωση του συγκεκριμένου βιβλίου, άριστος γνώστης της τουρκικής γλώσσας, με διδακτική και ερευνητική εμπειρία στην Ελλάδα και την Τουρκία, κατάφερε να μας προσφέρει μία μελέτη που ξεφεύγει από τα παραδοσιακά πρότυπα και που παρακάμπτει τη νοοτροπία σχέσεων μηδενικού αθροίσματος ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ιδιαιτέρως για τον Έλληνα αναγνώστη, το βιβλίο αυτό έχει μεγάλη αξία, γιατί ξεφεύγει από γενικεύσεις και αναδεικνύει τα αντίρροπα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά ρεύματα που διαγκωνίζονται σε μία προσπάθεια γεφύρωσης της οθωμανικής παράδοσης με τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό. Από τη μελέτη του παρόντος έργου ο Έλληνας αναγνώστης θα καταλάβει αρκετά από τα σκληρά διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι Τούρκοι στον δύσβατο δρόμο τους προς την Ευρώπη. Ενδεικτικά και μόνο αξίζει να παραθέσω μερικά από τα διλήμματα που το καλό αυτό βιβλίο αναδείχνει. Είναι το Ισλάμ και η δημοκρατία δυτικού τύπου συμβατές καταστάσεις; Αλλάζει η Τουρκία μορφή προσωρινά και επιφανειακά απλώς για να μπει στην Ευρώπη; Οι μεταρρυθμίσεις των τελευταίων ετών ανοίγουν

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ 17 τον δρόμο δημιουργίας μίας γνήσιας κοινωνίας των πολιτών σε μία χώρα της οποίας η πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την υποταγή στο κράτος; Ποια θα είναι η έκβαση της μεγάλης σύγκρουσης ανάμεσα στην εκλεγμένη, ισλαμογενή κυβέρνηση και το λεγόμενο «βαθύ κράτος» που εκφράζει τις κοσμικές παραδοχές του κεμαλισμού; Πώς προσδιορίζεται ένας Τούρκος σήμερα... με εθνοτικά, θρησκευτικά ή συμμετοχικά στην πολιτεία κριτήρια; Έννοιες, όπως «Τούρκος πολίτης κουρδικής εθνότητας», ανοίγουν την προοπτική αποδοχής από τους Τούρκους πολίτες της χώρας τους ως πολυεθνοτικής και πολυπολιτισμικής οντότητας; Ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης, σοφά, δεν φτάνει σε απόλυτα και μονοδιάστατα συμπεράσματα. Αξίζει, σε τελευταία ανάλυση, ο αναγνώστης της ελληνικής έκδοσης να διαβάσει τον συγγραφέα και να θέσει στον εαυτό του ένα δίπτυχο ερώτημα: Ποια Τουρκία μας συμφέρει; Και αν η απάντησή του είναι «μία ευρωπαϊκή Τουρκία», ποιες είναι τότε οι πιθανότητες αυτής της μεταμόρφωσης; Θεόδωρος Α. Κουλουμπής Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κωνσταντινούπολη, 4 Μαΐου 2008 O ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρκίας έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον τόσο ερευνητών και δημοσιογράφων, όσο και του ευρύτερου κοινού. Επιπλέον, όσο εξελίσσεται αν και με αργούς ρυθμούς η τουρκική ένταξη, αναδύονται και διογκώνονται παράδοξα και αμφισβητήσεις τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Τουρκία. Φυσιολογικά αυτό έχει οδηγήσει στην παραγωγή ενός αξιοσημείωτου όγκου ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας και σε συζητήσεις περί πολιτικής επί των ευρωτουρκικών σχέσεων. Ωστόσο, μικρής κλίμακας ακαδημαϊκό έργο έχει παραχθεί στο πεδίο της πολιτικής κουλτούρας και του πλαισίου που αυτή παρέχει για την ενταξιακή διαδικασία. Η τουρκική πολιτική κουλτούρα, ιδιαιτέρως καθόσον σχετίζεται με την ευρωπαϊκή ένταξη, παραμένει ένα θέμα μη επαρκώς μελετημένο, παρόλο που με όρους εμπέδωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία είναι ίσως ο πιο αποφασιστικός παράγοντας προς διερεύνηση. Το βιβλίο του Δρ. Γρηγοριάδη καλύπτει επιτυχώς αυτό το κενό και αποτελεί μία εύγλωττη και κατανοητή μελέτη της επίδρασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαδικασία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Η προσέγγιση που παρέχει ως Έλληνας μελετητής της τουρκικής πολιτικής είναι ένα πολύτιμο πλεονέκτημα του τόμου που πρόκειται να διαβάσετε. Αυτός είναι επίσης ένας στοχασμός επ αυτού που ενδεχομένως να αποτιμηθεί από τους ιστορικούς ως η πιο θεαματική μεταρρύθμιση που έχει βιώσει η Τουρκία από τα χρόνια του Κεμάλ Ατατούρκ. Πρόκειται για μία πολύ κατατοπιστική και ισορροπημένη εργασία, ένα πολύτιμο εγχειρίδιο για μελετητές και φοιτητές που ασχολούνται με τον εκδημοκρατισμό, με την ευρωπαϊκή και τουρκική πολιτική, καθώς και μία σπουδαία πηγή γνώσης για τον μη ειδικό αναγνώστη που ενδιαφέρεται για τη σύγχρονη Τουρκία. Καθηγητής Üstün Ergüder Πανεπιστήμιο Sabancı 19

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συνεντευξιαζομένους μου, οι οποίοι υποστήριξαν σε μεγάλο βαθμό την έρευνα πεδίου που διενήργησα στην Τουρκία κατά το ακαδημαϊκό έτος 2004-2005. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον εποπτεύοντα της διδακτορικής μου διατριβής, καθηγητή William M. Hale, ο οποίος καθ όλη τη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών με περιέβαλε χωρίς καμία δόση υπερβολής με την ακαταπόνητη υποστήριξή του. Θα ήθελα, τέλος, να απευθύνω τις θερμές μου ευχαριστίες και προς την μεταφράστρια του παρόντος έργου και παλαιά μου φοιτήτρια, κ. Ευγενία Μαλικούτη, για την εξαιρετική συνεργασία μας. 21

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ ABGS AKP AKUT ANAP AP CHP DEHAP DEP DSP DGM DP DYP FP HADEP HEP İHD Avrupa Birliği Genel Sekreterliği - Γενική Γραμματεία Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Adalet ve Kalkınma Partisi - Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης Arama Kurtarma Derneği - Σύλλογος Έρευνας και Διάσωσης Anavatan Partisi - Κόμμα Μητέρας Πατρίδας Adalet Partisi - Κόμμα Δικαιοσύνης Cumhuriyet Halk Partisi - Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα Demokratik Halk Partisi - Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα Demokrasi Partisi - Κόμμα Δημοκρατίας Demokratik Sol Partisi - Κόμμα Δημοκρατικής Αριστεράς Devlet Güvenlik Mahkemesi - Δικαστήριο Εθνικής Ασφαλείας Demokrat Parti - Δημοκρατικό Κόμμα Doğru Yol Partisi - Κόμμα Ορθού Δρόμου Fazilet Partisi - Κόμμα Αρετής Halkın Demokrasi Partisi - Κόμμα Δημοκρατίας του Λαού Halkın Emek Partisi - Εργατικό Κόμμα του Λαού İnsan Hakları Derneği - Σύλλογος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 23

24 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ MÇP MGK MHP MNP MSP MÜSİAD OHAL OYAK PKK RP RTÜK SP TEMA TESEV TİHV TİS TMSF TRT Milliyetçi Çalışma Partisi - Εθνικιστικό Εργατικό Κόμμα Milli Güvenlik Kurulu - Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας Milliyetçi Hareket Partisi - Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης Milli Nizam Partisi - Κόμμα Εθνικής Τάξης Milli Selamet Partisi - Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği - Σύλλογος Ανεξάρτητων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών Olağanüstü Hal Bölgesi - Κατάσταση εκτάκτου ανάγκης Ordu Yardımlaşma Kurumu - Ίδρυμα Αλληλοβοήθειας Στρατού Partiya Karkaren Kurdistan - Κόμμα Εργατών Κουρδιστάν Refah Partisi - Κόμμα Ευημερίας Radyo Televizyon Üst Kurulu - Ανώτατο Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο Saadet Partisi - Κόμμα Ευδαιμονίας Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı - Τουρκικό Ίδρυμα Καταπολέμησης της Διάβρωσης του Εδάφους, Αναδάσωσης και Προστασίας της Φύσης Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı - Ίδρυμα Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετών της Τουρκίας Türkiye İnsan Hakları Vakfı - Τουρκικό Ίδρυμα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Türk-İslam Sentezi - Τουρκο-Ισλαμική σύνθεση Tasarruf Mevduatı Sigortası Fonu - Ταμείο Εγγύησης Καταθέσεων Ταμιευτηρίου Türkiye Radyo -Televizyon Kurumu - Ίδρυμα Ραδιοτηλεόρασης της Τουρκίας

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ 25 TÜSEV Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı - Ίδρυμα Τριτογενούς Τομέα της Τουρκίας TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği - Σύνδεσμος Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών VGM Vakıflar Genel Mudurluğu - Γενική Διεύθυνση Βακουφίων YÖK Yüksek Öğretim Kurulu - Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης ΕΔΑΔ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ΕΜΣ Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία Adil Düzen Δίκαιη Τάξη Alevi-Bektaşi Kuruluşları Birliği Kültür Derneği Πολιτιστικός Σύλλογος της Ένωσης Αλεβιτικών- Μπεκτασικών Ιδρυμάτων Asr-i Saadet Εποχή της Ευτυχίας Aydınlar Ocağı «Εστία των Πεφωτισμένων» Cumhuriyet Halk Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα Fırkasi Diyanet İşleri Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων Başkanlığı Güneş Dil Teorisi Θεωρία της Γλώσσας-Ήλιος Iskan Kanunu Νόμος περί Επανεγκατάστασης (1934) İstiklal Δικαστήρια Ανεξαρτησίας Mahkemeleri Mazlum-Der İnsan Hakları ve Mazlumlar için Dayanışma Derneği Sened-i Ittifak Serbest Cumhuriyet Fırkası Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Αλληλεγγύης για Καταπιεσμένους Ανθρώπους Σύμφωνο Συμμαχίας Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα

26 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Takrir-i Sükun Kanunu Terrakiperver Cumhuriyet Fırkası Türk Hava Kurumu Vakfı Türk Dil Kurumu Varlık Vergisi Kanunu Yüksek Öğretim Denetim Kurulu Νόμος περί Επιβολής της Τάξης Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα Ίδρυμα Τουρκικής Αεροπορίας Τουρκικό Ίδρυμα Γλώσσας Νόμος περί Φορολόγησης της Ιδιοκτησίας (1942) Ελεγκτικό Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Τουρκία και Ευρώπη υπό ιστορική προοπτική Οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης και το μέλλον της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας έχουν προσελκύσει αξιοσημείωτο δημόσιο ενδιαφέρον, τόσο στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και στην Τουρκία. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα της Τουρκίας, οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες, καθώς και οι πρακτικές πτυχές της ενδεχόμενης ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν συζητηθεί εκτενώς. Βασιζόμενοι στην ιστορία και στη θρησκεία της Τουρκίας, κάποιοι ισχυρίζονται ότι η Τουρκία δεν είναι μέλος της «Ευρωπαϊκής Οικογένειας» για γεωγραφικούς και πολιτιστικούς λόγους και, επομένως, δεν μπορεί να επιλεγεί ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1 Με το αιτιολογικό του σχετικά μεγάλου μεγέθους και της οικονομικής υπανάπτυξης της Τουρκίας, έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ένταξή της θα διερρήγνυε τις οικονομικές και πληθυσμιακές ισορροπίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλοι έχουν τονίσει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι βασισμένη σε αξίες και σε μία κουλτούρα, των οποίων η Τουρκία δεν αποτελεί μέρος. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι ευρωτουρκικές σχέσεις θα μπορούσαν να φτάσουν στην καλύτερη περίπτωση στο επίπεδο μίας θεσμοθετημένης στενής πολιτικής και οικονομικής συνεργασίας, μίας «προνομιακής εταιρικής σχέσης» (privileged partnership). Γι αυτόν τον λόγο, η Τουρκία δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη πλευρά, έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ανεκτικότητα και η πολυπολιτισμικότητα αποτελούν θεμελιώδεις ιδιότητες της αναδυόμενης ευρωπαϊκής ταυτότητας και ότι 27

28 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ η υποψηφιότητα της Τουρκίας απετέλεσε μία εξαιρετική ευκαιρία για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να δείξει τον συμπεριληπτικό (inclusive) χαρακτήρα της. Η επιδίωξη της Τουρκίας να προσχωρήσει στην Ευρώπη δεν είναι σε καμία περίπτωση καινοφανής ή χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Μία εκστρατεία με στόχο την αναγνώριση μίας ευρωπαϊκής οθωμανικής ταυτότητας είχε σημαδέψει την ατζέντα της οθωμανικής εξωτερικής πολιτικής από την έναρξη του οθωμανικού εκσυγχρονιστικού προγράμματος (Tanzimat) το 1839. Μία πρώτη επιτυχία σημειώθηκε τον Μάρτιο του 1856, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσκλήθηκε να συμμετάσχει στο Συνέδριο της Ευρώπης (Concert of Europe), σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης των Παρισίων, η οποία σήμανε τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου (1855-56). 2 Εντούτοις, η αποτυχία των ηγετών του Tanzimat να επιφέρουν πολιτική, οικονομική και κοινωνική μεταβολή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η επανάκαμψη στον απολυταρχισμό κατά τη διακυβέρνηση του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ Β (Abdülhamid II) (1876-1909) ενίσχυσε τα ήδη υπάρχοντα ευρωπαϊκά στερεότυπα για την ανατολίτικη υπόσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορεί να βρισκόταν εντός της Ευρώπης, εφόσον στο παρελθόν είχε εισβάλει και είχε καταλάβει με επιτυχία μεγάλα τμήματα της νοτιοανατολικής και της κεντρικής Ευρώπης, και κατά τον ύστερο 19 ο αιώνα κυριαρχούσε ακόμη επί ενός μεγάλου τμήματος της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Παρ όλα αυτά, δεν θεωρείτο ότι αποτελούσε δομικό κομμάτι της Ευρώπης, ένα τμήμα της ευρωπαϊκής ηπείρου με ιστορικούς, πολιτιστικούς και πολιτικούς όρους. 3 Απεναντίας, ο Οθωμανός «Τούρκος» ήταν η γεωγραφικά εγγύτερη εκδήλωση του ανατολίτικου «άλλου», κατ αντιπαράταξη του οποίου οριζόταν η ευρωπαϊκότητα. 4 Ο δεσποτισμός, η υπανάπτυξη, η βαρβαρότητα και όλες οι υπόλοιπες στερεοτυπικές ιδιότητες της Ανατολής έβρισκαν την επιτομή τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908, η οποία έθεσε τέλος στη δεσποτική εξουσία του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ Β, γέννησε ελπίδες για πολιτική και κοινωνική αλλαγή, η οποία θα μπορούσε να φέρει την Οθωμανική Αυτοκρατορία εγγύτερα προς την Ευρώπη. Ωστόσο, αυτές οι ελπίδες σύντομα διαψεύστηκαν, καθώς η αποτυχία της ηγεσίας των Νεοτούρκων ήταν πολύ σοβαρότερη από αυτήν των ηγετών του Τανζιμάτ. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε στη δίνη των Βαλκανικών Πολέμων και του Α Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος την έφερε σε εμπόλεμη κατάσταση εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, δηλαδή εναντίον των δύο κρατών, οι πολιτισμοί των οποίων

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ 29 είχαν ευλόγως συμβάλει τα μέγιστα σε αυτό που γινόταν τότε αντιληπτό ως ευρωπαϊκότητα. Η οθωμανική ήττα δεν σήμανε το τέλος των εχθροπραξιών, καθώς ο Μουσταφά Κεμάλ [ Ατατούρκ] 5 συνέχισε τον ένοπλο αγώνα στην Ανατολία. Εντούτοις, παρά τις συνεχιζόμενες εχθροπραξίες, ο Ατατούρκ έκρινε ότι η πολιτική και οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας θα μπορούσε να έρθει μόνο από τη Δύση, από την Ευρώπη. 6 Η αντίληψη «Εκδυτικισμός παρά τη Δύση» [Batı ya rağmen Batılılaşma] απέκτησε αποφασιστική σημασία στην εκστρατεία του Ατατούρκ για την ενσωμάτωση της Τουρκίας στο ευρωπαϊκό πολιτικό, πολιτιστικό και κοινωνικό παράδειγμα. Παρά την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση αταβιστικών εθνικιστικών αντανακλαστικών, η Ευρώπη θα παρέμενε πάντοτε το πρότυπο για τον πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της Τουρκίας. Εντούτοις, αυτή η μελέτη δεν θα εστιάσει στις περιπλοκές του προγράμματος εκδυτικισμού της Τουρκίας ή στο τι θα σήμαινε η ενδεχόμενη ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο για αυτήν όσο και για την Ένωση. Το παρόν πόνημα στοχεύει να διερευνήσει την τουρκική πολιτική κουλτούρα υπό το πρίσμα της βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη δεκαετία του 1990 και εξής. Δεδομένου ότι η πολιτική κουλτούρα είναι ένας ακριβής ενδείκτης πολιτικού και κοινωνικού μετασχηματισμού, μία μεταβολή στην τουρκική πολιτική κουλτούρα υπό την επίδραση των όλο και στενότερων σχέσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση και της προοπτικής ένταξής της σε αυτή θα συνιστούσε ένα αξιοσημείωτο βήμα προς τον αποτελεσματικό εξευρωπαϊσμό της. Στόχος Ο σκοπός αυτής της μελέτης είναι να αποτιμήσει την επίδραση που έχει ασκήσει στην πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας η απόφασή της να επιζητήσει την πλήρη ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Διά των «κριτηρίων» της Κοπεγχάγης, η Ευρωπαϊκή Ένωση απαίτησε την εισαγωγή πολιτικού φιλελευθερισμού σε όλα τα κράτη που ενδιαφέρονται να γίνουν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Τουρκία, η οποία είχε υιοθετήσει ρεπουμπλικανικές ιδέες ήδη από την ίδρυσή της, έπρεπε τώρα να εγκεντρίσει την πολιτική της κουλτούρα με πολιτικό φιλελευθερισμό, το στοιχείο της δυτικής πολιτικής σκέψης που είχε παραμεληθεί στη διαδικασία του πολιτικού και ιδεολογικού εκδυτικισμού της Τουρκίας. Ο αντίκτυπος του πολιτικού φιλελευθερισμού στην τουρκική πολιτική κουλτούρα υπήρξε σπουδαί-

30 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ ος. Η κεμαλιστική εθνικιστική ιδεολογία, η οποία υπήρξε κυρίαρχη από την ίδρυση της Δημοκρατίας και εξής, βρέθηκε υπό αξιοσημείωτη πίεση. Επανεξετάστηκε η τουρκική εθνική ταυτότητα, καθώς Τούρκοι εθνικιστές κάθε είδους, όπως και οι μειονότητες της Τουρκίας, έχουν απολαύσει αυξανόμενης προστασίας των δικαιωμάτων τους και έχουν εκτεθεί επίσης στη συζήτηση που εγκαινίασε η εισαγωγή του ευρωπαϊκού υπερεθνικού ή μεταεθνικού μοντέλου. Η κρατική παράδοση της Τουρκίας έχει επίσης επηρεαστεί από φιλελεύθερες ιδέες τις οποίες ενστερνίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση. Έχει μειωθεί η κρατική παρέμβαση στη δημόσια σφαίρα, ενώ για πρώτη φορά συζητείται ανοικτά η έννοια της εθνικής ασφαλείας. Η νομοθεσία της Τουρκίας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει υποστεί εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις, με στόχο την αυξημένη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των πολιτών. Η διαδικασία σύγκλισης με τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει οδηγήσει σε μία υποχώρηση των συμφερόντων του κράτους προς όφελος της καλύτερης προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Το Ισλάμ, του οποίου ο ρόλος στη δημόσια σφαίρα είχε ιστορικά περιοριστεί σοβαρά από το κοσμικό κράτος, θα μπορούσε να φιλοδοξεί σε βελτιωμένη προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας. Η κοινωνία των πολιτών έχει επίσης αποκομίσει οφέλη από τη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης. Η ανεξάρτητη από το κράτος κοινωνικοποίηση και έκφραση και η προάσπιση των ομαδικών συμφερόντων έναντι του κράτους δεν υπήρξε ποτέ πριν τόσο βαθιά και δραστήρια. Ο πολιτικός και πολιτιστικός πλουραλισμός έχει ενισχυθεί μέσω της αυξημένης προστασίας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Το τουρκικό κράτος, η τουρκική οικονομία και κοινωνία έχουν ήδη υποστεί ουσιαστικό μετασχηματισμό ωστόσο, μένει να επιτευχθεί πλέον η πλήρης σύγκλισή τους με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα ήταν η κορύφωση μίας διαρκούς αναζήτησής της για συμμετοχή στον ευρωπαϊκό πολιτικό και πολιτιστικό χώρο. Η ένταξη αυτή θα απαιτούσε επίσης την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας μετασχηματισμού της, η οποία θα συνεπέφερε τη συνολική φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Από την άλλη πλευρά, η ιδιότητα της Τουρκίας ως μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα εγχάρασσε ένα ευδιάκριτο αποτύπωμα στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόσφατες συζητήσεις περί ευρωπαϊκής ταυτότητας θα έπρεπε τότε να επανεξεταστούν και θα χρειαζόταν να υιοθετηθεί μία πιο περιεκτική ερμηνεία της ευρωπαϊκότητας.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ 31 Η σημασία και η συμβολή αυτής της μελέτης Η σημασία τού να μελετά κανείς την τουρκική πολιτική κουλτούρα έγκειται στο γεγονός ότι η φιλελευθεροποίηση της πολιτικής κουλτούρας της Τουρκίας υπό το πρίσμα της ενσωμάτωσής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα επηρέαζε βαθιά τόσο την ίδια την Τουρκία όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση, και θα είχε άμεσο αντίκτυπο στις περιφερειακές πολιτικές. Παρά την επίδραση της οικονομικής κατάστασης της Τουρκίας, του Κυπριακού Ζητήματος, των ελληνοτουρκικών διαφορών, το ανελεύθερο πολιτικό σύστημα της Τουρκίας έχει υπάρξει μέχρι τώρα το μεγαλύτερο εσωτερικό εμπόδιο για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 7 Η πολιτική της φιλελευθεροποίησης θα μπορούσε να άρει το σοβαρότερο εμπόδιο για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Παρ όλα αυτά, η προοπτική ένταξής της είναι κρίσιμης σημασίας και για την Ευρωπαϊκή Ένωση: η ιδιότητα μέλους μίας φιλελεύθερης, δημοκρατικής Τουρκίας θα αποτελούσε μία αποφασιστική δοκιμασία για τις πολιτικές αξίες που αντιπροσωπεύει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Καθώς ο πληθυσμός της Τουρκίας είναι σχεδόν εξολοκλήρου μουσουλμανικός, η ενσωμάτωση μίας φιλελεύθερης, δημοκρατικής Τουρκίας θα επιβεβαίωνε τον περιεκτικό, πολυπολιτισμικό, ανεκτικό και οικουμενικό χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρά τις προφανείς λειτουργικές της δυσκολίες, λόγω κυρίως του μεγέθους της και της σχετικής της φτώχιας θα πολλαπλασίαζε τις στρατηγικές δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε περιοχές τόσο ευαίσθητες όσο η Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια, ο Καύκασος και η κεντρική Ασία. Η μελέτη του διαλόγου περί τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, τον οποίο έχουν εγκαινιάσει η προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα συνακόλουθα βήματα πολιτικής φιλελευθεροποίησης, θα συνέβαλε επίσης στην καλύτερη κατανόηση των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν φιλελευθεροποιούμενες αναπτυσσόμενες χώρες με ισχυρά αυταρχικό παρελθόν, και θα παρείχε πολύτιμη και σε βάθος κατανόηση των παγκόσμιων ζητημάτων του εκδημοκρατισμού και της φιλελευθεροποίησης. Παρόλο που ο αριθμός των δημοκρατικών κρατών έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αυτό δεν έχει σημάνει την κυριαρχία της δημοκρατίας στη σφαίρα της παγκόσμιας πολιτικής, ιδιαιτέρως στη Μέση Ανατολή. Η διαφορά μεταξύ της δημοκρατίας κατά τη διαδικασία (procedural democracy) και της δημοκρατίας κατά την ουσία (substantive democracy) έχει καταστεί πιο σαφής από ποτέ. Οι δημοκρατικοί θεσμοί