,,..'- 7' ν ν' '. ^3 νί-''3 :.V' --< -V ' ^. Λν_>,.'>. ν...,. -,,-, " -Ι'*"." V"",-!* ΐ.- -^^ " ''. ί;''?^;:ίν;?^ -:;ί-λ::.-.-: "'< "ν5 'νί ''."ί.νί\: '^"' '^. ;^;'νί-ίΐ; :':-'ν- <ΐ-:
Λ^Ν*^ Τ'ί ΙΙΊΟΡΙΆ ΚΆΙ ΓΕΜΕ^ΛΟΓΙ/^ %' '' \» ΤΗΣ ΜΕΓΗΛΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΜΕΙΒΣ ΦΡΛΓΚΟΥΔΗ ΐλ ΚλΙ ΤΩίΝ ΣΥΓΓΕΜΙΚΩΙΊ ΟΙΚΟΓΕί^ΕΙΩΠ ΥΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Σ:. ΦΓΑΓΚΟΥΔΗ ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΟΕΙΟΑΟΓΟΥ ΙΔΡΥΤΟΥ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΜ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΩΗΝ ΒΟΥΛΕΥΤΟΥ ΗΘΗΝΩΝ ΚΛΠ. ΜΕ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΝ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΟΚΥΜΗΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΛΣ ** '^ΑΙ?Η ΜΒΛίΠίίΜίΤΙί ηθηπηι ΤνποίΣ Μ. ΗΠλΤΣΙΔΗ ΜΕΜΒΜΔΡΟΥ 4 19 39 ολ,^^^^ ΥΠ0ΥΡΓΕ10Ν ΠΑίΔΕΙΑΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΠΦΙΕΡΩΝΕΤΒΙ ίκδιδετηΐ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΕΡΗΝ ΜΝΗΜΗΝ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΚΗΙ ΤΩΝ ΗΛΛΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΜΟΥ Κηΐ ΕΙΣ ΤΗΝ ηγηπητην ΜΟΥ ΚΥΠΡΟΝ ΕΠΙ ΤΗ ΠΕΜΤΗΚΟΝΤΑΕΤΗΡΙΔΙ τον ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ, ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΜΟΥ ΒΙΟΥ Γ. Σ. Φ.
ΠΡΌΛΟΓΟΣ; ^Η ΚύΛρος, μία τών μεγάλων νήσίον τής Μβσογβίου, ΐαη ΛΒρίπου χατα τδ εμβαδόν μέ τήν Κρήτην,ύπήρξβν ανέκαθεν 'ΕΙ' Ληνίχή.Ή Μαιςτης μβταξύ Ευρώπης,*Ασίας χαλ Άφριχής,βΙνοί 4ΐαουόαιοτάτη.Ύπήρξ8ν ό χύριος σταθμός διαβάσεως τών χατα χτητών τών τριών Ηπείρων, δπου ό πολιτισμός διέβη άπό τής ^ Ασίας είς τήν Εύρώπην χαΐ ό * Ελληνισμός έπέρασεν άπό'ηπεί' ρου είς "Ηπειρον. ΚαταχτηταΙ τοΰ χόσμον τήν έλεηλάτησάν, τήν χατέστρεψαν χαί πολλάκις τήν ύπεδούλωσαν. Ή ώραιότης τής νήσου χαί ό πλούτος τών δασών χαι τών μεταλλείων της τήν χατέστησαν περιώνυμον. Πολλάχις εύημέρησεν, άλλα σπανίως Μμεινεν εντελώς ελευ&έρα.κατά τούς αρχαίους χρόνους άπετελεΐτο άπό 10 βασίλεια, ήκμασε δέ έχει τό διαμεταχομιστιχόν έμπόριον, ή βιομηχανία χαι ή ναυτιλία.αίγύπτιοι,φοίνιχες,'ασσύριοι, έχό' ^ίευσαν άλληλοδιαόόχως τήν νησον. Οί Πέρσαι έκυριάρχησαν έπι ύύο αιώνας, χα&' ούς οί κάτοικοι πολλάκις έστασίασαν, μετέσχσν Μ τών αγώνων τών 'Ελλήνων κατά τοϋ Μεγάλου Βασιλέως. 'Ο^ Κίμων ηγούμενος του χατά τών Περσών πολέμου έπεσεν είς Κίτιον, Ό μέγας τής έν Κύπρω Σαλαμίνος Βασιλεύς Ευαγόρας, χαταλύσας τά διάφορα βασίλεια, άνεκηρύχθη ^^ασίίΐβύς τής νήχ7ον χαχάνέλαβε τόν χατά τνν Περσών άγώνα,άλχ'έν τέλει ύπέκυ ^εν εις τήν περσικήν έπικυριαρχίαν.'επι Μ.'Αλέξανδρον οίκύ- ^ίριοι έστασίασαν χαί πάλιν χατά τών Περσών. Μετά τόν-θάνατον τοϋ Μακεδόνος ήρωος ή Κύπρος περιήλθεν εις τούς Πτολεμαίους και κατόπιν εις τούς Ρωμαίους, ύπό τούς οποίους τίορήκμασεν. Οί Κύπριοι έδέχθησαν τόν Χριστιανισμόν, χατηχηθέντες ΑνωρΙς χχπό τών Αποστόλων Βαρνάβα χαΐ Παύλου. Μέ τήν όιαίρεσιν τής αυτοκράτορας ή νήσος, περιελθοϋσα είς τό Άνατολικον Ρωμαϊκόν Κράτος, συνέδεσε τάςτύχαςτης μέ τούς'ελ' ληνας τοϋ Βυζαντίου. Μετά πάροδον ησυχίας και ευημερίας ύπό τούς Βυζαντινούς, υπέστη τάς έπιδρομάς νέων βαρβάρων τής "Ασίας άφ' ενός, τών μουσουλμανικών ορδών, αΐτινες έπήλθον χατά τοϋ Βυζαντίου, και άφ' ετέρου τών Φράγκων, οΐτινες έχ ατρατεύσαντες διά νά σώσουν άπό τούς απίστους τούς Αγίους Τόπους, χατέστρεψαν τούς Χριστιανούς τής Έλλην. Ανατολής. *Η Κύπρος ύπεδουλώθη έν τέλει είς τούς Φράγχονς χαΐ έπϊ τρεις αίώνας υπέστη τά μαρτύρια άνηχούστου τυραννίας, ύπό τήν οποίαν ό Ελληνισμός χαι ή ' Ορθοδοξία, ολίγου δεΐννά έξα- 4ρανισθοϋν. 'ΕπΙ τών Γάλλων βασιλέων Αουζινιανών έν τον τοις ή νήσος έσχε περίοδον ευημερίας χαΐ έν τέλει ό 'Ελλην*- <ομός ήρχισε ν' ανακύπτει. Περί τά τέλη τής κυριαρχίας τόάν Λου^
6 ζινιανών ή φραγχοκρπτία ήρχισε νά εξελληνίζεται. Τό 1469 οί Ενετοί, οι χειρότεροι έ^θροι τοϋ Ελληνισμού, κατέλαβαν τήν νησον, ήτις έν τέλει μετά 80 έτη έκυριεύθη ύπό τών Τούρκων. Ή ύπό τών Ενετών έξηντλημένη ήδη Κύπρος περιήλθεν ύπό τούς Τούρκους εις τήν έσχάτην αθλιότητα. Ή νήσος, ή όποία χατά τούς αρχαίους χρόνους χαι έπι τών Αουζινιανών έφ^ θασε νά έχη περί τό έν έκατομμύριον κατοίκους, κατά τόν Ιβον αίώνα μόλις είχεν 100.000. * Εσχάτη πενία, τρομερόν σκότος,^ σφαγαί, εξισλαμισμοί. Άλλ'αυτή ή τυρραννία, άποδιώξασα τούς Φράγκους άπό τήν Άνατολήν χαΐ άναγνωρίσασα ώς νομίμους χατοίκους τούς ραγιάδες^ συνετέλεσεν εις τήν ένωσιν δλων τών υποδούλων τοϋ Βυζαντίου και τήν άναγέννησιν τοϋ νέου Ελληνισμού. *Η Κνπρος ύπό τόν ζυγόν τών Τούρκων και είς τονί κόλπους τής *Ελλ. Όρθοδόξου Εκκλησίας ήσθάνθη Ισχυρότερον τόν έλληνικόν παλμόν. Έάν δε δέν μετέσχεν επισήμως" της *Ελλ. Επαναστάσεως τοϋ 1821, ώς έκ τής γεωγραφικής της θέσεως, εμμέσως δμχος μετέσχε τοϋ Αγώνος. Κύπριοι εϊχον μυη^ θή είς τά τής Φιλικής Εταιρείας^ ή μετέβησαν είς τήν άγωνιζομένην Ελλάδα, δπου έπολέμησαν και άνεδείχθησαν. Καθ' ήν δ^ αερίοδον παρεσκευάζετο έν τή κυρίως Ελλάδι ή Έπανάστασις, ή Κύπρος συ^εχινεΐτο επίσης άπό τούς πρώτους παλμούς τής αναγεννήσεως. Πρό τοϋ 1821 συνιστώντο τά πρώτα Έλλην, σχολεία. *Η τουρκοκρατία ήρχισε νά υφίσταται τήν έπί^ρασιν τον άναγεννωμένου Ελληνισμού, δπως ποτέ ή Ρωμαιοκρατία^ χαΐ ή Φραγκοκρατία. Και έν Κύπρω, δπως και άλλου τής αυτοκρατορίας, ή εξουσία είχε περιέλθει είς τούς αρχιερείς και τόν Μέγαν Διερμηνέα τής Διοικήσεως, Κύπριον 'Ελληνα. Ό Άρχιβχίσχοπος κάί ό Δραγομάνος ήσαν οι αληθινοί Κυβερνήται. *Η Έπανάστασις ανέτρεψε τό έργον τοϋ εξελληνισμού τής Τουρκίας. Τήν έκρηξιν τής Επαναστάσεως έπηκολούθησαν καί' έν Κύπρω έκτροπα, κατά τά όποια υπέστη τά πάνδεινα, Άποχατασταθέντων τών πραγμάτων χαι δοθείσης ά μνηστείας, 6 Έλ ^ ληνιαμός τής Τουρκίας ήρχισε ν' άναθαρρύντ) και νά άναβλαστάνη. Έπηκολούθησεν ή μεγάλη περίοδος τής αναστάσεως τον νεωτέ^ου Έλληνισμοϋ με την μικράν έλευθέραν γωνίαν ώς βάσιν τοϋ μεγάλου οικοδομήματος^ "Ετσι καί ή Κύπρος άναπτνσ^ σεται γοργά μέχρι τοϋ 1878, οπότε περιελθοϋσα εις τήν Άγγλίαν κατέστη ύπό τήν φιλελεύθεραν βρεττανικήν Διοίκησιν μέγα Έθν. Κέντρον. Σήμερον ή Κύπρος έχει περϊ τάς 35ϋ χιλ. κατοίκους, ών 275 χιλ. Έλληνες, 60 χιλ. Τούρκοι χαλ 15 χιλ. διάφοροι.
ΕΙΣ1ΑΓΩΓΗ Αί μονογραψίαι, αί άφορώσαι τήν Ιστορίαν τών μεγάλων του "Εθνους μας οικογενειών, δέν αποτελούν μόνον συμβολήν είς τήν καθόλου ίστορίαν τοο Γένους, άλλα καΐ φόρον τιμής εις τοος προγόνους καί διδακτικόν ανάγνωσμα διά τε τά μέλη τής ΘΐκογενεΙας καΐ δι* δλην τήν κοινωνίαν. ΈλληνικαΙ οίκογένειαι παλαιαΐ δυνάμεναι νά επιδείξουν μακρόν γενεαλογικόν δένδρον υπάρχουν πολλαι. Καί ναί μέν αί έκ Βυζαντίου καυχώμεναι, δτι κατάγονται, δέν δύνανται νά πιστο^ ποιήσουν τήν καταγωγήν των ή άμυδρώς πως, άλλ* αί ψαναριωτικαΐ οίκογένειαι. αί έξ ενετικής καταγωγής έξελληνισθεΐσαι έπτανησιακαί, αί άρχοντικαί τής Τουρκοκρατούμενης Ελλάδος κσΐ κατόπιν αί τών αγωνιστών, τών λογίων κ.λ.π. υπήρξαν πολλαί, δυνάμεναι νά επιδείξουν μακρόν γενεαλογικόν δένδρον. Παρ' δλα ταυτσ τό νεώτερον "Εθνος δέν κατώρθωσε νά ίδρυση αριστοκρατία ν καί σοβαράν Ιθύνουσα ν τάξιν διά λό γους, οϊτινες δέν είναι τοο παρόντος, εΐχεν επικρατήσει δέ είς τόν βίον τοο 'Έθνους τό όχλοκρατικόν στοιχεϊον, έξ' οδ ή γενική μας αναρχία. 'Εν Κύπρω δμως ουδεμία παλαιά οικογένεια επέζησε τής τρομεράς Ενετικής καί Τουρκικής κατακτήσεως; ύπό τάς όποια< μάλιστα ολίγον έλειψε νά καταποντισθή ή νήσος. Κάποια άναρίωσις επήλθε κατά τά τέλη τοο 18ου αιώνος καί τάς αρχάς τοβ 19ου αιώνος πέριξ τών αρχιερέων, μερικών διδασκάλων πού ήλθον άπ' εξω καί τών Προξένων, οί πλείστοι τών οποίων ήσαν Κύπριοι. 'Ολίγον δέ πρό τής Επαναστάσεως εΐχον έλθει έξ Επτανήσου καί Τεργέστης μερικοί "Ελληνες, οί όποιοι ίδρυσαν τάς άριστοκρατικάς οικογενείας τών προξένων, ιατρών, έμπορων καί λοιπών, παρά τάς οικογενείας τών ιθαγενών προκρίτ των, οϊτινες ήρχισαν συγχρόνως νά άναπτύσσωνται. "Ενας τών Ελλήνων τούτων ήτο καί ό Δημήτριος Φραγκούδης, δστις πρό δύο καί πλέον αιώνων ήλθεν έκ Τεργέστης καί αποκατασταθείς έν Λεμεσώ ώς ιατρός καί πρόξενος, έγινεν ό αρχηγός τής μεγαλυτέρας συγχρόνου Κυπριακής οικογενείας, μεγαλυτέρας δχι μόνον λόγω τών πολλών αυτής διακλαδώσεων, άλλα καί λόγω τής συνεχούς πατριωτικής καί μεγάλης Ι^σεως τών μελών αυτής έπί δύο ήδη αιώνας. Δύναμαι μάλι^ στα νά ε'ίπω, δτι ύπό τήν Ιποψιν αυτήν ή οικογένεια Φρσγ
8 - κούδη εΐναι μία τών μεγαλυτέρων συγχρόνων Ελληνικών οίκογενειών. Βεβαίως εις τήν νεωτέραν ίστορίαν τής νήσου ή πλέον εξέχουσα φυσιογνωμία ύπίίρξεν ό Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος, ό Δραγομάνος, ΰστις κατώρθωσε νά ύποσκελιση έν τή διοικήσει τόν ΤοΟρκον Πασσδν, πληρώοας έν τέλει διά τής κεφαλής του τήν δόξαν, τά πλούτη, κσί τήν δύναμιν του, δπως συνέβαινε συχνά μέ τούς "Ελληνας αξιωματούχους τής Τουρκίας, καρατομηθείς έν Κωνσταντινουπόλει τό 1808. Άλλ' ή δράσις τής οίκογβνείας Δραγομάνου εΐχε περιορισθή εις δύο μόνον πρόσωπα, πατέρα καί υίόν, έν^ ή τής οικογενείας Φραγκούδη υπήρξε μακρά, διαρκής, καί πολυσχιδής καί έν Κύπρφ και έκτος αυτής, 'Εν Κύπρφ ύπήρξεν οικογένεια Προξένων, μεγαλεμπόρων, προκρίτων. Τό Προξενικόν ήτο μέγα αξίωμα διά τήν έποχήν τούς έπροστάτευε κατά τών αυθαιρεσιών τών Τούρκων καί τούς επέτρεπε ν ασυδοσία ν καί έλευθερίαν εις τό κινεΐσθαι καΐ έμπορεύεσθαι. Τά Προξενεία ήσαν εγκατεστημένα έν Λάρνακι, ή όποία ύτιήρξεν ό κύριος λιμήντής νήσου, άν καί άλίμενος. "Ολοι δέ οί έκεϊ Πρόξενοι έκτος τοο τής Γαλλίας καί Αγγλίας ήσαν Έλληνες Κύπριοι ή Επτανήσιοι εγκατασταθέντες έν Κύπρφ καί γνωρίζοντες ξένας γλώσσας. Ούχ ήττον Πρόξενοι τής Αγγλίας διετέλεσαν καί "Ελληνες Κύπριοι Επτανησιακής καταγωγής, ώς ό Αντώνιος Βοντιτσιάνος, έπί πεντήκοντα Ιτη διευθύνας τό 'Αγγλικόν Προξενεΐον κατά τούς κρισιμωτέρους τής Κύπρου χρόνονς, παράσχων μεγάλας ύιτηρεσίας εις τούς διωκόμενους Χριστιανούς. Ώς εϊπαμεν ήδη, ολίγα Ιτη πρό τής Επαναστάσεως έγκατεστάθησαν εις Λάρνακα διάφοροι Επτανήσιοι 'Έλληνες, ίτι δέ καί Λεβαντΐνοι ώς έμποροι κσί Ιατροί, δημιουργήσαντες εις τόν κυριώτερον Κυπριακόν λιμένα ζωηράν κοινωνικήν κίνησιν κατ* αντίθεσιν πρός τ' άλλα μέρη τής πολυπαθοος καί απονεκρωμένης νήσου. Έν Σκάλα υπήρξε καί 'Έλλην αντιπρόσωπος τής Ιονίου Πολιτείας, ό Σιορ Παναγής 'Αγγελδτος. Μετά τήν Λάρνακα καί τήν πρωτεύουσαν Λευκωσίαν πόλις μόλις ήδύνατο νά όνομασθή μόνον ή Λεμεσός, τής όποΐας ό έπισης απροστάτευτος δρμος ήτο ό δεύτερος τής νήσου λιμήν. Ή Λάρναξ ήτο κτισμένη Μν χιλιόμετρον μακράν τής θαλάσσης διά τόν φόβον τών πειρατών. Τά κατόπιν Ιτη νέα πόλις ήρχιοε νά δημιουργήται εις τήν παραλίαν, ή Σκάλα, ή όποίσ κατέστη σήμερον ή κυρία πόλις, ένωθεΐσα μέ τήν πάλαιαν Λάρνακα.
9 Έν Λεμεσφ ύπήρχον Προξενικοί Πράκτορες ή Ύκοτρόξενοκ, ονομαζόμενοι κσί ούτοι Κόνσολοι καί έπί τό κυπριακώτερον Κούσουλοτ. Ή έκρηξις τής Έλλην. Επαναστάσεως ένροξένησε καί είς τήν Κύπρον τρομερά δεινά. Ό 'Αρχιειιίσκοπος μετά τών αρχιερέων καί εκατοντάδων προκρίτων έθσνστώθησσν Πολλών Χρι στισνών τήν ζωήν έσωσαν οί Πρόξενοι, οί όποιοι και έβοήθησαν πολλούς νά φύγουν. Ή οικογένεια Φραγκούδη επσθεν ίσως τά όλιγωτερα ώς οίκογένεια Προξένων κοη έσωσε πλείστους Χριστιανούς. Οί φυγάδες Κύνριοι άπήλθον εις τήν άγωνιζομένην Ελλάδα, εις τήν Τεργέστην καί άλλσχοο. Μέλη τής οικογενείας Φραγκούδη έφυγαν είς Τεργέστην, ή διά νά λάβουν μέρος εις τόν 'Αγώνα καί όιτήρξεν αδτη ή πρώτη άναχώρησις τών Φραγκούδηδων άπό τήν Κύπρον καί ή άρχή τοο διασκορπισμοο των. Υπάρχει δέ πιθανότης, δτι καί ή οίκογένεια συτη θά έκλείψς συντόμως, έάν οί τέσσαρες υπολειπόμενοι νεαροί Φροτγκούδηδες έν ΑΙγυιττφ κσί ' Ελλάδι δέν φροντίσουν διά τήν διαιώνισιν του γένους των! Ό εκφυλισμός εΐναη. ή μοΐρα τών παλαιών οικογενειών. Δυστυχώς δέ είς ημάς τούς Έλληνας ό εκφυλισμός οδτος κατά κανόνα επέρχεται ταχύτερον σήμερον ένεκα τής ελλείψεως οίκογενειακής ανατροφής καί τοο πνεύματος τής παραδόσεως. Συγχρόνως κατά τά τελευταία ετη τάς παλαιάς οίκογενείοίς υπονομεύει ή άγαμια καί ή αποφυγή τής τεκνοποιίας. Λί οίκο γένεισι τών 5-10 παιδιών δέν υπάρχουν ιτλέον. Ούτως ολόκληροι παλαιαί οίκογένειοη τής Κύπρου έξηφοτνίσοησαν ή πλησιάζουν νά σβύσουν. ΟΙ αρχαίοι ΊΕλληνες πρό τής παρακμής των -ώνόμαζον τήν άγαμίαν ίεροσυλιαν». Ό Φωκυλίδης έλεγε μή μένε άγαμος διά νά μή χαθη τό δνομά σου* δώσε καί συ 6ΐς τήν φύσιν δ,τι επήρες άπ* οότήν* κάμε παιδιά, δπως έγινες καΐ σύ>. Ό Ξενοφών έλεγε «Ινα σπίτι δίχως μητέρα εΐναι μεγάλη δυστυχία>. Ή πολιτεία περιεφρόνει τοός άγαμους καί τοός άπαιδας. Ό άγαμος εθεωρείτο άπατρις, εγωιστής, σιχαμένος. Έπί τοο τάφου τών άγαμων έτοποθέτουν δοχεία ακάθαρτα εις ενδειξιν περιφρονήσεως. Ή εκδοσις μονογραφιών ώς ή μελέτη αότή συντελεί είς τήν σύσφιγξιν τών οικογενειακών δεσμών καί τήν στερέωσιν τών οίκογενειακών παραδόσεων. Τήν συγγραφήν τής μονογραφίας ταύτης εΐχα πρό πολλού σκοπόν νά κάμω καί δίά τουτο ετχα κρατήσει διαφόρκ}υς σημειώσεις άπό διηγήσεις του μοτκαρίτου πατρός μου και
10 άλλων παλαιών προσώπων. Τελευταίως δέ άναδιφών τήν έν τη πατρική οίκίςί τήν Λεμεσού άλληλογραψίαν τοο πατρός μου. εύρήκα διάφορα έγγραφα, αναφερόμενα εις τόν Δημήιριον Νικολάου Φραγκούδη πάππον τοϋ πατρός μου, άκμάσαντα κατά τό τέλος τοο 18ου καί τάς αρχάς τοο 19ου αίώνος. Τά έγγραφα ταϋτα μοο επέτρεψαν ν^ άνεύρω ακριβώς τόν άρχηγόν τής οίκο^ γενείας καί κατόπιν ερευνών, μελετών κσί αφηγήσεων τών ζώντων συγγενών νά διαγράψω όλόκληρον τό έξ άρρενογονίας καί θηλυγονίας οίκογενειακόν δένδρον, μέ ολίγα ελπίζω κενά καί λάθη. Τά έγγραφα ταοτα, ώς καί δσα άλλα αναφέρονται έν τώ βιβλίφ ώς ευρισκόμενα παρ* έμοί καί τάς ενδιαφέρουσας οικογενειακός σημειώσεις καί τά σχετικά γράμματα θέλω καταθέσει μετά τήν έκδοσιν τοϋ βιβλίου εις τήν έν Αθήναις Έθνολογικήν έταιρείαν ύιτό τόν τίτλον «τ'αρχεϊον Κυπριακής οικογενείας Φραγκούδη». Πρίν κλείσω τήν είσαγωγήν ταύτην κάμνω τάς έξης παρατηρήσεις. "Οσων παλαιών προσώπων ήδυνήθην νά έξακριβώσω^ τήν ήμερομηνίαν γεννήσεως καί θανάτου τάς αναγράψω. Διά τούς συγχρόνους, έφ'δσον δέν αναφέρω τόν θάνατον των. υποτίθεται, δτι ζοον, έάν δέν κάμνω λάθος. *Ελπ(ζω εις έλσχίστας περιπτώσεις νά έσφαλα, διότι κάθε πληροφορίαν υπέβαλα είς έπισταμένην βάσανον. Ευχαρίστως δέ θά δεχθώ πάσαν έγκυρον έπανόρθωσιν, δπως δημοσιεύσω αυτήν είς είδικόν παράρτημα, τό όποιον θά χρειασθη νά έκδοθή κατόπιν πρός συμπλήρωσιν καί διόρθωσιν τών τυχόν ήμαρτημένων. Κενά βεβαίως υπάρχουν, διότι υπάρχουν πρόσωπα, τά όποια παρέλειψα μή κατορθώσας νά πληροφορηθώ περί αύτών. θά ήδύνατο τ.ς επίσης νά παρατήρηση, δτι ουδεμία ύπήρχεν ανάγκη ν' αναφέρω δλα τά πρόσωπα καί τά πλέον άστιμα, τα βρέφη καί τ' αποθανόντα εις μικράν ήλικίαν, ή καί πρόσωπα τά όποια 'ίσως νά αήν δχαιρον τήν δέουσαν ύπόληψιν. Κσί δτι έπρεπε νά περιορισθώ εις τά επιφανή μέλη ή τουλάχιστον εις τά διακριθέντα διά κάποιον δρασιν. Εις τήν έν μέρει όρθήν ταύτην παρατήρησιν απαντώ, δτι τά πρόσωπα ταοτα δέν καταλαμβάνουν έν τή μονογραφία ή ελάχιστον χώρον, ή δέ αναγραφή δλων τών μελών τών διαφόρων οικογενειών συντελεί εις τήν πλήρη άπεικόνισιν τής οικογενείας, άναγκαίαν διά πολλούς λόγους, ώς είναι λ. χ.. ή σύγκρισις τών πολυμελών οικογενειών τοο παρελθόντος πρός τάς ολιγομελείς σημερινός, ό καταρτισμός πλήρους οικογένειακοο δένδρου, ή ονοματολογία τής παλαιάς εποχής κλπ.
11 *Εν γένει θεωρώ ένδιαφέρουσαν καί ύπό έθνικήν καί κοινω-- νιολογικήν άποψιν τήν πλήρη έξιστόρησιν τής εξελίξεως μιδς Ελληνικής οικογενείας 200 χρόνων είς περίοδον μάλιστα τόσον ένδιαφέρουσαν διά τό "Εθνος. *Αψ' έτερου υπάρχουν έν τί) μελέτη ταύτη διακεκριμμένα πρόσωπα, περί τών οποίων έπρεπενά γράψω περισσότερα. 'Αλλά πρόκειται μάλλον περί συγχρόνων προσώπων, διά τά όποια εϊναι δυνατόν νά γραφούν καί άργότερον είδικαί μονογρσφίσι. ΟΟτω περί τής δράσεως τών διαφόρων διδασκάλων, σχολικών Εφόρων κλπ. ικανά γράφουν οί έν τώ είδικώ μέρει εκάστοτε μνημονευόμενοι συγγραφείς. Περί τοο διδασκάλου 'Ανδρ. Θεμιστοκλέους έγραψε περισσότερα ό^* Καθηγητής κ. Κλεόβουλος Μυριανθόπουλος (Λεμεσός 1938). Τά απομνημονεύματα Ν. Ι. Σαριπόλου είναι αρκετά διαφωτιστικά διά τόν βιογράφον τοο νομόδιδασκάλου τούτου. Διά τόν Ίωάν. (Χκονομίδην είδικώς έγραψε ν ό θερειανός. Διά τά παλαιότερα πρόσωπα εξαντλώ τό θέμα, έφ* δσον μοο είναι δυνατόν. Έκτος τών διαφόρων κλάδων τής οικογενείας Φραγκούδη* έθεώρησα καλόν νά διαλάβω καί περί τών άλλων στενώς συν δεομένων μέ αυτήν οικογενειών, ώς ή τών Πιερίδη, Καρύδη, Πηλαβάκη, Βοντισιάνων κλπ. δν ή δράσις συμπληρώνει τό ιστορικόν του έργου. Έν τέλει προσθέτω σύντομον αύτοβιογραψικόν σημείωμα,- όδηγόν είς τόν θέλοντα ν* άσχοληθή έν τώ μέλλοντι περισσότερον μέ τό πρόσωπον καί τό έργον μου, έάν νομίσουν οί μεταγενέστεροι πώς αξίζει τόν κόπον. Γράφων τήν μικράν ταύτην μελέτην, ήσθάνθην μεγάλην χα-- ράν καί συγκίλήσιν, τής οποίας δέν αμφιβάλλω, δτι θά μεθέξουν καί δλοι.οί ζώντες συγγενείς, δσοι θά τήν διαβάσουν καί δττ θά τήν παραδώσουν είς τά παιδιά των ώς ίεράν κληρονομ{<χν' διά νά τήν συνεχίσουν. Άνασκαλεύων τήν οικογενειακής ίστορίαν διακοσίων χρόνων, ή όποία είναι αυτή ή ιστορία τής άγαττητής μας πατρίδος τών δύο τελευταίων αίώνων. πόσων ωραίων ττράξεων αρετής, αύταπαρνήσεως καί πατριωτισμού τών πα >χιιών Ελληνικών οικογενειών δέν ήσθάνθην τόν παλμόν! Πόσων προσφιλών προσώπων, πού φεύγουν κάθε μέρα. δέν θρηνώ> τόν θάνατον! Πόσον ήθελα διά τόν καθένα άπ* αυτούς >ά γράψω δύο λόγια άγάττης καί πένθους! Είς τά μέλη τής οίκογενείας Φραγκούδη, τούς μακρυνούς καί κοντινούς συγγενείς, στέλλω διά τών σελίδων τούτων έγκάρδιον χαιρετισμόν.
12 π Η Γ Α Ι Αί πηγαί, έξ δν ήντλησα διά τήν συγγραφήν τής μονογραφίας, εϊναι κυρίως αί έξης : Στ^μειώσεις παλαιαί, έκ διαφόρων διηγήσεων, τοο πατρός μου Ιδίςι. Διηγήσεις επιζώντων προσώπων. Έάν ή έρευνα αοτη έγίνετο πρό ολίγων μόλις έτών, δέν θά ύπήρχον ίσως κενά εις τήν ίστορίαν μας. "Ερευνα έπιστα- 'μένη καί έπί τόπου ή κατόπιν αλληλογραφίας, έν σχέσει μέ τήν σημερινήν κατάστασιν τών μελών τών διαφόρων συγγενικών κλάδων Χειρόγραφοι σημειώσεις τοο αειμνήστου εξαδέλφου ΣΙμου Μενάρδου, καθηγητοο τοο Πανεπιστημίου Αθηνών, εύρεθεΐσαι μετά θάνατον του καί προερχόμενοι έκ διηγήσεων τών γονέων του. Διάφορκ ουγγράμμοιτακ. - Ό Β'. τόμος'τών περιηγήσεων του *Αλή-Μπέη Έλ. ΆμπασΙ, δημοσιευθεισών έν Παρισίοις τό 1814 γαλλιστί. Τό βιβλίον τοο "Αγγλου περιηγητοο Α λεξάνδρου Ούΐλιαμ Κίηβ^ΐαΐτβ ύπό τόν τίτλον «Εοΐΐιεη» Γ(1844). Τά απομνημονεύματα Γεωργίου Κηπιάδη, εκδοθέντα έν Αλεξάνδρεια τό 1888 καί περιλαμβάνοντα έκ διηγήσεων καί μελέτης αρχείων πολυτίμους πληροφορίας περί τών καταδιωχθέντων κατά τήν Έπανάστασιν Κυπρίων. Τά απομνημονεύματα Ν. Ι. Σαριπόλου, εκδοθέντα ύπό τής χήρας αύτοο Αριάδνης έν *Αθήναις τό 1889.-Τά Κυπρισκά» τοο Αθανασίου Σακελλαρίου, δστις διατελέσας σχολάρχης έν Κύπρφ, έγραψε δίτομον περί τής νήσου Ιργον, εκδοθέν πλήρες έν *Α&ήναις τό 1890 καί περιλαμβάνον έν τ^ α'. τόμφ τινά περί τών συγχρόνων Κυπρίων. ΟΙ λόγοι τοο Δασκάλου Δημητρ. Νικολαίδου, επικήδειοι καί πανηγυρικοί, εκδοθέντες ύπό τοο υιοο του ΝΔ. Λανίτη έν Λάρνακι τό 1892 Τό ίστορικόν άρχεΐον Ρώμα τό εκδοθέν έν Αθήναις ύπό Δ. Καμπούρογλου (1901 καί 1905). Τό ογκώδες βιβλίον τοο ποτέ ΔιοικητοΟ Λάρνακος Κλαυδίου Ντελαβάλ ΟΟΙ)ΙΙΕΠΙ «ΕχοετρΙίΐ Ογρτία». εκδοθέν τό 1908 έν *Αγ γλίςι καί περιλαμβάνον άγγλιστί δσα εγράφησαν εις διαφόρους γλώσσας περί Κύπρου άπό τής εποχής τοο Στράβωνος. Τό βι- ;Ρλίον του πρώην ΔίΟικητοΟ Αμμοχώστου (Κύπρου) Λούκ δημοσιευθέν έν Λονδίνφ τό 1921 «Ή Κύπρος ύπό τούς Τούρκους». ΗβΓτγ ΟΙίΕτΙεδ Ι,ιιίτε. Ογρηιβ αηάβτ Ιΐιβ Τατίεδ.. Τά Σπετσιώτικα Τόμος Γ'. 1926. Τό Πανηγυρικόν Λεύκωμα τό εκδοθέν έν Λευκοσία τό 1929 έπί τοΐς έν τ^ Προαστείφ Λευκοσίας Στρο :βόλου άποκαλυπτηρίοις τής προτομής τοο Εθνομάρτυρας Άρ-
13 χιεπισκόπου ΚυπριανοΟ ύπό τοο διδασκάλου κ. Κ. Χριστοφίδη. Ή μελέτη τοο κ. 'Αρ Πηλαβάκη ΔιευθυντοΟ τών Σχολείων ΛεμεσοΟ περί τών Σχολείων τούτων (Λεμεσός 1929). Αί δύο μο-- νογραφίαι «περί τών Έλλην. Γραμμάτων έν Κύπρφ», δημοσιευθεΐσαι έν Λευκοσία τό 1930-31, ών ή μία ύπό τοο έν Πάφφ δικηγόρου κ. Λοϊζου Φιλίππου, ή δέ έτερα ύπό τοο μακαρίτου Ιερωνύμου Περιστιάνη. Ή περί τής οίκογενείας Δραγομάνου μελέτη τοϋ καθηγητοο κ. Κ. Μυριανθοπούλου (Λευκοσία 1936). Ευπρίθίχά χρονικά χαϊ αρχεία. Πολυτίμους πληροφορίας ήντλησα άπό τό περιοδικόν «Κυπριακά Χρονικά», τό όποιον ήρχισε νά εκδίδεται τό 1923 έν Λάρνακι ύπό επιτροπής άποτελεσθείσης έκ τοο Μητροπολίτου Κιτίου Νικόδημου, τοο πολιτευτοο καί λογίου Λουκή Πιερίδη, τοο τότε έν Κύπρφ νεαρού έκ Σμύρνης ΚαθηγητοΟ Ιωάννου Συκουτρή, καί τοο ΙατροΟ κ. Ν. Κυριαζη, δστις ύπήρξεν καί 6 διευθύνων έκδοτης. Τό περιοδικόν έξεδίδετο κατ* αρχάς άπαξ, τοο μηνός καί κατόπιν άνά τριμτ,νίαν μέ μικράν διακοπήν τό' 1928 καί 1932. Δυστυχώς τήν ΔιοικοΟσαν Έπιτροπήν έβάσκανε κακός δαίμων. Τό 1931 κατόπιν τών έν Κύπρφ ταραχών έξωρίζετό ό πρόεδρος αυτής Μητροπολίτης Νικόδημος, δστις απέθανε τό θέρος τοο 1937 έν τη εξορία, νέος καί πολύκλαυστος. Ό πολύτιμος βιβλιόφιλος Λουκής Πιερίδης άπέθανεν ολίγα μετά τήν έμφάνισιν του περιοδικού έτη. Ό Ιωάννης Συκουτρής έγκαταλείψας τήν νήσον καί εγκατασταθείς έν Αθήναις, απέθανε τό 1937 μόλις 36 έτών, είς τήν αρχήν λαμπρού σταδίου. Τέλος ό κ. Κυριαζής, δστις έξηκολούθησε μόνος τό περιοδικόν, τό διέκοψε άπό του τέλους του 1937. Οί 13 εκδοθέντες τόμοι έκτος πολλών ίστορικών έγγραφων περιείχαν καί πολλήν άλλην άνέκδοτον λαογραψικήν Ολην. Δυστυχώς οί εκδοθέντες, τόμοι διά τής δημοσιεύσεως κατά φυλλάδια, τά όποια διεσκορπίζοντο, θ* άποβοον σύν τώ χρόνφ δυσεύρετοι. Είς δύο μόνον βιβλιοθήκας τής νή7ου εύρήκα άρτίαν τήν σειράν. Τό διακοπέν νεριοδικόν υπόσχεται ν' αναπλήρωση νέον περιοδικόν «Αί Κυπριακοί Σπουδαί» έκδιδόμενον άπό τοο 1937 άπαξ τοο έτους. Τά 'Αρχεϊα του *ΑγγλικοΟ Προξενείου ήρεύνησεν ό κ. Λούκ^ δημοσιεύσας πολλά ενδιαφέροντα έγγραφα είς τό βιβλίον του περί τής Τουρκοκρατούμενης Κύπρου. Ό αείμνηστος Ιωάννης Χ. Φραγκούδης Συνταγματάρχης τοο
- 14 - Έλλ, ΣτρατοΟ εΐχε σχηματίσει άρχεΐον σχετικόν μέ τήν οίκογένειαν του. Ό πάππος του Δημήτριος Ιφυγεν έκ Κύπρου τό 1821 καί κατέφυγε μετά τής οικογενείας του είς Τεργέστην, δπου «αί έγκατεστάθη. Είναι λοιπόν πιθανόν, δτι έκεΐ θά προσεπάθησε νά έπανεύρη συγγενείς τής οικογενείας Φραγκούδη, μέλος τής όιτοίας πρό ΚΟ περίπου τότε χρόνων μετέβη είς Κύπρον, -γενόμενος αρχηγός τής έν τή νήσφ οικογενείας. Τό άρχεΐον Δημητρίου συμπληρωθέν πιθανώς ύπό τοο υίου του Χαραλάμπους περιήλθεν είς τόν υίόν του τελευταίου Ίωάννην, δστις πολλάκις μοο ώμίλησεν, δτι ήτο κάτοχος ενδιαφερόντων τήν οίκογένειαν μας έγγραφων. Δυστυχώς αί περιστάσεις δέν μοο επέτρεψαν νά επιληφθώ ένωρίτερον τοο έργου, τό όποιον σήμερον επιχειρώ. Μετά τόν θάνατον τοο Ιωάννου (1916) τό άρχεΐον ττεριήλθεν εις τόν νεώτερον άδελφόν του 'Ανδρέαν Συντ)ρχην έν αποστρατεία ήδη, δστις προφασιζόμενος, δτι φιλοδοξεί νά τό δημοσίευση ό 'ίδιος, ήρνήθη νά μοο έπιτρέψη νά τό μελετήσω. Τό άρχεΐον τοοτο έχει περιωρισμένην άξίαν διότι άφορα ένα μόνον κλάδον τής οικογενείας, περί τοο όποιου γνωρίζω άλλο- > θεν τά κυριώτερα. Τό μόνον ενδιαφέρον σημείον θά ήτο, έάν τυχόν περιελάμβανεν έγγραφα σχετικά μέ τήν καταγωγήν τής οικογενείας πρίν τής καθόδου τοο άρχηγοο εις Κύπρον. Έν γένει τά άρχεΐα τής Κύπρου είναι πτωχά, καί πολλά έγγραφα έξηφανίσοησαν. Είς τήν άρχιεπισκοπήν, τάς Μητροπόλεις καί τούς ενοριακούς ναούς δέν διετηρήθησαν οϋτε τά παλαιά,βιβλία τών ληξιαρχικών πράξεων. Μόλις άνεορον έκεΐ καί έδώ καί κατά διαλείμματα ληξιαρχικάς πράξεις τών τελευταίων 80 Ιτών, άνευ επομένως ίστορικοο ενδιαφέροντος. ΕΙς τάς Μητροπόλεις καί τάς Μονάς δέν υπάρχουν ενδιαφέροντα παλαιά αρχεία. ΕΙς τήν Άρχιεπισκοπήν ενδιαφέρον παρουσιάζουν παλαιοί τίνες κώδικες, οϊτινες δέν ήρευνήθησαν δεόντως. Μόνον τά αρχεία τής Τουρκικής Διοικήσεως, τά όποια σώζονται έν Λευκω- <7ία, θά παρουσιάζουν μέγα ενδιαφέρον έν τή ίστορίςι τής Τουρκοκρατούμενης Κύπρου καί τών κατ* αυτήν δρασάντων προσώ^ πων. Δυστυχώς ουδείς μέχρι τοοδε επελήφθη τής μελέτης αύτών. Τά άρχεΐα τής Ένετίας σχετικά μέ τήν ΈνετοκρατΙαν έν Κύπρφ περιμένουν ακόμη τόν έρευνητήν. Τά άρχεΐα τών έν Λάρνακι Προξενείων Γαλλίας καΐ Αγγλίας, ένεκα τής δράσεως τών Προξένων κατά τούς τουρκικούς διωγμούς παρουσίαζαν μέγα ενδιαφέρον. Μετά τήν Άγγλικήν 4ςατοχήν τό άρχεΐον τοο ΆγγλικοΟ Προξενείου μετεφέρθη εις
15 "Αγγλίαν ώς καί τό άρχεΐον τοο Γαλλικού Προξενείου είς Γαλλίαν μετά τόν μέγαν πόλεμον. Περί τών αρχείων τών διαφόρων Προξενείων έγραψεν εκτενώς εις τά Κυπριακά Χρονικά ό Λουκής Πιερίδης^ δστις ύπήρξεν ό μόνος έν Κύπρφ βιβλιόφιλος, καταρτίσας έν τή οίκία του τήν τελειοτέραν βιβλιοθήκην Κυπριακών βιβλίων μετ* αρχείου, συλλέκτης παλαιών κειμένων καί αντικειμένων, (Τόμος Α σελ. 14 1923). Ό κ. Κυριαζής άνεδημοσίευσεν εις τά Κυπρ. Χρονικά πολλά ενδιαφέροντα έγγραφα έκ τών αρχείων τοο ΓαλλικοΟ Προξενείου, τοο αρχείου Λ. Πιερίδη, ώς καί τινα έκ τοο ΊταλικοΟ καί ΈλληνικοΟ Προξενείου. Έξ άλλων αρχείων ήρεύνησα τά έν τή Εθνολογική Εταιρεία * Αθηνών χειρόγραφα τοϋ "Ιωάννου Ν. Φραγκούδη κατατεθέντα ύπό τοουίοο τοο Επαμεινώνδα καί τήν έν τή * Εθνική Βιβλιοθήκη έκθεσιν τής χήρας τοο Ιωάννου τούτου. Τά ληξιαρχικά.βιβλία τοο έν Λεμεσώ ναοο Αγίας Νάπας καί τών εκκλησιών Λάρνακος - Σκάλας. Τά άρχεΐα τής έν Αθήναις οίκογενείας ΌΙκονομΙδη ώς καί τοο Υπουργείου τών *Εξωτερικών τής Ελλάδος.
ο λρχηγοσ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ. ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΦΡΑΓΚΟΥΔΗΣ Έν τή οικογενείςε Φραγκούδη έκράτει παράδοσις, δτι ό άρχην^ τής οικογενείας ήλθεν έκ Τεργέστης, δτι ήτο Ιατρός, αποκατασταθείς έν Λεμεσ<^, νυμφευθείς κατά πάσαν πιθανότητα Κυπρίαν καΐ δτι έλέγετο Σκαραβαίος, Ίταλιστί 8 ΕΓαί) θ, καί δτι τά παιδιά του ώνομάσθησαν Φραγκούδηδες, εϊτε διότι ό πατήρ των ήτο Φράγκος, ή διότι έλέγετο Φράγκος άπό τά φράγκικα ροοχα, τά όαοΐα έφόρει. Άπό σημειώσεις μου έκ διηγήσεων τοο πατρός μου γνωρίζω, δτι οί παλαιοί Φραγκούδηδες έφόρεσαν έπί τινα μόνον καιρόν τό καλπάκι τών ραγιάδων άπό τόν φόβον τών Τούρκων. Έν πάση περιπτώσει ό προπάππος μου Δημήτριος έφόρει φράγκικα. Συγχρόνως είς τά απομνημονεύματα Κηπιάδη μανθάνομεν, δτι Σκαραβαίος έλέγετο ό Γ. Σταυρινός, πατήρ τοο μεγάλου διδασκάλου Δημητρίου Θεμιστοκλέους, δστις Σταυρινός εΐχε νυμφευθή τήν Βασιλικήν άδελφήν τοο Δημητρίου Ν. Φραγκούδη προπάππου μου καί έγγόνου τοο πρώτου έκ Τεργέστης έλθόντος άρχηγοο τής οικογενείας. Πώς συμβαίνει νά όνομάζωνται Σκαραβαίοι, δνομα προφανώς Ενετοίταλικόν, δύο πρόσωπα ξένα πρός άλληλα καί συγγενεύσαντα διά τοο γάμου τής Βασιλικής. Κατωτέρω δημοσιεύω έγγραφα επίσημα, τά όποια ούδέν αναφέρουν περί Σκαραβαίων, καί έκ τών οποίων προκύπτει,- δτι ό αρχηγός τής οίκογενείας ώνομάζετο έξ αρχής Δημήτριος Φραγκούδης καί ήλθεν είς Κύπρον πρό δύο περίπου αίώνων,- Τά έγγραφα ήσαν δύο Ελληνικά, τρία Γαλλικά καί διάφορα Τουρκικά, ών τά σπουδαιότερα δημοσιεύω έν μεταφράσει (Ίλάμια ήτοι πιστοποιητικά τών ΚαδήδωνΛεμεσοΟ καί φιρμάνια τοο Σουλτάνου Μαχμούτ του Β'.) Τό σπουδαιότεραν διά τήν γενεαλογίσν έγγραφον είναι τό Ίλάμι του Καδή ΛεμεσοΟ Χατζή Μεχμέτ Έμήν τοο 1806, πιστοποιοον, δτι ό πάππος τοο αίτοοντος έλέγετο επίσης Δημήτριος Φραγκούδης, δτι ήλθε καί έγκατεστάθη έν Λεμεσφ άπό τήν Τεργέστην ώς πρόξενος τής Γαλλίας δυνάμει αύτοκρατορικοο φιρμανίου, δτι οί πρόγονοι του ήσαν Φράγκοι καί δχι ραγιάδες καί δτι ό υίός τοο πρώτου τούτου Φραγκούδη έλέγετο Νικόλαος καί ήτο πατήρ τοο αίτοοντος Δημητρίου Φραγκούδη. Είς προηγούμενον ίλάμι του Καδή ΛεμεσοΟ Έσεγίδ τοο 1799 έκτος τών άνω ύποδηλοοται έπί πλέον
17 δτι ό πρώτος Δημήτριος Φραγκούδης ήλθεν άπό τήν Τεργέστην πρό 40 ή 50 έτών, δηλ. κατά τά μέσα τοο 18ου αίώνος ('). Ό εγγονός τούτου Δημήτριος Ν. Φραγκούδης μή θέλων νά πλήρωση φόρους, έζήτησεν άπό τούς Καδήδες τά πιστοποιητικά αύτά, τά όποια δέν αναφέρουν, δτι έλέγετο Σκαραβαίος, οΰτε δτι ήτο ιατρός, άλλ' απλώς, δτι ήλθεν ώς Πρόξενος τής Γαλλίας έν Κύπρφ και έλέγετο Δημήτριος. Έάν τώρα έλέγετο Σκαραβαίος καί τό δνομα Φραγκούδης τό έπήρεν ό υίός του ώς υίός Φράγκου ή ώς φορών φράγκικα καί έάν ό Σταυρινός επήρε τό δνομα Σκαραβαίος άπό τόν συγγενή του, δέν δύναμαι νά μαντεύσω. "Εν μόνον είναι φανερόν, δτι έλέγετο Δημήτριος, δνομα έπαναλαμβανόμενον μέχρι σήμερον είς δλους τούς κλάδους τής οικογενείας καί δτι αναμφιβόλως ήτο Όρθόδοξος καί επομένως "Ελλην. Οί Καθολικοί δέν άλλάσσουν εύκολα θρησκείαν. Ό υίός τοο Δημητρίου τούτου Νικόλαος κατά τάς σημειώσεις Μενάρδου έλέγετο Χατζηνικολάκης, τό όποιον σημαίνει, δτι οδτος μετέβη είς τόν "Αγιον Τάφον, ώς συνειθίζουν παλαιόθεν οί Κύπριοι καί δτι δέν ήτο δυνατόν υιός φανατικού Φράγκου νά ήτο ευσεβής ορθόδοξος. Είς τάς άνω σημειώσει'ς Μενάρδου αναφέρεται επίσης, δτι ό αρχηγός τής οικογενείας ήλθεν εις Κύπρον τό 1770 καί δτι ήτο ιατρός λεγόμενος Φράγκος (Φραγκίσκος). Αί παρατηρήσεις αδται δέν φαίνονται όρθαί, διότι ώς βλέπομεν είς τά ίλάμια ήλθεν οδτος είς Κύπρον προηγουμένως καί κατά τά πιστοποιητικά ώνομάζετο Δημήτριος καί εθεωρείτο Φράγκος μόνον ώς ξένος υπήκοος. Προφανώς ήτο έξ εκείνων τών Ελλήνων, οί όποιοι ήλθον τότε έκ Τεργέστης καί Επτανήσου καί έγκατεστάθησαν έν Κύπρφ, ίδρύσαντες τάς γνωστός οίκογενείας Φραγκούδη, Περιστιάνη, Βοντιτσιάνου κλπ, *Εσν τώρα τά πιστοποιητικά όμιλ.οον περί τοο Φραγκούδη ώς Φράγκου εΐναι πρός διάκρισιν άπό τούς Ραγιάδες, διότι Φράγκοι έλέγοντο δλοιοί Ευρωπαίοι, οί δέ εντόπιοι Χριστιανοί έλέγοντο Ραγιά δες. Ελέχθη, δτι ό Φρανκούδης τής Τεργέστης κατήγετο άπό τούς Λουζινιανούς τής Κύπρου, άπό τήν οποίαν κάποιος μετη νάστευσεν είς Τεργέστην, οπόθεν απόγονος του έπέστρεψεν μετά πολλά χρόνια είς τήν γενέτειράν. Πράγμα μυθώδες. Τό πιθανόν φαίνεται, δτι ό Φραγκούδης τής Τεργέστης κατήγετο έκ Κεφαλληνίας καί ήτομεταξύ τών Επτανησίων, οϊτι^ς συνε- (») Διότι λένει, δτι ό προγονός του έκ Τεργέστης υπήρξε πρόξενος πρό 40 50 έτών, αφότου έφθασε δηλ. είς Κύπρον.
18 κράτησαν τήν έλληνικήν κοινότητα τής Τεργέστης. Είς τά Κυπρ. Χρον. (σελ, 62 64 τόμος Α' 1936) ή έγκατάστασις διακεκριμμένων τινών Επτανησίων έν Κύπρφ σημειοοται μεταξύ 1772 78. Τό τοιούτον δμως δέν φαίνεται ακριβές. Διότι οί Επτανήσιοι οδτοι, οί κυριώτερο'. τουλάχιστον έξ αύτών, ώς οί Περιστιά νηδες καί οί Βοντιτσιάνοι, κατήλθαν πολύ προτήτερα, ώς θά ΐδωμεν, κατ' έποχήν συμπίπτουσαν περίπου μέ τήν κάθοδοντοο ττρώτου Φραγκούδη έκ Τεργέστης. Κατά τήν Χρυσήν Βίβλον τής Κεφαλληνίας ό ιατρός Κωνστ. Βαλσσμάκης τής επιφανούς οικογενείας τής Κεφαλληνίας έγκατεστάθη έν Λάρνακι μόλις τό 1821, δηλ. ολίγον πρό τής Επαναστάσεως (*)." Μαζύ μέ τούς 'Έλληνας έγκατεστάθησαν ε'ις τήν νήσον καί μερικοί Λεβαντΐνοι, έμποροι καί ίατροί, οί όποιοι ώς γνωρίζοντες ξένας γλώσσας διωρίσθησαν Πρόξενοι έν Λάρνακι. Έν πάση περιπτώσει ό πρώτος Φραγκούδης ήλθε πολύ προτήτερα. Ό Λούκ (σ^λ. 277), παραθέτων κατάλογον τών προξένων καί ύποπροξένων τής Αγγλίας έν Κύπρφ, καταρτίσας αυτόν άπό τά άρχεΐα του ΆγγλικοΟ Προξενείου Λάρνακος, αναφέρει «ώς ύποπρόξενον έν Λεμεσφ τό 1738 καί τό 1799 τόν Δημήτριόν Φραγκούδην (ΟεπιετΓΐιΐδ ΡΓ&ηοουάβδ). Τό 18.. 1845 τόν Νικόλαον Φρσγκούδην». Έκ τούτου συνάγεται, δτι ό γενάρχης ήτο ήδη έν Λεμεσώ τό 1738 καί ώνομάζετο ήδη Φραγκούδης, δνομα τό όποιον ούτω δέν φαίνεται άποκτήσαο έν Κύπρφ. Επειδή δέ ήλθε ώς πρόξενος τής Γαλλίας, κατώρθωσε φαίνεται νά λάβη καί τό άγγλικόν ύποπροξενεΐον. Επομένως ό εγγονός του Δημήτριος, δταν τό 1799 έκαμνε τήν πρός τόν Καδήν δήλωσιν, δτι ό πάππος του ήλθεν έκ Τεργέστης κσί ήτο πρόξενος πρό 40-50 έτών, έκαμνε λάθος, άφοο τό 1738 ήτο ήδη έν Λεμεσώ ύποπρόξενος τής Αγγλίας. Εννοείται, δτι ό έν τώ καταλόγφ Λούκ αναφερόμενος Δημήτριος δέν ήτο ό ι5ιος άπό τό 1738-1799. Ό τοο 1738 ήτο ό πρώτος έν Κύπρφ Φραγκούδης καί ό του 1799 ό ομώνυμος του εγγονός ό αναφερόμενος είς τά ίλάμια "Επειδή δέ και οί δύο έλέγοντο Δημήτριοι, ό Λούκ παρέθεσε τά ονόματα των δίχως νά κάμη τήν άναγκαίαν διάκρισιν. Μεταξύ τών δύο Δημητρίων ύπήρξεν ό σ' Νικόλαος, ό Χατζηνικολάκης, δστις δέν αναφέρεται ύπό τοο (') Περί τών προξένων έν Κύπρω έγραψε και ό κ. Ά. ΑΙμιλιανίδης εις τήν μονόγραφίαν περί Διομολογήσεων έν Κύπρφ σελ. 37 43 (Λευκωσία 1937). Κατ' σύτόν ή ίδρυσις τοϋ πρώτου Προξενείου έγένετο μεταξύ 1595-1605.
19 Λούκ, διότι τά προξενικά άρχεΐα ώς φαίνεται έκ του δημοσιευο - μένου αποσπάσματος δέν ήσαν πλήρη, δταν ήρευνήθησαν ό Ρισάρ Ποκόκ (Κόπαμ σελ. 252) αναφέρει, δτι δταν τό 1738 προσήγγισεν εις Λεμεσόν «έφιλοξενήθη είς τό σπίτι τοο "Αγγλου ύποπροξένου, δστις ήτο "Ελλην...> Επειδή δέ αυτός δέν ήτο δυνατόν νά είναι άλλος άπό τόν Δημήτριόν Φραγκούδην, δστις ύπήρξεν ό πρώτος "Αγγλος ύποπρόξενος έν Λεμεσώ, τό τοιούτον αποτελεί μίαν ακόμη μαρτυρίαν, δτι ό Δημήτριος Φραγκούδης εΐχεν έλθει είς Κύπρον πρό τοο 1738. Ύποπρόξενον τόν,όνομάζει καί ό Μίοΐιεί άε νεζίη, "Αγγλος πρόξενος έν Λάρνακι, δπου καί απέθανε τό 1792, γράψας περί Κύπρου κσί αναφερών, δτι έν Λεμεσώ ήτο "Ελλην ό ύποπρόξενος τής Αγγλίας <Κόπσμ σελ. 371). 'Άς λάβωμεν ύπ' δψει μας καί τήν άλλην έκδοχήν, δτι ό α' Δημήτριος εΐχεν άλλο έπίθετον, τό όποιον.έχασε μόλις έφθασεν εις Κϋπρον καί δτι έκεΐ επήρε τό έπίθετον Φραγκούδης. "Οταν δηλαδή άπεβιβάσθη είς Λεμεσόν, επειδή ήτο ό μόνος πού φορούσε φράγκικα καί ό κόσμος ήγνόει τότε τά επίθετα, προσηγορεύθη μέ τό τοπικόν, «ό Σίόρ Δημητράκης» ή «ό Σιορ Κούσουλος». Τά παιδιά του ώνομάσθησαν τά «Φραγκούδια», Ή κατάληξις «οοδι» εΐναι υποκοριστική. Τό «αγγελούδι», τό «κοριτσοοδι» τό «φραγκοοδι» (παιδί τοο Φράγκου). Έκ τοο ύποκοριστικοο έγεινεν ή κατάληξις τών Κυπριακών ονομάτων «ούδης». Άγγελούδης (υίός τοο Αγγέλου) Ταβελούδης (υιός τοο Ταβέλη), Φραγκούδης (υίός τοο Φράγκου). Ή κατάληξις «ούδης» έπιχωριάζει έν Κύπρφ, ώς ή «ούλης» εις Κάσον, Χίον καχ άλλα νησιά, δπου υπάρχουν πολλοί Φραγ- ;Κθύληδες. Είς τά δημοσιευόμενα έγγραφα, ώς τό ίλάμι τοο 1799, ό ^ότε Δημήτριος, εγγονός του γενάρχου, αναφέρεται μόνον Δημητράκης Πρόξενος... Είς τό έγγραφον του Αρχιεπισκόπου 1814 αναφέρεται Σιορ Δημήτριος Κόνσολος ΛεμεσοΟ. Είς πωλητή-,ριον τοο αύτοο έτους υπογράφεται Δημήτριος Νικολάου ΦραγκουδιοΟ. Άλλ* είς τά άλλα έγγραφα Γαλλικά καί Τουρκικά, τό δνομα Φραγκούδης αναφέρεται ώς έπίθετον. Έν τούτοις μέχρι τοο β' Νικολάου αποθανόντος τό 1850 τό δνομα «τοο ΦραγκουδίοΟ» υπάρχει ακόμη. ΟΟτως εις τούς καταλόγους τών ίΐδρυτών καί επιτρόπων τών σχολείων ΛεμεσοΟ (1820) αναφέρεται ό Νικόλαος «του Φραγκουδιου» (Πηλαβάκης σ. 67 68). Τό 1814 ό εγγονός τοο Χατζή Νικολάκη, Νικολάκης γράφων είς ίτ.όν έν Σμύρνη άδελφόν του Ίωάννην ονομάζει αυτόν, ώς θά
20 ϊδωμεν, «κύριον Γιάγκον τού Σιορ Δημητρίου Κονσόλου Φραγκουδιου» ('). Έξ δλων τούτων θά ήδυνάμεθα νά συναγάγωμεν, δτι τό δνομα τοο άρχηγοο τής οικογενείας ήτο άλλο, δτι τά παιδιά του έλέγοντο Φραγκούδια καί δ ΓΙΟ β' Δημήτριος επήρε τό έπίθετον Φραγκούδης επικρατήσαν έν τέλει. Μόνον έμπόδιον εις τήν έκδοχήν ταύτην εΐναι ό Λούκ, δστις αναφέρει ήδη τόν πρώ τον Φραγκούδην άπό του 1737 μέ αύτό τό έπίθετον. Ό Λούκ λοιπόν μάς δίδει τό δνομα τής οικογενείας καί ορίζει περίπου τόν χρόνον τής άφίξεως αύτου εις Κύπρον (»). Καί τώρα φανταζόμεθα τόν γενάρχην μας, φθάνοντα πρό 200 περίπου έτών εις τόν σξενον δρμον τής ΛεμεσοΟ έπί ενός τών ιστιοφόρων πού έταξίδευαν μεταξύ Κύπρου καί Τεργέστης καί έφεραν εμπορεύματα καί τούς τυχόν υπάρχοντας έπιβάτας. Ίατροί τότε δέν ύπήρχον καί θά ήτο ό πρώτος έν Λεμεσφ ιατρός. Ή Λεμεσός ήτο ασήμαντος κωμόπολις, άλλα μετά τήν ( ) Ή λέξις Σιορ, άπό τό Ίταλικόν Σινιόρ=Κύριος, υπάρχει μέχρι σήμερον έν χρήσει έν Κύπρορ εις διαφόρους εκφράσεις π. χ. Μλα Σιορ ί Ιλα καϋμένε Ι Ό σιορ δμως άντι του κύριος είναι πλέον παλαιόν. ΕΙς μερικά έγγραφα τό Σιορ κατήντησε τίτλος καΐ αναφέρεται ό Σ,ιόρ κύριος. (») Επειδή τό δνομα Φραγκούδης προήλθε πάντως άπό τό φράγκος, Φράγκοι δέ ώνομάζοντο έν τί) νήσφ δσοι πρό τής Αγγλικής Κατοχής ένεφανίζοντο μέ φράγκικα, υπήρξαν καϊ άλλοι Κύπριοι φέροντες τό δνομα Φραγκούδης. Ουδεμία δμως άλλη οικογένεια μέ τό βνομα τουτο είναι σήμερον γνωστή έν Κύπρφ. Έν Λεμεσφ υπήρξε καΐ δευτέρα οίκογένεια Φραγκούδη. ήτις εξέλιπε τά τελευταία έτη, οΐ αδελφοί Κωνσταντίνος καΐ Νισήφορος Φραγκούδης, τών οποίων δμως ό πατήρ έλαβε τό δνομα, ώς γνωρίζω έκ του πατρός μου, άπό τόν προπάππον μου, παρά τφ όποίω εΐχε μικρός υπηρετήσει. Άπέθανον αμφότεροι τόν παρελθόντα αίώνα. Ό Κωνσταντίνος διατελέσας προξενικός πράκτωρ τής Αυστρίας καΐ άλλων Δυνάμεων, άπέθανεν άτεκνος δολοφονηθείς ύπό τίνος ύπηρέτου του πρός ληστείαν εις τόν έν Λεμεσώ κήπον του, τόν γνωστόν μέχρι σήμερον «Λουκκον τοϋ Κωνσταντίνου», ένθα σώζεται τό σπιτάκι του καΐ δ κήπος ευρισκόμενος εντός λάκκου, διότι τό μέρος εκείνο έχρησίμευσεν κατά παλαιά χρόνια πρός κατασκευήν έκ του< χώματος πλίνθων, διά τών οποίων έκτίσθη. ώς λέγουν, δλη ή τότε Λεμεσός.Ό αδελφός του Νισήφορος ύπήρξεν έκ τών πλουσίων και φιλογενών προκρίτων τής πόλεως. ΥΙός τούτου δ Αγαθοκλής Φραγκούδης. πρακτικός δικηγόρος κατά τάς αρχάς τής Αγγλικής Κατοχής. Τούτου οΐ δύο υιοι άπέθανον νέοι, ή δέ έπιζώσα θυγάτηρ Άδα χήρα Άρ» Λοϊζου είναι άτεκνος.
21 Λάρνακα ό δεύτερος εισαγωγικός λιμήν. Μεταξύ τών πόλεων, ποο ήδύνατο ούτος νά έγκατασταθή, ή πρωτεύουσα ήτο αθλία τουρκόπολις καί είς τήν Λάρνακα δέν μποροΰσε νά μείνη, έάν ήθελε νά πάρη καί προξενικόν αξίωμα, διότι έκεΐ ύπήρχεν έμμισθον Γαλλικόν Προξενεΐον, αυτός δέ ήρχετο μέ σύστασιν πρός τόν Γάλλον Πρόξενον, δπως άναγνωρισθη ώς προξενικός πράκτωρ ή ύποπρόξενος έν Λεμεσφ. Τό αξίωμα του προξένου ήτο τότε μέγα, Πρόξενοι δέ, Ύποπρόξενοι καί Προξενικοί πράκτορες ώνομάζοντο αδιακρίτως Κόνσολοι ή Κούσουλοι. Ή Λεμεσός έγράφετο άλλοτε Λεμησσός, άλλα κατά τά τελευταία έτη έπεκράτησεν καί έν τή γραφομένη τό δνομα Λεμεσός ώς όρθότερον, κατόπιν σχετικής δημοσιεύσεως τοο Σ. Μενάρδου. "Αλλο τι περί τού α' Φραγκούδη δέν γνωρίζομεν, ουτε ποίοι ήσαν οί γονείς του, ουτε έάν ήλθε νυμφευμένος, ουτε ποίας οίκογενείας κόρην ένυμψεύθη έν Κύπρφ. Τό μόνον πού -γνωρίζομεν είναι, δτι ώς ιατρός καί Πρόξενος κατέστη αμέσως τό σημαντικώτερον πρόσωπον τής πόλεως καί δτι εΐχε δύο ή τρεις υίούς, τόν Νικόλαον, τόν Χαράλαμπον καί κατά πάσαν πιθανότητα καί τρίτον, ονόματι Γεωργάκην. ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΝΔΡΟΝ Τό γενεαλογικόν δένδρον τής οικογενείας Φραγκούδη διοιροομεν είς κλάδους έξ άρρενογονίας καί κλάδους έκ θηλυγονίας καί τούτους υποδιαιρούμε ν είς οικογενείας. Έ^πί κεφαλής ό αρχηγός τής δλης οικογενείας Δημήτριος. Μετ* αυτόν έρχεται ό υίός του Χατλή-Νικολάκης καί ό όεύτερος υίός Χαράλαμπος. Τόν 3ον υίόν Γιωργάκην τοποθετοομεν εις τό μέσον τών έξ άρρενογονίας καί θηλυγονίας κλάδων, διότι δέν άφήκεν οδτος άρρενας απογόνους, θυγατέρας δέν γνωρίζομεν, έάν εΐχεν ό αρχηγός Δημήτριος. Ό Χατζηνικολάκης εΐχεν υίούς τόν Δημήτριόν (Β') έξ οδ ό κεντρικός κλάδος τής οικογενείας μέ τούς υίούς αύτοο Νικολάκην (Β') καί τόν Ίωάννην. Ό Χαράλαμπος εΐχεν υίόν επίσης Δημήτριόν, άποδημήσαντσ, γενόμενον άρχηγόν τών έκτος τής Κύπρου Φραγκούδηδων. Ό Κηπιάδης αναφέρει μεταξύ τών δραπετευσάντων τό 1821 καί τόν Χριστόδουλον Φραγκούδην, άγνωστον έν τή οικογένεια. Προφανώς πρόκειται περί τοο Χαραλάμπους Φραγκούδη, δστις :έφυγε τότε βρέφος μέ τόν πατέρα του Δημήτριόν. Παραδόξως ό Κηπιάδης, 6 όποιος έπρεπε νά μή λησμονήση ένα έκ τών κυ-
22 ριωτέρων φυγάδων, δέν έφρόντισε νά έρευνήση τό ακριβές όνομοτ καί νά γράψη περισσότερα περί τών Φραγκούδηδων τούτων.. Άκουσας αορίστως περί ενός Φραγκούδη δραπετεύσαντος καί γνωρίζων έξ ακοής τόν Χαράλαμπον, σύγχρονόν του δταν έγραφε, τόν έβάπτισε κατά λάθος Χριστόδουλον άπό Χαράλαμπον.- Έκ τοο Νικολάκη (Β'.) έχομεν τάς οίκογενείας Δημητράκη, Σωκράτους, Μενάρδου, Καρύδη καί τόν Εύρυβιάδην. Έκ τοο Ιωάννου τάς οίκογενείας Παύλου Πιερίδη έν Λάρνακι καί Επαμεινώνδα Φραγκούδη έν Ρουμανία. 'Εκ του Γιωργάκη Φραγκούδη έχομεν τάς οικογενείας τών έν Ελλάδι Οίκονομιδών μέ τάς διακλαδώσεις Φουντουκλή, Οικονομίδη 'ΟπλαρχηγοΟ, Γόνατα, Γκίκα κλπ. Έκ θηλυγονίας άπό θυγατέρα τοϋ (Α') Χαραλάμπους ΤσικκινοΟν έχομεν τήν οίκογένειαν Αντωνοπούλου έν Κύπρφ καί άπό τήν Βαρβάραν κόρην Δημητρίου υίοο τοο (Α') Χαραλάμπους τήν έν Ελλάδι οίκογένειαν Ανδρέου Δαυΐδ. Άπό θυγατέρα Χατζή Νικολάκη έχομεν τόν κλάδον Πελενδρίδη μέ τάς οικογενείας Πατρόνα καί Περιστιάνη έν Κύπρφ καί Σαριπόλου έν Ελλάδι, Άπό θυγατέρας τοο (Β'.) Δημητρίου Ματρόναν καΐ θεοδώραν, έχομεν τάς έν Κύπρφ οίκογενεΐας Λανίτη καί Ρωσσίδη. Καί άπό δευτέραν κόρην τοο Χατζηνικολάκη, τήν Βασιλικήν, τάς οίκογενείας Θεμιστοκλέους, Κηπιάδη καί Δανιήλ Χατζή - Ιωάννου έν Κύπρφ καί Αίγύπτφ. Τάς οίκογενείας τών έξ αγχιστείας συγγενών μνημονεύομεν δίχως νά τάς περιλαμβάνωμεν είς τό γενεαλογικόν δένδρον Φραγκούδη καί νά άναφέρωμεν τά σύγχρονα πρόσωπα. Αυστηρώς ειπείν τό γενεαλογικόν δένδρον Φραγκούδη, έάν έδημο σιεύετο, ί*ά περιείχε μόνον τούς έξ άρρενογονίας φέροντας τό δνομα Φραγκούδη. Ο ΧηΤΖΗΜΙΚΟΛΒΚΗΣ ΤΟΥ ΦΡλΓΚΟΥΔΙΟΥ Γνωρίζομεν άπό τά κάτωθι δημοσιευόμενα έγγραφα, δτι ό πρώτος Δημητράκης εΐχεν υίόν ονόματι Νικόλαον, ή Χατζή-Νικολάκην (Νικολάτσην τοο ΦραγκουδκιοΟ). Είς τάς σημειώσεις Μενάρδου αναφέρεται, δτι ό Χατζη-Νικολάκης άπέθανεν έκ πανώλους τό 1808. Ή ημερομηνία δμως συτη δέν φαίνεται ορθή, διότι τά έγγραφα ομιλούν περί τοο υίου τοο Χατζη-Νικολάκη Δημητρίου ώς Προξένου ήδη άπό του 1785. Μόνον τό γαλλικόν πιστοποιητικόν τοο 1801 αναφέρει τόν Νικόλαον ώς πρόξενον τότε τής Γαλλίας. Τό δέ τουρκικόν 1806 αναφέρει περί του Νικολάου ώς ήδη αποθανόντος, έξ οδ συνάγεται, δτι ό Νικολά-
- 23 κης εΐχεν αποθάνει πρό του 1806 Πώς αναφέρεται ταυτοχρόνως Πρόξενος τής Γαλλίας καί ό Χατζη-Νικολάκης καί ό υίός του Δημητράκης δέν δύναμαι νά εννοήσω. Ό Δημήτριος άνοζφέρεται ώς Προξενικός πράκτωρ τής Γαλλίας καί είς τό γαλλικόν έγγραφον τοο 1789, ένφ είς τό τοϋ 1801 αναφέρεται ώς τοιούτος ό πατήρ του Νικολάκης. Φαίνεται, δτι ό Χατζή Νικολάκης ζών έτι εΐχε μεταβιβάσει τά Προξενεία είς τόν υίόν του Δημητράκην, διότι πατήρ καί υίός συνειργάζοντο καί ώς έκ τούτου έπήλθεν ή σύγχυσις. ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Ο ΚΟΥΣΟΥΛΟΣ Ό Χατζη-Νικολάκης εΐχεν υίόν, τόν Δημητράκην (Δήμητράτζην). άπό τοΰ όποιου ε'ίμεθα μάλλον ενήμεροι εις τήν γενεαλογίαν τής οίκογενείας. Ύπήρξεν οδτος τό σπουδαιότεραν πρόσωπον τής οικογενείας, άκμάσας περί τά τέλη του 18ου καί τάς αρχάς τοο 19ου αίώνος, ό κυριώτερος 'Έλλην τής εποχής εκείνης έν Λεμεσφ, πλούσιος έμπορος καί ισχυρός Πρόξενος τών Μεγάλων Δυνάμεων. Ή Λεμεσός, ή όποία έχει σήμερον 17,000 κατοίκους καί εΐναι ή δευτέρα πόλις τής νήσου, ήτο τότε άθλιον χωρίον άποτελούμενον άπό 150 σπίτια, Η Ο Χριστιανικά καί 50 Τουρκικά, Είς τούς δρόμους δέν έπετρέποντο παράθυρα παρά μόνον φεγγΐται. Τά σπίτια ήσαν πλίνθινα καί δέν ύιτήρχον ανώγεια, "Ολίγα σπίτια διεκρίνοντο διά τήν έσωτερικήν των άνεσιν ανήκοντα είς τούς προκρίτους, δπως ήσαν οί Φραγκούδηδες. Πρίν ή προχωρήσωμεν είς τά τής οίκογενείας Δημητράκη, δημοσιεύομεν ενταύθα τά παρ' ήμΐν έγγραφα τά όποια άνεφέρομεν ήδη πολλάκις καί τά όποια άφορώσι γενικώς τήν οίκογένειαν καί είδικώς τόν Δημητράκην Φραγκούδην (*). (1) Τά έγγραφα ταοτα, ιδία τά φιρμάνια, είναι γραμμένα σέ χονδρόν περγαμηνοειδές χαρτί. ΚαΙ αύτά τά παλαιά έγγραφα και γράμματα διακρίνονται διά τό χονδρόν χαρτί. Που τά σημερινά κουρελόχαρτα! Ανέκδοτα έγγραφα. 1 Διάταγμα του Διοικητού τής Κύπρου Άλή ύπό ήμερ. 13 Ρεμπιουλ Έβελ 1200 (1785) πρός τόν Καδή, τόν φρούραρχον και τούς προύχοντας τής Λεμεσού, δπως αναγνωρίσουν τόν Δημήτριόν Νικολάου ώς Προξενικόν πράκτορα τής Ρωσσίας. 2 Φρινάτα Ιφιγένεια Ημείς, υποπλοίαρχος, επιφορτισμένος μέ τά καθέκαστα έπι τής
24 Έκ τών ώδε δημοσιευομένων έγγραφων προκύπτουν καί τά έξης, δτι ό Δημήτριος Ν. Φραγούδης ήτο ταυτοχρόνως Πρόξενος τής Γαλλίας, τής Ρωσσίας, τής Αγγλίας, τής Νεαπόλεως (τών δύο Σικελιών) καί τοο Τσιγκαπόρ, τό όποιον εΐναι παραφθορά του Τσίγκουε Πόρτι Οίηςαβ ΡοΓΐ:ΐ)=Πέντε Λιμένες, ώς έλέγοντο τότε είς τήν Άνατολήν οί πέντε απέναντι τής Γαλλίας λιμένες τής Αγγλίας, ο'ίτινες άπήλαυον είδικών προ- Φρεγάδας του Βασιλέως «Ίφιγένεια> πιστοποιοομεν, δτι έμείναμεν πολύ Ικανοποιημένοι έκ τών υπηρεσιών, τάς οποίας μάς παρέσχεν ό κύριος Δημήτριος Νικολάου Φραγκούδης, 'Έλλην, εγκατεστημένος έν Λεμεσώ, δπου εκτελεί καθήκοντα πράκτορος διά τό Γαλλικόν "Εθνος, καΐ ό οποίος άποδείξας ήμίν τάς επίπονους υπηρεσίας τής Ιδιότητος του, μάς παρεκάλεσε νά τόν έφοδιάσωμεν δι' ενός έγγραφου δυναμένου νά πιστοποιή τόν αληθή ζήλον, μέ τόν οποίον εξυπηρέτησε τά εθνικά πλοία. Επομένως τοο ένεχειρίσαμεν τό πιστοποιητικόν τοοτο, ίνα δυνηθη νά τό θέση ύπ' δψιν τών ανωτέρων του κσΐ άποδείξη τά δικαιώματα, άτινα δύναται νά άξιώση παρ* αύτών. ΈπΙ του πλοίου έν τφ δρμφ τής ΛεμεσοΟ τή 2α Αυγούστου 1780 (ύπ.) Ό. ΑΓάίνϋϋβΓβ Έθεωρήθη καΐ ενεκρίθη ύφ' ημών του πλοιάρχου και Διοικητού τής ρηθείσης φρεγάδας. (ύπ.) Ι^αηηεγ ΤΓοίηάίεΓ 3 Πιστοποιητικών Γάλλου Μβράρχου. Ό υποφαινόμενος δηλώ εις πάντα ένδιαφερύμενον, δτι ό Κύριος Δημήτριος Νικολάου Φραγκούδης Πρόξενος τών δύο Σικελιών έν Λεμεσφ Κύπρου παρέσχε παντός είδους περιποιήσεις εις Μν τάγμα τής 22ας ήμιμεραρχίσς του ελαφρού πεζικού, τό οποίον εΐχε προσορμισθή πλησίον τής νήσου ταύτης, δτι έπροθυμοποιήθη νά παράσχη εις τούς αξιωματικούς τοο σώματος τούτου πάν δ,τι τοο ήτο δυνατόν, δτι εδέχθη πολλούς είς τήν οίκίαν του μετά πολλής ευγενείας, καΐ '.έλος, δτι ή συμπεριφορά του πρός αυτούς αποδεικνύει άνθρωπον λίαν άφοσιωμένον εις τήν άρετήν τής φιλοξενίας, τήν οποίαν άσκεϊ μετά πολλού ζήλου. Δι* δ του παρέχω τό πιστοποιητικόν ώς δείγμα ευγνωμοσύνης, ίνα πρός τιμήν τής αληθείας δυνηθη νά τό χρησιμοποίηση χρείας τυχούσης. Έν τφ δρμφ τής Λεμεσού τήν 5ην συμπληρωματικήν ήμέραν τοο 9ου ετους τής Γαλλικής Δημοκρατίας (1798). Ό Αρχηγός τής Μεραρχίας (ύπ. δυσανάγνωστος) Υ. Γ. Πιστοποιώ έπι πλέον, δτι 6 κύριος Πρόξενος έχει πολύ καΐ λώς εξυπηρετήσει τούς Γάλλους εις δλας των τάς άνάγκας καΐ δτι
25 νομίων καί εΐχον Ιδίους προξενικούς πράκτορας διά τό έμπόριον των. Τό σπίτι του, τό όποιον ήτο άνοικτόν εις δλους τούς ξένους, ο'ίτινες έφιλοξενοοντο έκεΐ, έσώζετο μέχρι πρό εξ έτών άποτελούμενον άπό αύλήν κατά τό σύστημα τών Κυπριακών σπιτιών μέ περιστύλιον καί δωμάτια τριγύρω. Υπήρχε καί άνω πάτωμα μέ υπνοδωμάτια, τά όποια θά έκτίσθησαν κατόπιν. 'Έκειτο είς τό κέντρον τής πόλεως παρά τήν Άγίαν Νάπαν αξίζει νά χρησιμοποιήται ύφ' δλων δσοι έχουν έμπορικάς υποθέσεις -έν Κύπρφ. 4 Πρΰτον ιτίατοποίηηκέν τοΰ Κάδη Λεμεβοΰ. Ί λά μ Επειδή ό Δημητράκης Πρόξενος του Τσιγγαπόρ, τής Αγγλίας καΐ Νεαπόλεως είς τήν Λεμεσόν τής Κύπρου έδήλωσε πρό του δικαστηρίου τής ΛεμεσοΟ, δτι καίτοι οΐ πρόγονοι του αρχικώς άπό τήν Τεργέστην υπήρξαν πρόξενοι διά τάς άνω χώρας πρό 40 ή 50 έτών και δτι καίτοι ό ίδιος επίσης υπήρξε πρόξενος διά τάς Ιδίας χώρας άπό μακροο χρόνου, κατέχων Διατάγματα άηό τούς Διοικητάς τής νήσου και έκτελών πιστώς και έντίμως τά καθήκοντα τά προσιδιάζοντα εις τό αξίωμα του προξένου συμφώνως πρός τάς διατάξεις τής Αυτοκρατορικής σμβάσεως, έν τούτοις άπό τίνων έτών έθεωρήθη ώς ραγιάς καί εκλήθη νά πλήρωση φόρους, δπως οΐ άλλοι ραγιάδες, καΐ επειδή ό άνω Δημητράκης έζήτησεν δπως έκδοθή Αυτοκρατορική διαταγή, Ινα μή θεωρηθή ραγιάς κάι επειδή τά άνω γεγονότα έπεβεβαιώθησαν δι' έγγραφων ευρισκομένων εις τάς χείρας του καΐ ύπό τών μουσουλμάνων κατοίκων τής άνω πόλεως, οί οποίοι έδήλωσαν, δτι ήσαν ευχαριστημένοι και ικανοποιημένοι άπό τόν άνω Δημητράκην. Διά ταοτα, διά του παρόντος τό ζήτημα ύπαβάλλεται και συνιστάται είς τήν ΑύτοΟ Αύτοχρατορικήν Μεγαλειότητα τόν Σουλτάνον. 27 Σάφερ 1214 (1799). "Υπεγράφη και έσφραγίσθη ύπό Έσσεγίδ Μεχμέτ Καδή ΛεμεσοΟ. 5 Πιατοποίητικέν τοΰ Γάλλου Προξένου Λάρνακας Πιστοποιητικόν διά τήν οίκογένειαν τοο Κυρίου Νικολάου Φραγκούδη τής πόλεως ΛεμεσοΟ. Επειδή πρόσωπα τινα διακεκριμμένα, υπάλληλοι τής Κυβερνήσεως τής νήσου ταύτης, μοι έζήτησαν νά τοις παράσχω έπίσημον πιστοποιητικόν, έάν είναι αληθές δτι ό κ. Νικόλαος Φραγκούδης τής ΛεμεσοΟ ήτο επιφορτισμένος παρ' έμοο έν τή πόλει ταύτη μέ τό Πρακτορείον τοο Προξενείου τής Γαλλίας, είς τό οποίον έγώ διωρίσθην τό 175.5 δυνάμει προξενικών διαταγμάτων, τά όποία μοι παρεχωρήθησαν ύπό τοο μακαρίτου Αύτοκράτορος Λουδοβίκου δεκάτου πέμπτου τοο ένδοξου μνήμης ι και τά όποία ήσαν υπογεγραμμένα παρ' αύτοο, ώς καΐ εκείνων, τά όποία μοι παρεχωρήθησαν επίσης καΐ ήσαν ωσαύτως ύπογε-
- 26 - καί εΐχε περιέλθει είς τήν κυριότητα τοο κ. Ν. Κλ. Λανίτη άπό τήν μητέρα του Δόμναν, είς τήν οποίαν περιήλθε φαίνεται λόγα> προικός άπό τήν μητέρα της θεοδώραν κόρην τοο Φραγκούδη τούτου. ΕΙς τήν θέσιν τοο κατεδαφισθέντος άνηγέρθη ξενοδοχεΐον. Είς αύτό τό σπίτ. έφιλοξενήθη ό περίφημος σοφός περιη γητής Άλή Μπέη "Ελ Άμπασή (ΑΗ Βεγ ΕΙ Α1) ΐ5δΐ), απόγονος, ώς γράφει ό 'ίδιος, τοο Μωάμεθ καί υίός του πρίγκιπος τών γραμμένα άπό τόν αγαθόν καΐ "Αγιον Λουδοβίκον δέκατον έκτον, τόν διάδοχον του. Και επειδή θεωρώ πάντοτε καθήκον έπιβεβλημένον νά μή αρνούμαι τήν μαρτυρίαν τής αληθείας, οσάκις μοο ζητήται και τήν γνωρίζω, δηλώ ε'ις δσους έχουν τό δικαίωμα νά γνωρίζουν, δτι κατά τήν άφιξίν μου είς Κύπρον και άφοο έβεβαιώθην διά τής προσαγωγής αυθεντικών επιστολών τών δύο προκατόχων μου Προξένων (Κυρίων Ι,επι&ίΓε καΐ Ο&τά&πε), δτι ό ρηθεις Νικόλαος Φραγκούδης έχρημάτισεν έν τω αύτφ ΠρακτορεΙφ, έθεώρησα εύχάριστον καθήκον νά τόν διατη" ρήσω έν αύτφ. Πληροφορηθείς προσέτι, δτι ό κ. Δημήτριος Φράγκου δης, αρχηγός τής οικογενείας του, εΐχεν υπηρετήσει πρό αύτοο και δπως αυτός είς αυτήν τήν ύπηρεσίαν μετά ζήλου καΐ πίστεως είς τήν θέλησίν τοϋ έθνους καΐ τών πολεμικών πλοίων τοο Βασιλέως καΐ τών εμπορικών σκαφών, έθεώρησα δίκαιον καί άρμόζον νά ζητήσω άπό τόν Ύπουργόν τής Αύτου Μεγαλειότητος, διά νά ενισχύσω περισσότερον τόν Πράκτορα τοοτον, τήν χάριν, ήτις μοι παρεχωρήθη, νά του αναγράψω είς τούς λογαριασμούς τοο Κράτους μισθόν έτήσιον εκατόν σκούδων. Πρός έπιβεβαίωσιν τούτων και παντός περιεχομένου είς τό ηιστοποιητικόν τοοτο, τό συνέταξα καί τό έγραψα καί τό υπέγραψα διά τής χειρός μου σήμερον τήν βην τοο μηνός Μαρτίου τοο έτους 1801. (ύπ) Απατέ ΒεηοΐΙ ΑδΙίει- Διά τοο γραμματέως του Πιστοποιητικών Αριστοβούλου Καρύίη 6 τοΰ Κβδή Λβμισοΰ διά τίιν κ«τ«γ(»νήν. Ί λ ά μ Επειδή ό Δημητράκης Νικολάου Φραγκούδης, πρόξενος τής Νεαπόλεως διαμένων είς τήν Λεμεσόν τής Κύπρου, παρεπονέθη πρό τοο Δικαστηρίου, δτι καίτοι ό πάππος του Δημήτριος Φραγκούδης ήλθεν είς τ^ν Δεμεσόν άπό τήν Τεργέστην ώς πρόξενος τής Γαλλίας δυνάμει αυτοκρατορικού φιρμανίου καί, καίτοι αυτός καΐ οί προγονοί του (') Τό Ιγγραφον τοϋτο αναφέρει ώς πρόξενον τόν Νικόλαον άντι τοϋ Δημητρίου ώ; εξηγήσαμεν ήδη. Τό Ιγγραφον δέν φέρει τόπο εκδόσεως, άλλα προφανώς πρόκειται περί της Λάρνακος, δ,του διέμεναν οΐ Πρόξενοι. Ό Γραμματεύς τοΰ Προξενείου Καρύδης υπήρξε πάτι-πος χοΰ Χριστοδούλου Καρύδη, όστις ένυμφεύθη τήν θίίαν μου Μαρίαν Φραγκούδη. (')
- 27 Άμπασιδών, σπουδάσας έν Ευρώπη καί περιηγηθείς τήν Άφρι-^ κήν καί τήν Άσίαν 1803 1807. Τά ταξείδιά του έδημοσιεύθησαν Ιταλιστί καί γαλλιστί έν Παρισίοις τό 1814 καί άγγλιστί έν Λονδίνω τό 1816 είς τρεΐς τόμους μέ παράρτημα γεμάτον εικόνας. Ό Άλή-Μπέη, δστις έγνώριζε τήν Άρσβικήν ώς 'Άραψκαί διά τούς σκοπούς τοο ταξειδίου του μετημφιέσθη εις άπόγονον του Μωάμεθ λέγεται, δτι πράγματι ήτο "Άγγλος, άλλ' ά ήσαν Φράγκοι καΐ τό τοιούτον ήτο πολύ γνωστόν είς τόν λαόν τής ΛεμεσοΟ, έν τούτοις έκαλείτο Κύπριος καΐ επειδή ό Ίμάμης και δύοάλλοι Μουσουλμάνοι τής ΛεμεσοΟ έμαρτύρησαν, δτι ό πάππος τοο παραπονουμένου ήτο Φράγκος άπό τήν Τεργέστην, ήλθεν είς τήν Λεμεσόν ώς πρόξενος τής Γαλλίας, δτι διεδέχθη τοοτον μετά θάνατον ό υιός του Νικόλαος Φραγκούδης, μετά τόν θάνατον τοο οποίου ό υίός του Δημήτριος Φραγκούδης διωρίσθη πρόξενος τής Νεαπόλεως δυνάμει Αυτοκρατορικού Βερατίου. Διά ταύτα επειδή τό γεγονός δτι ό παραπονούμενος και οΐ προγονοί; του ήσαν Φράγκοι άπό τήν Τεργέστην, έχει βεβαιωθή, τό ζήτημα υποβάλλεται είς τήν ΑύτοΟ Αύτοκρατορικήν Μεγαλειότητα τόν Σουλτάνον. 3 Ζεμαζιέλ "Εβελ 1221 (1806). Υπεγράφη καΐ έσφραγίσθη ύπό τοο Μεχμέτ 'ΞμΙν Καδή τής ΛεμεσοΟ. 7 Τουρκικών διεταγμα (έν περιλήψει) Διάταγμα άπό τόν Διοικητήν τής Κύπρου Χατζή Χουσεΐν ύπό ήμερομηνίαν 27 Ζεμαζιέλ "Εβελ 1221 (1806) άπευθυνόμενον πρός τόν Καδήν, τόν φρούραρχον καΐ τούς προύχοντας τής ΛεμεσοΟ, δπως αναγνωρίσουν τόν Δημητράκην Νικολάου Φραγκούδη ώς Φράγκον καί πρόξενον, ώς έμαρτυρήθη ύπό τών μουσουλμάνων και τών κοτζαπάσηδων τών ραγιάδων. 8 Τουρκικών πιβτοποίητικ^ν τοΰ Κάδη Λεμεοοΰ. Ί λά μ *' Λαβόντες ύπ' δψιν τό γεγονός, δτι άπηγορεύθη είς τους Ραγιάδες νά διορίζωνται πρόξενοι ξένων χωρών καΐ πρός τόν σκοπόν, δπως βε βαιωθή ή καταγωγή τοο Δημητράκη Νικολάου Φραγκούδη έρευναι έγειναν καί απεδείχθη, δτι ό ρηθείς Δημητράκης Νικολάου Φραγκούδης ύπήρξεν άρχήθεν Φράγκος. 25 Ζεμαζίελ "Εβελ 1221 (1806). Υπεγράφη καί έσφραγίσθη ύπό τοο Έσσεγίδ ΧαζΙφ Ίμπραχίμ Χαδή τής ΛεμεσοΟ. 9 Πιοτοποιητικέν τοΰ Κ«δη Λεμεοοΰ ηερϊ οτάοενς τοΰ τούρκικου οτρατοΰ έν Λεμεοόϊ- Ί λ άμ Επειδή ό Δημητράκης Νικολάου Φραγκούδης πρόξενος έν Λ&