COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION

COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION o Attribution You must give appropriate credit, provide a link to the license, and indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way that suggests the licensor endorses you or your use. o NonCommercial You may not use the material for commercial purposes. o ShareAlike If you remix, transform, or build upon the material, you must distribute your contributions under the same license as the original. How to cite this thesis Surname, Initial(s). (2012) Title of the thesis or dissertation. PhD. (Chemistry)/ M.Sc. (Physics)/ M.A. (Philosophy)/M.Com. (Finance) etc. [Unpublished]: University of Johannesburg. Retrieved from: https://ujdigispace.uj.ac.za (Accessed: Date).

E. GALANIS THE MODERN GREEK POPULAR THEATRE AS A MEANS OF PAIDEIA OF THE GREEK PEOPLE, FROM THE ESTABLISHMENT OF THE GREEK STATE UNTIL TODAY

THE MODERN GREEK POPULAR THEATRE AS A MEANS OF PAIDEIA OF THE GREEK PEOPLE, FROM THE ESTABLISHMENT OF THE GREEK STATE UNTIL TODAY by E. GALANIS DOCTORAL THESIS submitted in fulfilment of the requirements for the degree D. Litt et Phil. in GREEK in the FACULTY OF HUMANITIES at the UNIVERSITY OF JOHANNESBURG SUPERVISOR: Prof. Thekla Sansaridou-Hendrickx CO- SUPERVISOR: Prof. B. Hendrickx Submission date: August 2013 i

Ε. ΓΑΛΑΝΗΣ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΩΣ ΜΕΣΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ii

iii

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η μελέτη αυτή προέκυψε μέσα από την πολυετή και στενή ενασχόλησή μου, καλλιτεχνική και επιστημονική, με το λαϊκό θέατρο. Η Καθηγήτρια Θέκλα Σανσαρίδου- Hendrickx και ο Καθηγητής Benjamin Hendrickx, για μια ακόμη φορά, μου έδωσαν την ευκαιρία να κάνω το μεράκι μου επιστημονική εργασία. Επίσης δημιούργησαν ένα εξαιρετικό κλίμα συνεργασίας και η υποστήριξη και οι συμβουλές τους έκαναν τη ζωή μου ευκολότερη όταν πολλές φορές οι επιλογές φαίνονταν δύσκολες. Για όλα αυτά τους ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον Διονύση Σέρρα εκδότη του περιοδικού «Επτανησιακά Φύλλα», στον Σπύρο Μυλωνά από τη Ζάκυνθο, στον Παναγιώτη Κουτσκουδή από τη Λέσβο, στον Κώστα Καρποντίνη από τη Νάξο, στον Θανάση Παπαθανασόπουλο από την Περίστα, στον Θόδωρο Γραμματά και στον Βάλτερ Πούχνερ. Επίσης ευχαριστώ πολύ το Αναγνωστήριο Αγιάσου, το Μουσείο Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων, τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τη Βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου, τη Βιβλιοθήκη του Ανοικτού Πανεπιστημίου, τη Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης, τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κύπρου, το Παράρτημα Μυτιλήνης της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, την Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, τη Δημοτική Κοινωφελή Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Κομοτηνής «Ορφέας», τη Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Χίου «Αδαμάντιος Κοραής», τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λάρισας και τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρέβεζας. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην ευχαριστήσω τη μητέρα μου Αναστασία Γαλάνη που ανέλαβε ένα πολύ μεγάλο μέρος από τις δικές μου υποχρεώσεις για να μπορέσω εγώ να βρω τον χρόνο που χρειαζόμουν για την εκπόνηση της μελέτης. iv

SUMMARY This is a study of how, when and why the popular theatre influenced the character, behavior and the formation of the Greek people s culture from the establishment of the Greek state up until today. The thesis attempts to fill a gap in current literature as to date there has been no study dealing with the influence exerted by the popular theatre as a whole in shaping the culture of the Greek people. The first chapter captures the historical and social context of the time period within which the thesis unfolds. The second chapter refers to existing theories and studies related to the thesis topic. Their importance is twofold as a number of them assist in providing answers to issues which are relevant to the popular theatre and its different forms and other studies and theories will be used as a basis upon which to complete the study. The third chapter presents the historical progress of the popular theatre from the establishment of the Greek state up until today. The major milestones are defined and the conditions and events that influenced the popular theatre are identified. The chapter also outlines the history of urban theatre within the Greek state. Finally, the chapter identifies the relationships between the urban and the popular theatre, namely their manner of communication and mutual influence as well as the means of information exchange, and attempts to answer the question of whether and when the popular theatre influenced the evolution of the urban theatre and vice versa. The fourth chapter identifies the interactions between popular theater and the Greek society. The chapter relates the evolution of popular theater with the simultaneous evolution of Greek society and explores the relationships between the two. It examines individual parameters defining the relationship between the formal education within the country and popular theater. The chapter also identifies the role that the popular theater had in the dispute over the language issue, which was one of the most serious issues that concerned the intellects of the nation before and after liberation. The fifth chapter presents the most important primary forms of popular theater such as the day of the midwife, the court, the skylodeftera and others, following as far as possible the calendar year. v

The sixth chapter presents the most sophisticated forms of popular theatre such as puppetry, Karagiozis and others. Using all of the aforementioned information, the study leads to specific conclusions related to the history of popular theater in the Greek society, its participation in shaping the character of the Greek people, its relationship with traditional culture and oral tradition, its ability to form a means of artistic expression for a large part of the population, its ability or inability to influence historical events and its extremely close relationship with the life of the community in which it was developed. vi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ...iv SUMMARY...v ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 Κεφάλαιο πρώτο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...7 Κεφάλαιο δεύτερο ΘΕΩΡΙΕΣ, ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ...11 Κεφάλαιο τρίτο Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΛΑΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ 1. Λαϊκό θέατρο Α. Δέκατος ένατος αιώνας...19 Β. Εικοστός αιώνας...65 2. Αστικό θέατρο Α. Δέκατος ένατος αιώνας...93 Β. Εικοστός αιώνας...113 3. Σχέσεις και διασυνδέσεις ανάμεσα στο λόγιο και στο αστικό θέατρο...125 Κεφάλαιο τέταρτο ΛΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΑΛΛΗΛΟΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ 1. Κοινωνικές εξελίξεις και λαϊκό θέατρο...136 2. Λαϊκό θέατρο και εκπαίδευση...150 3. Το λαϊκό θέατρο και το γλωσσικό ζήτημα...161 4. Η παιδαγωγική διάσταση του λαϊκού θεάτρου...168 Κεφάλαιο πέμπτο ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ 1. Οι αγερμοί...179 2. Δρώμενα του Δωδεκαήμερου...197 3. Η μέρα της μαμής...209 vii

4. Δρώμενα της Αποκριάς...214 5. Ο Καλόγερος της Θράκης...237 6. Ο Κιοπέκ Μπέης...248 7. Η Σκυλοδευτέρα...255 8. Οι Γέροι της Σκύρου...259 9. Το δικαστήριο...264 10. Ζωόμορφες μεταμφιέσεις: Η γκαμήλα και η αρκούδα...272 11. Ο Γαμπρός, η Νύφη και ο Αράπης...280 12. Θάνατος και ανάσταση...291 13. Το χελιδόνισμα...300 14. Το κάψιμο του Ιούδα...304 15. Η Περπερούνα...312 16. Τα Αναστενάρια...317 17. Ο κλήδονας...325 Κεφάλαιο έκτο ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ 1. Οι Μωμόγεροι του Πόντου...331 2. Οι Ομιλίες...336 3. Η νεοελληνική παντομίμα...344 4. Το κουκλοθέατρο...352 5. Ο Καραγκιόζης...360 6. Το Θέατρο του Βουνού...368 7. Έργα του λόγιου θεάτρου στο λαϊκό θέατρο...377 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...386 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...392 viii

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από την αρχή της παρούσας μελέτης θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε την έννοια δύο βασικών όρων που αποτελούν τον άξονα της μελέτης: τους όρους «λαϊκό θέατρο» και «παιδεία». Με τον όρο «παιδεία», που μπορεί να δεχτεί διάφορες ερμηνείες, εννοούμε οτιδήποτε έχει αποκομίσει κανείς ως αποτέλεσμα μάθησης και τις ποικίλες πνευματικές επιδράσεις που έχει δεχτεί 1. Στη συγκεκριμένη περίπτωση εννοούμε το πλήθος των πνευματικών επιδράσεων που διαμόρφωσαν τον συλλογικό χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του ελληνικού λαού και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας. Οτιδήποτε δηλαδή συνέβαλλε στη διαμόρφωση της κουλτούρας του, που αποτελεί το σύνολο της πνευματικής παράδοσης και δημιουργίας ενός λαού 2. Ο όρος «λαϊκό θέατρο» εξαρτάται άμεσα από τον όρο «λαός» που έχει δεχτεί διάφορες ερμηνείες, ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο, και κάποτε έχει εθνική και κάποτε ταξική έννοια 3. Στη λαογραφία ο όρος λαός είναι μια έννοια που έχει συζητηθεί αρκετά. Τον 19 ο αιώνα οι ερευνητές είχαν στο νου τους μόνο την αγροτική τάξη που τη θεωρούσαν συντηρητή του παραδοσιακού πολιτισμού. Σήμερα το μεγάλο μέρος τους δέχεται τη λέξη στην ολότητα του περιεχομένου της, δηλαδή ως μια πολυταξική και πολυστρωματική έννοια. Μαζί με τη λαογραφία που ασχολείται με την πολιτισμική συμπεριφορά του αγροτικού πληθυσμού, απαντά μία αστική και μία εργατική λαογραφία 4. Λαϊκό θέατρο είναι το είδος εκείνο του θεάτρου που προέρχεται από τον ίδιο τον λαό και απευθύνεται σε αυτόν. Ο λαός δηλαδή βρίσκεται ταυτόχρονα και από τις δυο μεριές της σκηνής 5. Θα μπορούσαμε να το χωρίσουμε σε παραδοσιακό και μοντέρνο. Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο κινείται στους ήδη δοκιμασμένους δρόμους της παράδοσης και εξυπηρετεί συνήθως τις ψυχαγωγικές ανάγκες μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, που μένουν στην ίδια περιοχή. Το μοντέρνο λαϊκό θέατρο βασίζεται κυρίως σε εμπνευσμένες ομάδες διανοούμενων ερασιτεχνών που συνήθως είναι 1 Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σ. 1300. 2 Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σ. 943. 3 Σανσαρίδου-Hendrickx Θέκλα, Εθνικισμός και εθνική συνείδηση στον μεσαίωνα με βάση το χρονικό του Μορέως, σσ. 89-90. 4 Μερακλής Μ., Ελληνική Λαογραφία, σσ. 13-14. 5 Puchner W., Λαικό θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, σ. 15. 1

πολιτικά στρατευμένες. Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο κατάγεται από το σύνολο των ηθών και των εθίμων της ομάδας, ενώ το μοντέρνο κατάγεται από το αστικό θέατρο 6. Συχνά τα δυο είδη προσεγγίζουν το ένα το άλλο και μέσα από αυτή την προσέγγιση προκύπτει ένα καλλιτεχνικό προϊόν που διαθέτει τα χαρακτηριστικά και των δύο ειδών. Τυπικό δείγμα αυτής της ένωσης αποτελούν οι ζακυνθινές «Ομιλίες» που είναι παραδοσιακές γιατί βασίζονται σε ένα ήδη παγιωμένο σχήμα και μοντέρνες γιατί έχουν κοινωνικοκριτικό περιεχόμενο. Το λαϊκό θέατρο διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως είναι η συλλογικότητα της παραγωγής του θεάματος, η τυποποίηση, ο αυτοσχεδιασμός, η ενεργή συμμετοχή του κοινού και η κοινή αισθητική αντίληψη ανάμεσα στους δημιουργούς και το κοινό 7. Η ελληνική διανόηση, κρατώντας εχθρική στάση προς όλες τις εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού, αρχικά το αγνόησε, θεωρώντας την αξία του μηδαμινή, και ασχολήθηκε μαζί του από την πλευρά της λαογραφίας, μιας επιστήμης που ασχολείται με τα φαινόμενα των πολιτισμών του προφορικού λόγου χωρίς τη χρήση χρονολογικών πινάκων. Το λαϊκό θέατρο αντιμετωπίστηκε ως ένα στατικό επιβίωμα που δραστηριοποιείται στο περιθώριο του ιστορικού χρόνου, δεν επηρεάζει και δεν επηρεάζεται από τα ιστορικά γεγονότα και δε συμμετέχει ενεργά στο ιστορικό γίγνεσθαι 8. Χρειάστηκε να φτάσουμε στα μέσα του 20 ού αιώνα για να ανατραπεί αυτή η κατάσταση. Το 1946 η Κατερίνα Κακούρη δημοσίευσε τη μελέτη της «Προαισθητικές μορφές θεάτρου», έδωσε για πρώτη φορά ιστορική υπόσταση στις πρωτοβάθμιες μορφές του λαϊκού θεάτρου και επιχείρησε «να παρακολουθήσει τη θεατρική πορεία από τις πρώτες μορφές του μιμικού λαϊκού αυτοσχεδιασμού ως το εξελιγμένο και συγκροτημένο αισθητικό θέατρο» 9. Στις μέρες μας βλέπουν το φως μελέτες που ασχολούνται με τις διάφορες μορφές του λαϊκού θεάτρου και ξεφεύγουν από τα όρια της λαογραφίας. Οι σημαντικότερες το προσεγγίζουν από τη μεριά της θεατρολογίας. 6 Puchner W., Θεωρία του λαϊκού θεάτρου, σ. 12. 7 Puchner W., Λαικό θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, σσ. 15-17. 8 Χατζηπανταζής Θ., Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890, σσ. 10-13. 9 Κακούρη Κατερίνα, Προαισθητικές μορφές θεάτρου, σ. θ. 2

Η ελληνική κοινωνία μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους (1830) μπήκε σε μια εξελικτική και δυναμική τροχιά, που επηρεαζόταν συστηματικά από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες. Κατάληξη αυτής της τροχιάς ήταν ο σύγχρονος νεοελληνικός πολιτισμός με όλα τα γνωρίσματά του. Το νεοελληνικό λαϊκό θέατρο διέγραψε μια σημαντική πορεία από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα και υπάρχει η υπόνοια πως έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση του ελληνικού λαού. Δηλαδή, μαζί με άλλους παράγοντες όπως το επίσημο κράτος, το σχολείο και η εκκλησία συμμετείχε ενεργά και σε βάθος χρόνου στις διεργασίες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του. Για κάποιο χρονικό διάστημα εικάζεται πως η προσφορά του υπήρξε, αν όχι σημαντικότερη, τουλάχιστο παρόμοια με αυτή των υπόλοιπων παραγόντων. Κάποιες από τις μορφές του λαϊκού θεάτρου έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας ως παιδικά θεάματα. Όμως οι βασικοί αποδέκτες του ήταν οι ενήλικοι και αυτούς επηρέαζε. Τα παιδιά ενώ έπαιρναν συστηματικά μέρος στους αγερμούς (αγερμοί είναι οι εθιμοτυπικές επισκέψεις από ομάδες προσώπων στα σπίτια μιας κοινότητας, σε συγκεκριμένες ημέρες που έχουν σχέση με το εορτολόγιο, για να πουν τραγούδια και να ευχηθούν υγεία και ευτυχία 10 ) δε συμμετείχαν στα άσεμνα δρώμενα (δρώμενα είναι τα δραματοποιημένα ιερά θεάματα που έχουν την έννοια θρησκευτικής τελετής 11 ) και ούτε διέθεταν το αντίτιμο του εισιτηρίου για να παρακολουθήσουν κάποιες από τις εξελιγμένες μορφές του. Ο Γιάννης Σιδέρης, ο σημαντικότερος ίσως μελετητής της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, εντοπίζει πως το κοινό που μέχρι το 1870 παρακολουθούσε τις ξένες και τις ελληνικές θεατρικές παραστάσεις του αστικού θεάτρου στην Αθήνα δεν ξεπερνούσε τα πεντακόσια άτομα και πως το θέατρο ήταν άγνωστο για τον πολύ κόσμο. Επίσης διατυπώνει την άποψη πως το νεοελληνικό λαϊκό θέατρο αποτέλεσε τη βάση του νεοελληνικού πολιτισμού 12. Πάνω σε αυτή την υπόθεση θα βασιστεί η έρευνά μας και θα προσπαθήσει να αναλύσει όλες τις επιμέρους παραμέτρους της. 10 Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σ. 52. 11 Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σσ. 529-530. 12 Σιδέρης Γ., «Η παντομίμα», Νέα Εστία, Τόμος 40, Τεύχος 459 (1946), σσ. 860-865. 3

Από τις παραπάνω απόψεις του Γ. Σιδέρη προκύπτει ένα ουσιώδες ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί: Ποιο από τα δύο είδη θεάτρου, το αστικό ή το λαϊκό, έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο στη διαπαιδαγώγηση του ελληνικού λαού από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα και γιατί; Η παρούσα μελέτη θα δώσει μια τεκμηριωμένη απάντηση και θα αναλύσει την παιδαγωγική διάσταση του νεοελληνικού λαϊκού θεάτρου ως μια συλλογική κοινωνική διαδικασία. Θα ορίσει δηλαδή εάν και με ποιο τρόπο το λαϊκό θέατρο συμμετείχε στη συνολική διαμόρφωση του χαρακτήρα του ελληνικού λαού και της ελληνικής κοινωνίας γενικότερα. Η παιδαγωγική του λαϊκού θεάτρου δεν είχε καμιά σχέση με τη θεσμοποιημένη παιδεία που προσέφερε στον ελληνικό λαό το σχολείο που εξαρτιόταν άμεσα από τις επιδιώξεις της άρχουσας τάξης και την εκκλησία. Απαλλαγμένο από τους περιορισμούς και την λογοκρισία που ασκούσε η πολιτεία και η επίσημη θρησκεία σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, προσέγγισε με ευκολία τα κατώτερα λαϊκά στρώματα γιατί ήταν ένα δικό τους δημιούργημα. Η παιδαγωγική του ελεύθερη και χωρίς περιορισμούς είχε συλλογικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Αν και ήταν έμμεση και δεν ήταν αυτοσκοπός υπήρξαν περιπτώσεις που το ίδιο το λαϊκό θέατρο αναγνώριζε τον παιδευτικό του χαρακτήρα. Τυπικό παράδειγμα αυτών των περιπτώσεων αποτελεί το Θέατρο του Βουνού που δραστηριοποιήθηκε για ένα σύντομο διάστημα και συγκεκριμένα τα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Εκτός από το αρχικό ερώτημα που προκύπτει από τις απόψεις του Γ. Σιδέρη υπάρχουν και άλλα ουσιώδη ερωτήματα σχετικά με το λαϊκό θέατρο: Ποιος ήταν ο ρόλος του λαϊκού θεάτρου στην εκτός σχολείου διαπαιδαγώγηση του ελληνικού λαού; Με ποιο τρόπο ασκούσε την παιδαγωγική του και πότε η παιδαγωγική του δραστηριότητα βρισκόταν στην εποχή της ακμής της; Επειδή το θέμα δεν έχει απασχολήσει μέχρι τώρα την επιστημονική έρευνα τα παραπάνω ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Η παρούσα μελέτη θα προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις και να ορίσει τη συμμετοχή του λαϊκού θεάτρου στη διαδικασία διαμόρφωσης του συλλογικού χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του ελληνικού λαού από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα. Το λαϊκό θέατρο είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του νεοελληνικού πολιτισμού και η κατανόηση των λειτουργιών του συμβάλλει ουσιαστικά στην 4

κατανόηση του ίδιου του νεοελληνικού πολιτισμού. Η μελέτη, πέρα από τη γενικότερη συμβολή της σε αυτό τον τομέα, θα μας βοηθήσει επίσης να αντιληφθούμε το πλήθος των μηχανισμών που επηρέασαν σημαντικά τη διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού σε όλη τη διάρκεια της πορείας του. Η μελέτη θα διαγράψει με καθαρότητα τη συμμετοχή του λαϊκού θεάτρου στη διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού και θα παρουσιάσει μια συνολική εικόνα των πρωτοβάθμιων και εξελιγμένων μορφών του. Θα ρίξει φως στην παιδαγωγική πλευρά του λαϊκού θεάτρου αλλά και θα εκτιμήσει τη σημασία της. Ταυτόχρονα θα επιχειρήσει να δώσει απαντήσεις στο «πότε», «πώς» και «γιατί». Να ορίσει δηλαδή πότε το λαϊκό θέατρο ασκούσε την παιδαγωγική του, με ποιο τρόπο και γιατί του δόθηκε αυτή η δυνατότητα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα εντοπίσει τις συνθήκες πορεία του αστικού και του λαϊκού θεάτρου, ιστορικά γεγονότα, κοινωνική δομή του ελληνικού κράτους, εκπαιδευτικό σύστημα και τους παράγοντες που ενίσχυσαν ή αποδυνάμωσαν την παιδαγωγική ικανότητα του λαϊκού θεάτρου. Επίσης θα δείξει ποια από τις εκφράσεις του ήταν η σημαντικότερη σε κάθε εποχή, θα αξιολογήσει τον πολιτιστικό και παιδαγωγικό του ρόλο ως μια συλλογική-κοινωνική διαδικασία. Θα εξηγήσει εάν και με ποιο τρόπο το λαϊκό θέατρο συμμετείχε στους μηχανισμούς που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα του ελληνικού λαού και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας, θα παρουσιάσει την παράλληλη διαδρομή του αστικού και του λαϊκού θεάτρου και θα εντοπίσει τα σημεία επικοινωνίας τους, τις μεταξύ τους ανταλλαγές και το μέγεθος της επιρροής που άσκησε το κάθε είδος ξεχωριστά στο λαϊκό κοινό. Οι μέχρι σήμερα μελέτες, κατά το μεγάλο μέρος τους, αντιμετωπίζουν το λαϊκό θέατρο ως ένα σύνολο από παραστατικές δραστηριότητες με κύριο χαρακτηριστικό τους το γεγονός πως επιβίωσαν από το παρελθόν. Η παρούσα μελέτη θα προσπαθήσει να αναδείξει τη δυναμική που κρύβουν τα παλιότερα ή νεότερα δρώμενα, θα συμβάλλει σημαντικά στον εντοπισμό των συνθηκών που επέβαλλαν το λαϊκό θέατρο ως φορέα παιδείας και θα ανιχνεύσει τη συμβολή του στη διαμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας. Επιπλέον θα δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στον εντοπισμό των παραγόντων και των συνθηκών που επηρέασαν την σχέση του κοινού με το λαϊκό θέατρο. Σε αυτό το πλαίσιο θα γίνει προσπάθεια να συσχετιστούν οι κοινωνικές συνθήκες 5

στο ελληνικό κράτος με την ιστορική διαδρομή του λαϊκού θεάτρου. Τα υπό μελέτη είδη του λαϊκού θεάτρου που θα παρουσιαστούν καλύπτουν όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων του που κυμαίνεται ανάμεσα στις πρωτοβάθμιες και στις εξελιγμένες μορφές του. Η κάθε περίπτωση θα μελετηθεί ξεχωριστά αλλά και σε συνδυασμό με όλες τις υπόλοιπες. Η μεθοδολογική πορεία που θα ακολουθήσει η μελέτη είναι η συγκριτική ιστορική ανάλυση. Θα αναλυθούν και θα σχολιαστούν οι σημαντικότερες μορφές του λαϊκού θεάτρου και θα εντοπιστεί η συμβολή της κάθε μια στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ελληνικού λαού. Πηγές της έρευνας θα αποτελέσουν άρθρα από εφημερίδες και περιοδικά (θα καλύπτουν το χρονικό διάστημα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα), απομνημονεύματα καλλιτεχνών, καθώς και προηγούμενες μελέτες που περιέχουν στοιχεία για την υπόθεσή μας. Τα άρθρα θα αναζητηθούν στα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, στις βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων, στα αρχεία των εφημερίδων, σε αρχεία ιδιωτών και στους διάφορους τοπικούς φορείς που διαθέτουν ανάλογα αρχεία. Πιστεύω πως η μελέτη θα συνεισφέρει αποφασιστικά στη διερεύνηση του ιδιαίτερου ρόλου που έπαιξε το λαϊκό θέατρο στο σύνολό του στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ελληνικού λαού. 6

Κεφάλαιο πρώτο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μετά από την απελευθέρωση οι δομές του ελληνικού κράτους παρέμειναν οι ίδιες με την εποχή της τουρκοκρατίας γιατί οι κοινωνικές διασυνδέσεις των Ελλήνων δεν είχαν υποστεί ουσιαστικές αλλαγές. Ο αγώνας δεν ήταν κοινωνική επανάσταση και οι κάτοικοι του ελεύθερου βασιλείου παρέμειναν προσκολλημένοι στην ίδια προεπαναστατική ρουτίνα και σε κοινωνικά σχήματα που λειτουργούσαν ήδη από τους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας 1. Το ελληνικό κράτος δεν διέθετε αξιόλογα αστικά κέντρα, οι κάτοικοί του ήταν βασικά αγρότες και σε αυτούς βασίζονταν η οικονομία του 2. Το 1834 η πρωτεύουσα του κράτους μεταφέρεται στην Αθήνα και το 1837 ιδρύεται το πανεπιστήμιο Αθηνών 3. Σταδιακά θα αρχίσει ένας μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας που τα αποτελέσματά του θα φανούν σε όλους τους τομείς. Το 1875 εφαρμόζεται «η αρχή της δεδηλωμένης» και ο Α. Κουμουνδούρος σχηματίζει την πρώτη κυβέρνηση που διαθέτει τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών 4. Την τελευταία εικοσιπενταετία του 19 ου αιώνα η οικονομία της χώρας θα αρχίσει να κινείται σύμφωνα με τα διεθνή καπιταλιστικά πρότυπα. Απόρροια των νέων δεδομένων είναι η σημαντική αύξηση του αστικού πληθυσμού. Το 1907 ο ένας στους τέσσερις κατοίκους της χώρας ζει σε πόλη άνω των 5.000 κατοίκων, δηλαδή ο αστικός πληθυσμός της χώρας τριπλασιάστηκε από το 1870, συμπεριλαμβάνοντας και τη διεύρυνση της χώρας με τη Θεσσαλία και ένα τμήμα της Ηπείρου το 1881 5. Οι βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13), με την προσάρτηση της υπόλοιπης Ηπείρου και της Μακεδονίας, θα διπλασιάσουν την έκταση του ελληνικού κράτους. Το χρονικό διάστημα 1888-1917 το «γλωσσικό ζήτημα» που τους τελευταίους δύο αιώνες εξελίχτηκε σε «γλωσσικό εμφύλιο» μπαίνει στην 1 Ιστορία του ελληνικού έθνους, Τόμος 13, σσ. 18-19. 2 Κατσορίδας Δ., Βασικοί σταθμοί του εργατικού-συνδικαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα 1870-2001, σ. 26. 3 Δημαράς Κ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, σ. 831. 4 Ιστορία του ελληνικού έθνους, Τόμος 13, σσ. 292-296. 5 Αγριαντώνη Χ., «Η ελληνική οικονομία: Η συγκρότηση του ελληνικού καπιταλισμού, 1870-1909», σσ. 55-57. 7

ηρωική-μαχητική περίοδο του Δημοτικισμού με ηγετική μορφή τον Γ. Ψυχάρη, τον πρώτο επιστήμονα γλωσσολόγο υπερασπιστή της δημοτικής 6. Τις αρχές του 20 ού αιώνα, και ενώ η χώρα κυβερνάται πλέον από τους βενιζελικούς που ανέλαβαν την εξουσία το 1910, συντελούνται οικονομικές και κοινωνικές διεργασίες που αποσκοπούν στην αστικοποίηση της χώρας 7. Το χρονικό διάστημα 1870-1920 τα αστικά κέντρα ξεφεύγουν από το παραδοσιακό-μεσαιωνικό πρότυπο και εξελίσσονται στις σύγχρονες πόλεις 8. Η έλλειψη έργων υποδομής θα μετατρέψει τις πόλεις σε άναρχα επεκταμένα συγκροτήματα που προσφέρουν άθλιες συνθήκες διαβίωσης στα πλήθη των κατώτερων τάξεων που συνωστίζονται σε αυτές 9. Η Μικρασιατική Καταστροφή (1922) και η πλημύρα των προσφύγων που ακολούθησε αποτελούν μία από τις σημαντικότερες τομές της νεοελληνικής ιστορίας. Το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων θα εγκατασταθεί στα αστικά κέντρα επιδεινώνοντας τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα που αυτά αντιμετώπιζαν. Η έλλειψη στέγης ήταν ένα από αυτά. Πέρα από τα δεινά που επέφερε ο ξεριζωμός των προσφύγων από τις πατρογονικές τους εστίες, ο ερχομός τους στην Ελλάδα λειτούργησε θετικά για την ελληνική οικονομία, την έβγαλε από τον παραδοσιακό λήθαργο και την οδήγησε σε μια σειρά από κρίσιμες αναδιαρθρώσεις σε όλους τους τομείς. Στην περίοδο του μεσοπολέμου η ελληνική οικονομία αναπτύσσεται ραγδαία και το εθνικό εισόδημα διπλασιάζεται αν και το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού λαού ζει σε άθλιες συνθήκες 10. Τα αστικά κέντρα αναπτύσσονται με γοργούς ρυθμούς και στο τέλος της δεκαετίας του 1920 διαβιούν σε αυτά σχεδόν 2.000.000 Έλληνες, ποσοστό 31% επί του συνολικού πληθυσμού 11. Η μετεμφυλιακή Ελλάδα θα βγει βαριά τραυματισμένη από την Κατοχή (1941-44) και τον Εμφύλιο (1946-49). Τη δεκαετία του 1950, αν και η ελληνική κοινωνία εξακολουθούσε σε μεγάλο βαθμό να είναι αγροτική, ξεκίνησε μια αρκετά έντονη αστικοποίηση του πληθυσμού που επιταχύνθηκε εντυπωσιακά την επόμενη δεκαετία και τη δεκαετία του 1970 τα ποσοστά αγροτικού και αστικού πληθυσμού έφτασαν να αντιστραφούν αλλάζοντας ραγδαία το 6 Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σ. 22 7 Αγριαντώνη Χ., «Έξαρση και κρίση: Η οικονομία της περιόδου 1909-1922», σ. 107. 8 Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., «Πόλεις και ύπαιθρος», σ. 60. 9 Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., «Πόλεις και πολεοδομία», σ. 227. 10 Ιστορία του ελληνικού έθνους, Τόμος 15, σσ. 301-302, 331, 341-342. 11 Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., «Πόλεις και ύπαιθρος», σσ. 59-65. 8

κοινωνικό τοπίο. Η επαρχία θα ερημώσει και στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη θα καταλήξει να διαβιεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Για τους κατοίκους της υπαίθρου που αντιμετωπίζουν μεγάλες στερήσεις και καθυστέρηση σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και η Πάτρα φαντάζουν σαν επίγειοι παράδεισοι που θα πρέπει να κατακτηθούν 12. Απόρροια αυτής της διαδικασίας είναι το σύγχρονο κοινωνικό τοπίο. Μέσα σε αυτό το τοπίο, όπου κυριαρχεί η μαζικότητα σε όλες τις παραμέτρους του, ο λαϊκός πολιτισμός δεν μπορεί να βρει μια θέση και μοιραία θα υποβαθμιστεί συστηματικά. Η ύπαρξη του λαϊκού πολιτισμού έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ύπαρξη του ίδιου του κράτους ως συγκεντρωτικού φορέα κεντρικής εξουσίας. Ουσιαστικά η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει ήδη το 1830 με την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Όπως τονίζει ο Κωνσταντίνος Τουκαλάς η ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας και τα σταθερά βήματα προς τη συγκρότηση ενός αστικής έμπνευσης κρατικού μηχανισμού ακολουθούνται από αναπόφευκτες αλλαγές στον παραδοσιακό πολιτισμό. Κομβικό σημείο της δόμησης ενός ανεξάρτητου αστικού κράτους αποτελεί η υποχρεωτική κατασκευή μιας νέας εθνικο-κρατικής ταυτότητας. Ακόμη κι αν δεν υπάρχει μια ήδη διαμορφωμένη εθνική συνείδηση το αστικό κράτος είναι υποχρεωμένο να την κατασκευάσει και να δομήσει το παρελθόν του αν θέλει να δικαιολογήσει το μέλλον του. Το παρελθόν που ορίζεται πλέον ως συλλογική κληρονομιά προδιαγράφει το μέλλον που ορίζεται ως το συλλογικό πεπρωμένο. Υπό αυτές τις συνθήκες το κράτος αναγκάζεται να κατασκευάσει την παράδοσή του, να την τυποποιήσει, να την αναγάγει σε κεντρικό σύμβολο και να της δώσει ιστορική υπόσταση. Όμως από τη στιγμή που οι συλλογικές παραστάσεις και συμπεριφορές γίνονται αντικείμενο μιας κεντρικής και ενοποιητικής παρέμβασης αλλοιώνονται και διαλύονται γιατί δεν πρόκειται στ' αλήθεια για μία παράδοση αλλά για πολλές που η βίαιη εξομοίωσή τους τις ανασκευάζει. Για να δημιουργηθεί μια «κρατική» γλώσσα το ζωντανό και παραδοσιακό γλωσσικό «ιδίωμα» θα πρέπει να παταχθεί. Το ίδιο ισχύει και για τη δικαιοσύνη, τη διοίκηση και την εκπαίδευση. Η εδραίωση του κεντρικού κρατικού δικτύου και 12 Λαμπίρη-Δημάκη Ιωάννα, «Κοινωνική αλλαγή 1949-1974: Η κοινωνιολογική οπτική του ιστορικού φαινομένου», σσ. 186-187. 9

η πολυδιάστατη και πανταχού παρούσα θεσμική και συμβολική βία που ακολουθεί την εγκατάστασή του θα επιφέρει την κατάρρευση της «κοινότητας» που υπήρξε για αιώνες τόπος παραγωγής και αναπαραγωγής της παράδοσης και τη γενικότερη κατάρρευση της παραδοσιακής κοινωνίας 13. Σε αυτό το πλαίσιο ο παραδοσιακός λαϊκός πολιτισμός σταδιακά θα συρρικνωθεί και θα οδηγηθεί στην εξαφάνιση. Προτού όμως συμβεί αυτό θα περάσει μέσα από διάφορες φάσεις που συνδέονται με τα γεγονότα που σημάδεψαν τη σταθερή πορεία αστικοποίησης του ελληνικού κράτους. 13 Τσουκαλάς Κ., «Παράδοση και Εκσυγχρονισμός: Μερικά γενικότερα ερωτήματα», σσ. 42-45. 10

Κεφάλαιο δεύτερο ΘΕΩΡΙΕΣ, ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Στο παρόν κεφάλαιο θα προσεγγίσουμε τις σημαντικότερες θεωρίες και προβληματισμούς που έχουν σχέση με το θέμα μας. Κάποιες από αυτές τις θέσεις θα αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχτούμε για να αναπτύξουμε με τη σειρά μας τους δικούς μας προβληματισμούς. Το αρχικό έναυσμα και η απαρχή αυτής της μελέτης προέρχεται από μια αναφορά του Γ. Σιδέρη στην οποία ο έγκριτος ιστορικός του θεάτρου αναφέρει πως το κοινό που πήγαινε στο θέατρο ως τη δεκαετία του 1870 δεν ξεπερνούσε τα πεντακόσια άτομα και η θεατρική τέχνη ήταν άγνωστη για τον λαό. Ο Σιδέρης υποστηρίζει πως μέσα στα λαϊκά θερινά θεατράκια, που βασικά φιλοξενούσαν τους θιάσους της παντομίμας, μπήκαν οι βάσεις του νεοελληνικού πολιτισμού 1. Η τοποθέτηση αυτή φέρνει στο προσκήνιο κάποιους πολύ σοβαρούς προβληματισμούς. Αφ' ενός ο Σιδέρης δεν κάνει καμιά επιπρόσθετη επεξήγηση για το πώς και το γιατί συνέβαιναν αυτά και αφ' ετέρου αν τα θερινά θέατρα συμμετείχαν στη διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού ποια είναι η συμμετοχή του λαϊκού θεάτρου γενικότερα στην εξέλιξη του νεοελληνικού πολιτισμού; Η μελέτη μας θα προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις σε όλα τα παραπάνω θέματα. Για να έχουμε αξιόπιστα αποτελέσματα θα πρέπει εξ αρχής να ορίσουμε ποιες μορφές του λαϊκού θεάτρου θα μας απασχολήσουν και γιατί. Τα παραστατικά έθιμα που αποτελούν προθεατρικές εκδηλώσεις έχουν θέση σε αυτή τη μελέτη; Τις πρώτες απαντήσεις στα ερωτήματά μας θα τις πάρουμε από την Κ. Κακούρη. Το 1946 δημοσιεύτηκε η πρωτοποριακή για την εποχή μελέτη τής Κακούρη «Προαισθητικές μορφές θεάτρου». Για πρώτη φορά η έρευνα ασχολήθηκε με τα δρώμενα και τη σχέση τους με τη θεατρική τέχνη και υπήρξε προσπάθεια να σκιαγραφηθεί η πορεία του θεάτρου από τα δρώμενα ως το σύγχρονο θέατρο. Σύμφωνα με την Κακούρη «το θέατρο είναι ένα προαιώνιο και άφθαρτο φαινόμενο μέσα στης ανθρωπότητας την ιστορία. Αντικρισμένο σαν συνειδητή καλλιτεχνική εκδήλωση, λογαριάζεται αποκλειστικό δημιούργημα του αρχαίου 1 Σιδέρης Γ., «Η παντομίμα», Νέα Εστία, Τόμος 40, Τεύχος 459 (1946), σσ. 860-865. 11

Ελληνικού πνεύματος, όμως τα πρωταρχικά στοιχεία του γεννήθηκαν σε καιρούς χαμένους στα βάθη των αιώνων». Κατά τη διάρκεια της αργής εξέλιξης του θεάτρου μέσα στο χρόνο «βλέπουμε πως από παμπάλαιους καιρούς συνεχίζει χιλιάδες και χιλιάδες χρόνια μέσα στη φυσική του κοίτη μια μονότονη ροή». Φτάνοντας όμως στον 5 ο αιώνα π.χ. διχάστηκε και μας έδωσε δυο κλάδους. Ο ένας, κάνοντας μια τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας, δημιούργησε τη δραματική τέχνη και ο άλλος συνέχισε την αρχαία και αμετάβλητη πορεία του. Παρακολουθώντας την πορεία του δεύτερου κλάδου βλέπουμε πως ο λαός, εντελώς ασυναίσθητα και υπακούοντας σε πηγαία καλλιτεχνική ορμή, πλάθει δραματικές μορφές ολότελα προαισθητικές, που δεν χωράνε σε κανένα χρονολογικό όριο και που κανένας δεν μπορεί να μας πει ούτε πότε πρωτογεννήθηκαν ούτε πότε θα τελειώσουν. Τέτοιες μορφές είναι οι λαϊκοί μιμικοί χοροί των εξελιγμένων λαών και των πρωτόγονων φυλών, οι αυθόρμητες λαϊκές παντομίμες, οι μεταμφιέσεις, οι καρναβαλικές γιορτές που περιλαμβάνουν τα αρχαία καρναβάλια και τις δικές μας χριστιανικές αποκριές, οι λαϊκές μιμικές εμφανίσεις και παραστάσεις του κάθε καιρού κι επίσης ένα αμέτρητο πλήθος από θεαματικές εκκλησιαστικές τελετές και θρησκευτικές-θεατρικές δραματικές συνθέσεις. Αυτές είναι οι πρωταρχικές και ακατάλυτες μορφές του θεάτρου και τις συναντάμε σε όλη την ανθρωπότητα 2. Οι ερευνητές της νέας γενιάς οριοθέτησαν ακόμη πιο καλά τις πρωταρχικές μορφές του θεάτρου και έδειξαν πως αυτές αποτελούν τμήμα του λαϊκού θεάτρου. Το λαϊκό θέατρο είναι ένα εξαιρετικά ρευστό και πολύπλοκο φαινόμενο, που συνήθως δεν μπορεί να δεχτεί αφηρημένους και ολοκληρωτικούς ορισμούς έξω από τα όρια του χώρου και του χρόνου. Διαθέτει ποικίλες θεατρικές και παραθεατρικές εκδηλώσεις, που απλά συνδέονται με ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά, και η λειτουργικότητά του απλώνεται από την παραστατική ιεροτελεστία ως την απλή διασκέδαση της λαϊκής μάζας 3. Βασική πηγή προέλευσης του λαϊκού θεάτρου και γενικότερα του θεάτρου στο σύνολό του είναι το «δρώμενο» που συνδέεται στενά, χωρίς όμως και να ταυτίζεται εντελώς, με τις έννοιες «τελετή» και «έθιμο» οι οποίες 2 Κακούρη Κατερίνα, Προαισθητικές μορφές θεάτρου, σσ. 1-4. 3 Puchner W., Θεωρία του λαϊκού θεάτρου. Κριτικές παρατηρήσεις στο γενετικό κώδικα της θεατρικής συμπεριφοράς του ανθρώπου, σ. 11. 12