Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα Ο ρόλος του χρηματοπιστωτικού μηχανισμού σε μια οικονομία είναι η αναδιανομή των αποταμιεύσεων των πλεονασματικών μονάδων προς τις καταλληλότερες επενδυτικές ή καταναλωτικές χρήσεις, οι οποίες αυξάνουν το παραγόμενο προϊόν της οικονομίας και την ικανοποίηση των καταναλωτικών επιθυμιών. Η διαδικασία αυτή συντελείται με τον δανεισμό των χρημάτων των αποταμιευτών σε οργανισμούς που λειτουργούν ως χρηματοπιστωτικοί μεσολαβητές (financial intermediaries), και οι οποίοι με τη σειρά τους δανείζουν τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Ως μονάδες της οικονομίας θεωρούνται τρεις κατηγορίες, τα νοικοκυριά, οι επιχειρήσεις και το δημόσιο, οι οποίες δρουν στο πλαίσιο ενός εισοδηματικού περιορισμού. Πλεονασματικές θεωρούνται οι μονάδες αυτές όταν στο τέλος του χρόνου έχουν πιστωτικό υπόλοιπο, ελλειμματικές όταν έχουν χρεωστικό υπόλοιπο και ισοσκελισμένες όταν έχουν μηδενικό υπόλοιπο. Η διοχέτευση αγοραστικής δύναμης από τις πλεονασματικές μονάδες προς τις ελλειμματικές πραγματοποιείται με τον δανεισμό χρημάτων από τις πρώτες στις δεύτερες, που δεσμεύονται ενυπογράφως για πληρωμή των εν λόγω χρημάτων (συν τον τόκο) στον κομιστή της απαίτησης, σε κάποια μελλοντική στιγμή. Οι γραπτές αυτές απαιτήσεις καλούνται πιστωτικές απαιτήσεις (financial claims), και ενδεικτικές μορφές τους είναι τα έντοκα γραμμάτια δημοσίου (treasury bills), τα πιστωτικά καταθέσεων (certificates of deposit-cds), τα στεγαστικά δάνεια με τη μορφή υποθη-

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα κών (mortgages), τα εμπορικά ομόλογα (commercial papers) και οι ομολογίες (bonds). Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθούν η φύση της ροής των χρηματικών πόρων στην οικονομία, οι μορφές των χρηματοπιστωτικών οργανισμών και αγορών, οι εξελίξεις που αφορούν αυτούς τους τομείς, καθώς και οι διεθνείς τάσεις που καταγράφονται στις χρηματαγορές και στις κεφαλαιαγορές. Η ανάλυση στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην περιγραφή του χρηματοπιστωτικού συστήματος των ΗΠΑ, επειδή αυτό είναι περισσότερο αναπτυγμένο και αποτελεί οδηγό για τις εξελίξεις που θα ακολουθήσουν στις άλλες αγορές με κάποια χρονική υστέρηση. 1.1 Ροή των χρηματικών πόρων Τα κανάλια που χρησιμοποιεί το σύγχρονο χρηματοπιστωτικό σύστημα για τη διοχέτευση χρηματικών πόρων από τις πλεονασματικές προς τις ελλειμματικές μονάδες είναι πολλά. Για την καλύτερη κατανόησή τους εισάγεται ένας γενικός διαχωρισμός σε τρόπους άμεσης (direct financing) και έμμεσης χρηματοδότησης (indirect financing). 1.1.1 Άμεση χρηματοδότηση Στην περίπτωση της άμεσης χρηματοδότησης (direct financing), η μονάδα που έχει πλεονασματική θέση παρέχει χρήμα στη μονάδα που παρουσιάζει έλλειμμα με αντάλλαγμα πιστωτικές απαιτήσεις που αποφέρουν τόκους. Αν και είναι δυνατόν η συναλλαγή να διευκολυνθεί από τρίτους, οι δύο μονάδες διαπραγματεύονται απευθείας. Η πλεονασματική μονάδα, δηλαδή, επενδύει απευθείας στις απαιτήσεις που έχει εκδώσει η ελλειμματική μονάδα. Παρά το γεγονός ότι οι άμεσες χρηματοδοτήσεις αυξάνουν την αποτελεσματικότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος, το βασικό τους μειονέκτημα έγκειται στο ότι η απαίτηση που η ελλειμματική μονάδα θέλει να πουλήσει, μπορεί να μην συμπίπτει με την απαίτηση που η πλεονασματική μονάδα είναι διατεθειμένη να αγοράσει. Για παράδειγμα, το ποσό της συναλλαγής ή η διάρκεια του δανεισμού μπορεί να διαφέρουν στις προτιμήσεις του αγοραστή και του πωλητή. Γι αυτό και οι περισσότερες συναλλαγές είναι ανταλλαγές μεγάλων ποσών (wholesale transactions), και 20

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 οι συμμετέχοντες είναι εξειδικευμένοι δανειστές ή δανειζόμενοι, γνώστες των λεπτομερειών των χρηματοπιστωτικών αγορών, οι οποίοι συναλλάσσονται σε χονδρική κλίμακα. Η πιο απλή μορφή άμεσης χρηματοδότησης είναι η απευθείας ιδιωτική αγορά χρηματοπιστωτικών απαιτήσεων (private placement of financial claims). Είναι, για παράδειγμα, δυνατόν μια ελλειμματική μονάδα να πουλήσει απευθείας σε ένα ίδρυμα ή σε μια μικρή ομάδα επενδυτών το σύνολο των χρεογράφων που εκδίδει. Οι απευθείας τοποθετήσεις γίνονται εύκολα, γρήγορα και με πολύ λίγες νομικές διατυπώσεις, σε αντίθεση με τις πωλήσεις στα χρηματιστήρια, που είναι συχνά αυστηρά ελεγχόμενες και απαιτούν πολλές νομικές διατυπώσεις. Άλλες μορφές άμεσης χρηματοδότησης είναι αυτές που απαιτούν τη διαμεσολάβηση εξειδικευμένων προσώπων, όπως οι έμποροι χρεογράφων (dealers) και οι χρηματιστές (brokers). Οι χρηματιστές δεν αγοράζουν χρεόγραφα για δικό τους λογαριασμό, αλλά διεκπεραιώνουν αγοραπωλησίες μετά από εντολή των πελατών τους στην καλύτερη τιμή που μπορούν να πετύχουν και αντλούν κέρδη από τις προμήθειες που δικαιούνται επί των συναλλαγών. Οι έμποροι χρεογράφων, από την άλλη πλευρά, διαθέτουν ένα απόθεμα χρεογράφων και είναι, ανά πάσα στιγμή, έτοιμοι να αγοράσουν ή να πουλήσουν ένα ορισμένο χρεόγραφο σε μια ορισμένη τιμή. Το κέρδος αντλείται από τη διαφορά ανάμεσα στην τιμή προσφοράς (bid price), η οποία είναι η υψηλότερη τιμή που ο έμπορος προσφέρει το χρεόγραφο για πώληση, και στη ζητούμενη τιμή (ask price), δηλαδή, τη χαμηλότερη τιμή προσφοράς του, καθώς και από πιθανή προμήθεια επί των συναλλαγών. Οι περισσότεροι έμποροι λειτουργούν και ως χρηματιστές και εξειδικεύονται συνήθως σε έναν ιδιαίτερο τύπο αγοράς, όπως τα έντοκα γραμμάτια του δημοσίου, τα εμπορικά ομόλογα, οι ομολογίες κ.ά. Στο πλαίσιο της άμεσης χρηματοδότησης λειτουργούν και οι τράπεζες επενδύσεων (investment banks), που βοηθούν τις μονάδες που εμφανίζουν έλλειμμα να τοποθετήσουν νέες χρηματοπιστωτικές απαιτήσεις στην αγορά. Η κύρια οικονομική λειτουργία μιας τράπεζας επενδύσεων είναι η μείωση του κινδύνου στον οποίο εκτίθεται μια ελλειμματική μονάδα, όταν εκδίδει νέα χρεόγραφα. Αυτό σημαίνει ότι η τράπεζα επενδύσεων αντασφαλίζει (underwrites insurance) τα νέα εκδιδόμενα χρεόγραφα, αγοράζοντας το συνολικό πακέτο των χρεογράφων και πουλώντας το στη συνέχεια στους επενδυτές. Στην περίπτωση αυτή αντλεί κέρδος πουλώντας τις απαιτήσεις σε μια υψηλότερη τιμή από την τιμή αγοράς τους. Το κέρδος αυτό περι- 21

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα λαμβάνει την αμοιβή για τον κίνδυνο να μην πουληθούν στο σύνολό τους τα χρεόγραφα ή να υπάρξει καθυστέρηση στην ανταπόκριση του κοινού, κίνδυνο που αναλαμβάνει ο αντασφαλιστής ή ανάδοχος (underwriter). Επίσης, οι αντασφαλιστές προσφέρουν και άλλες υπηρεσίες, όπως, για παράδειγμα, συμβουλές για την προετοιμασία των διαφημιστικών φυλλαδίων ή την επιλογή της ημερομηνίας πώλησης, καθώς και άλλες γενικές χρηματοοικονομικές συμβουλές, που οι εκδότες χρεογράφων θωρούν πολύτιμες. 1.1.2 Έμμεση χρηματοδότηση Όταν στη διαδικασία διοχέτευσης πόρων από τις πλεονασματικές προς τις ελλειμματικές μονάδες παρεμβαίνουν χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τότε γίνεται λόγος για έμμεση χρηματοδότηση (indirect financing). Στους οργανισμούς αυτούς περιλαμβάνονται οι εμπορικές τράπεζες (commercial banks), οι εταιρείες ασφάλισης ζωής (life insurance companies), οι τράπεζες αποταμιεύσεων (saving banks), τα ταμεία συντάξεων (pension funds), τα αμοιβαία κεφάλαια (mutual funds) και οι πιστωτικές ενώσεις (credit unions). Οι δραστηριότητες αυτών των χρηματοπιστωτικών οργανισμών αποσκοπούν στην επίλυση των προβλημάτων που παρουσιάζονται στην περίπτωση άμεσης χρηματοδότησης. Ειδικότερα, οι απαιτήσεις που προσφέρουν οι μονάδες που αναζητούν κεφάλαια για την κάλυψη των ελλειμμάτων τους πρέπει να έχουν την ίδια λήξη (maturity), την ίδια ονομαστική αξία (nominal value) και το ίδιο μέγεθος με αυτές που οι πλεονασματικές μονάδες θα ήθελαν να αγοράσουν, για να πραγματοποιηθεί άμεση χρηματοδότηση. ιαφορετικά, η συναλλαγή είναι απίθανο να συμβεί. Ένα νοικοκυριό, για παράδειγμα, που έχει προσωρινά ένα πλεόνασμα 400, μάλλον δεν θα ήθελε να αγοράσει μία ομολογία ονομαστικής αξίας 5000 που λήγει σε 20 χρόνια. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί παρακάμπτουν αυτά τα προβλήματα, πουλώντας τις δικές τους απαιτήσεις στο κοινό, και συγκεντρώνουν έτσι κεφάλαια που τα χρησιμοποιούν κατόπιν για την αγορά χρηματοπιστωτικών απαιτήσεων που έχουν ποικίλα χαρακτηριστικά. ηλαδή, μετατρέπουν τις απαιτήσεις αυτές σε μια ελκυστική για τις πλεονασματικές μονάδες μορφή, και αυτό είναι που κάνει τόσο σημαντικό τον ρόλο τους στην οικονομία. ύο παραδείγματα σκιαγραφούν αυτή τη διαδικασία παρέμβασης: τα οικονομικά ενός νοικοκυριού του επιτρέπουν να καταθέσει σε έναν οργανισμό αποταμιεύσεων και δανείων τις οικονομίες του, τις οποίες ο οργανισμός διοχετεύει στην παροχή στεγαστικών δανείων προς άλλα νοικοκυριά ή και 22

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 στο ίδιο. Ή, ένα ίδρυμα αγοράζει τα εμπορικά ομόλογα μιας επιχείρησης χρηματοδότησης καταναλωτών, η οποία είναι σε θέση στη συνέχεια να προσφέρει στους καταναλωτές δάνεια εξοφλητέα σε δόσεις. Πρέπει να επισημανθεί ότι πιθανόν τόσο η ελλειμματική όσο και η πλεονασματική μονάδα να μην ήταν σε θέση να συνάψουν μια ικανοποιητική συμφωνία ή να την είχαν πετύχει με ένα σημαντικά υψηλότερο κόστος, αν έλειπε η παρέμβαση του χρηματοπιστωτικού οργανισμού. ηλαδή, σημαντικό στοιχείο της έμμεσης χρηματοδότησης είναι ότι οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί μετατρέπουν τις υποχρεώσεις τους σε ποικίλες μορφές απαιτήσεων. 1.2 Μορφές χρηματοοικονομικών οργανισμών Σε κάθε οικονομία λειτουργεί σημαντικός αριθμός χρηματοπιστωτικών οργανισμών οι οποίοι, αν και διαφορετικοί μεταξύ τους, επιτελούν μία τουλάχιστον κοινή λειτουργία: αγοράζουν απαιτήσεις με ποικίλα χαρακτηριστικά και πωλούν νέες απαιτήσεις με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Στην ουσία πρόκειται για επιχειρήσεις που προσφέρουν υπηρεσίες και, όπως όλες οι επιχειρήσεις, παράγουν τέτοιου είδους προϊόντα, όταν μπορούν να τα πουλήσουν σε τιμές που καλύπτουν τουλάχιστον το κόστος τους. Αυτό συντελείται κυρίως με την επίτευξη οικονομιών κλίμακας στη διαδικασία παραγωγής υπηρεσιών, καθώς και στο κόστος συγκέντρωσης και αξιολόγησης χρηματοπιστωτικών πληροφοριών. Αξίζει να θυμηθούμε ότι, όταν τα αντικείμενα συναλλαγών είναι χρηματοοικονομικοί τίτλοι, η πληροφορία για την αξιοπιστία τους αποτελεί βασικό στοιχείο για την τιμολόγησή τους στην αγορά. Είναι γεγονός ότι οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί υπάρχουν, επειδή το κόστος παραγωγής πολλών και διαφορετικών μεταξύ τους χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, σε μικρές ποσότητες, είναι τόσο υψηλό, ώστε αποτελεί ανατρεπτικό παράγοντα εισόδου των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων στην άμεση αγορά. Τέσσερις είναι οι βασικές λειτουργίες που επιτελούν οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί στην οικονομία: α) Πρώτον, είναι σε θέση να παράγουν ένα ευρύ φάσμα απαιτήσεων και διάφορες κλίμακες ονομαστικών αξιών. Συγκεντρώνοντας χρηματικούς πόρους από διάφορες πηγές, μπορούν και επενδύουν άμεσα σε χρεόγραφα ποικίλων αξιών. Αυτή η λειτουργία είναι ιδιαίτερα σημαντική για 23

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα τους μικροαποταμιευτές, οι οποίοι δεν έχουν αρκετά χρήματα να επενδύσουν απευθείας σε χρεόγραφα μεγάλων αξιών, τα οποία συνήθως είναι διαπραγματεύσιμα στις άμεσες χρηματοπιστωτικές αγορές. β) εύτερον, η ευχέρεια που έχουν όσον αφορά τη λήξη των απαιτήσεων. Για παράδειγμα, είναι σε θέση να συλλέγουν πόρους βραχυπρόθεσμης λήξης και να τους μετατρέπουν σε μακροπρόθεσμους. Πράγματι, ένας οργανισμός αποταμιεύσεων και δανείων μπορεί να συγκεντρώσει πόρους εκδίδοντας λογαριασμούς NOW (Negotiable Order of Withdrawal), δηλαδή λογαριασμούς όψεως ή βραχυπρόθεσμα πιστοποιητικά καταθέσεων, και να τους επενδύει σε μακροπρόθεσμα στεγαστικά δάνεια. γ) Τρίτη υπηρεσία αποτελεί η διαφοροποίηση που προσφέρουν όσον αφορά την ανάληψη κινδύνων. Οι χρηματοπιστωτκοί οργανισμοί είναι σε θέση να αγοράζουν χρεόγραφα που παρουσιάζουν ποικίλους βαθμούς κινδύνου και απόδοσης και κατόπιν να προσφέρουν στους αποταμιευτές απαιτήσεις που βασίζονται σε ένα διαφοροποιημένο χαρτοφυλάκιο. Η παροχή μιας τέτοιας υπηρεσίας είναι ιδιαίτερα σημαντική, κυρίως για τις μικρές πλεονασματικές μονάδες που θα αντιμετώπιζαν υψηλό κόστος για τη συγκέντρωση ενός τέτοιου χαρτοφυλακίου. δ) Τέλος, οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί προσφέρουν απαιτήσεις που μπορούν πολύ εύκολα να ρευστοποιηθούν, όπως είναι οι λογαριασμοί όψεως ή ταμιευτηρίου. Πίσω από αυτήν την ικανότητα βρίσκεται η δυνατότητά τους να συγκεντρώνουν χρήματα από πολλές και ανεξάρτητες μεταξύ τους μονάδες. Κρίνεται σκόπιμο να ακολουθήσει μια σύντομη περιγραφή των διαφόρων μορφών χρηματοπιστωτικών οργανισμών. 1.2.1 Οργανισμοί που δέχονται καταθέσεις Τα ιδρύματα που δέχονται καταθέσεις (depository institutions) εκδίδουν ένα μεγάλο αριθμό καταθέσεων όψεως και προθεσμίας και χρησιμοποιούν τους πόρους που συγκεντρώνουν με αυτόν τον τρόπο για την παροχή καταναλωτικών, επιχειρηματικών και στεγαστικών δανείων. Συνήθως οι προθεσμιακές καταθέσεις είναι εγγυημένες από κάποιο ασφαλιστικό ίδρυμα που επιχορηγείται από το κράτος και είναι εύκολα ρευστοποιήσιμες. α) Εμπορικές τράπεζες (commercial banks): Είναι οι μεγαλύτεροι και οι πλέον διαφοροποιημένοι οργανισμοί ως προς την ποικιλία των κεφα- 24

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 λαίων που διαθέτουν και των υποχρεώσεων που εκδίδουν. Οι υποχρεώσεις τους έχουν τη μορφή λογαριασμών όψεως και προθεσμίας, ενώ οι μεγάλες τράπεζες εκδίδουν υποχρεώσεις στη χρηματαγορά, όπως διαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων (negotiable certificates of deposit), καταθέσεις σε ευρωδολάρια (eurodollar deposits) και εμπορικά ομόλογα (commercial papers) μέσω εταιρειών χαρτοφυλακίου (holding companies). Στα στοιχεία του ενεργητικού τους περιλαμβάνονται τα δάνεια που χορηγούν στους καταναλωτές, στις επιχειρήσεις ή στο δημόσιο. Συνήθως οι ίδιες ή οι θυγατρικές τους προσφέρουν χρηματιστηριακές υπηρεσίες, πραγματοποιούν αντασφάλιση σε ορισμένες μορφές χρεογράφων, αναλαμβάνουν ασφάλειες ζωής και λειτουργούν ακόμη και ως επιχειρήσεις χρηματοδοτικής μίσθωσης (leasing companies). Παράλληλα, οι εμπορικές τράπεζες υπόκεινται στον έλεγχο των νομισματικών αρχών, λόγω του ρόλου που διαδραματίζουν στην εφαρμογή της νομισματικής πολιτικής και στη σταθερότητα του πιστωτικού συστήματος. Επειδή οι τράπεζες αποτελούν τον κύριο φορέα των αγορών χρήματος και κεφαλαίου, δίδονται στο επόμενο κεφάλαιο στοιχεία για τις λειτουργίες και τα χαρακτηριστικά τους. β) Οργανισμοί αποταμιεύσεων και δανείων (savings and loan associations- SLAs): Είναι εξαιρετικά εξειδικευμένοι οργανισμοί που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος των πόρων τους εκδίδοντας λογαριασμούς όψεως και προθεσμιακές καταθέσεις, ενώ χορηγούν κυρίως στεγαστικά δάνεια σε καταναλωτές (consumer mortgage loans) και μικρό αριθμό καταναλωτικών δανείων εξοφλητέων σε δόσεις (consumer installment loans), αλλά και επιχειρηματικών δανείων. Στην ουσία οι SLAs είναι οργανισμοί που λειτουργούν κατά κύριο λόγο ως ενδιάμεσοι στην οικονομία, στον βαθμό που δανείζονται βραχυχρόνια μικρά χρηματικά ποσά από τους καταναλωτές και δανείζουν σε μακροπρόθεσμη βάση. γ) Τράπεζες αμοιβαίων αποταμιεύσεων (mutual savings banks-msbs): Είναι οργανισμοί που για τον καταναλωτή διαφέρουν από τους οργανισμούς αποταμιεύσεων και δανείων μόνο σε ορισμένες λεπτομέρειες. Συλλέγουν το μεγαλύτερο τμήμα των πόρων τους μέσω λογαριασμών όψεως και προθεσμιακών καταθέσεων και επενδύουν το προϊόν αυτό σε στεγαστικά δάνεια, τα οποία έχουν και αυτόματη αντασφάλιση (ακίνητο). δ) Πιστωτικές ενώσεις (credit unions-cus): Είναι μικροί, μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί που ανήκουν ολοκληρωτικά στα μέλη τους και συνήθως οργανώνονται από καταναλωτές που έχουν κάποιο κοινό δεσμό, όπως 25

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα από υπαλλήλους μιας επιχείρησης. Για να χρησιμοποιήσει κάποιος τις υπηρεσίες της ένωσης, πρέπει να είναι μέλος της. Κυρίως εκδίδουν λογαριασμούς με δικαίωμα επιταγής (checking accounts) και προθεσμίας (time deposit accounts). Λόγω του συνεταιριστικού τους χαρακτήρα, το εισόδημα που αποφέρουν συνήθως δεν φορολογείται. 1.2.2 Οργανισμοί που λειτουργούν στη βάση αμοιβαίων συμφωνιών Εκτός των οργανισμών που δέχονται καταθέσεις, υπάρχουν και οι οργανισμοί που συγκεντρώνουν κεφάλαια, μέσω συμβολαίων που συνάπτονται σε μακροχρόνια βάση (contractual savings institutions), και τα επενδύουν συνήθως στις κεφαλαιαγορές. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι ασφαλιστικές εταιρείες ζωής και ατυχημάτων (life and casualty insurance companies) και τα ιδιωτικά ταμεία συντάξεων (pension funds). Χαρακτηρίζονται από μια σχετικά σταθερή εισροή κεφαλαίων, που προκύπτει από τις συμβατικές υποχρεώσεις των ασφαλισμένων και των συμμετεχόντων στα ταμεία. Έτσι, η ρευστότητα δεν αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα γι αυτά τα ιδρύματα και τους δίνει τη δυνατότητα να επενδύουν σε μακροπρόθεσμα χρεόγραφα, όπως ομολογίες, και σε μερικές περιπτώσεις σε κοινές μετοχές (common stocks). α) Εταιρείες ασφάλισης ζωής (life insurance companies): Συγκεντρώνουν κεφάλαια προσφέροντας ασφάλιση σε περίπτωση απώλειας εισοδήματος λόγω πρόωρου θανάτου. Επειδή οι εισροές είναι προβλέψιμες και οι εκροές είναι σχετικά προβλέψιμες, είναι σε θέση να επενδύουν σε μακροχρόνιες τοποθετήσεις που είναι περισσότερο αποδοτικές. Οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία τους είναι λιγότερο αυστηροί από αυτούς άλλων χρηματοπιστωτικών οργανισμών, ωστόσο παρουσιάζουν τους μικρότερους ρυθμούς επέκτασης τα τελευταία χρόνια. β) Εταιρείες ασφάλισης ατυχημάτων (casualty insurance companies): Παρέχουν προστασία σε περιπτώσεις απώλειας περιουσίας από κλοπή, φωτιά, ατύχημα κ.λπ. Κύρια πηγή κεφαλαίων γι αυτούς τους οργανισμούς είναι τα ασφάλιστρα, που εξαρτώνται βέβαια από το είδος της ασφάλισης. Επειδή δεν είναι εφικτή η πρόβλεψη των εκροών, όπως στην περίπτωση των ασφαλειών ζωής, οι εταιρείες ασφάλισης ατυχημάτων επενδύουν μεγάλο τμήμα των κεφαλαίων τους σε βραχυπρόθεσμα και εύκολα ρευστοποιήσιμα χρεόγραφα. Για να αντισταθμίζουν τη χαμηλότερη αποδοτικότητα αυτών των τίτλων, επενδύουν επίσης και σε κοινές μετοχές. 26

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 γ) Ιδιωτικά ταμεία συντάξεων (pensions funds): Συγκεντρώνουν εισφορές από τους εργοδότες και τους εργαζομένους και παρέχουν μηνιαίο εισόδημα στους τελευταίους κατά τη συνταξιοδότησή τους. Επειδή και εδώ οι εισροές είναι μακροπρόθεσμες και οι εκροές εύκολα προβλέψιμες, υπάρχει η δυνατότητα επένδυσης σε μακροπρόθεσμα, πιο αποδοτικά χρεόγραφα, ομολογίες κ.λπ. Η ανάγκη για χρηματικούς πόρους μετά το τέλος της ενεργητικής απασχόλησης και η επιτυχία των συνδικάτων στη διαπραγμάτευση των αμοιβών οδήγησε σε αξιοπρόσεκτη ανάπτυξη τόσο των ιδιωτικών όσο και των κρατικών συνταξιοδοτικών ταμείων κατά τη μεταπολεμική περίοδο. 1.2.3 Λοιπές μορφές χρηματοπιστωτικών οργανισμών 1.2.3.1 Χρηματοδοτικές εταιρείες Χαρακτηριστικό γνώρισμα των χρηματοδοτικών εταιρειών (finance companies) είναι ότι δεν δέχονται καταθέσεις από καταναλωτές, αλλά συγκεντρώνουν κεφάλαια πουλώντας εμπορικά ομόλογα (commercial papers) ή παίρνοντας δάνεια από εμπορικές τράπεζες. Παράλληλα, δανειοδοτούν καταναλωτές ή μικρές επιχειρήσεις, αν και οι πελάτες τους είναι μικρότερης πιστωτικής επιφάνειας από τους τυπικούς πελάτες μιας τράπεζας. Λειτουργούν τρεις βασικές μορφές χρηματοδοτικών εταιρειών: α) Εταιρείες χρηματοδότησης καταναλωτών (consumer finance companies), που ειδικεύονται στη χορήγηση καταναλωτικών δανείων εξοφλητέων σε δόσεις (installment loans to households). β) Εταιρείες χρηματοδότησης επιχειρήσεων (business finance companies), που ειδικεύονται στην παροχή δανείων και χρηματοδοτικών μισθώσεων (leases) σε επιχειρήσεις. γ) Εταιρείες χρηματοδότησης πωλήσεων (sale finance companies), που χρηματοδοτούν τη λιανική πώληση προϊόντων. Η λειτουργία αυτών των εταιρειών διέπεται από αυστηρούς κανονισμούς που ρυθμίζουν τους όρους των συναλλαγών (τρόποι αποπληρωμής του δανείου, λήξη, τόκοι κ.λπ.), με αποτέλεσμα να εμφανίζουν χαμηλούς ρυθμούς επέκτασης τα τελευταία χρόνια. 1.2.3.2 Αμοιβαία κεφάλαια Η ανάπτυξη των αμοιβαίων κεφαλαίων (mutual funds) ακολούθησε την ανάπτυξη της αγοράς αξιών, εφόσον πωλούν κοινές μετοχές (equity shares) 27

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα στους επενδυτές και, στη συνέχεια, χρησιμοποιούν αυτά τα κεφάλαια για την αγορά άλλων μετοχών, ομολογιών και χρεογράφων της χρηματαγοράς (money market securities). Πλεονεκτούν σε σχέση με τις άμεσες επενδύσεις, επειδή προσφέρουν στους μικροεπενδυτές μείωση του επενδυτικού κινδύνου μέσω διαφοροποίησης του χαρτοφυλακίου, εξειδικευμένης διαχείρισης και εκμετάλλευσης οικονομιών κλίμακας. Συνήθως ειδικεύονται σε ιδιαίτερους τομείς της αγοράς. 1.2.3.3 Αμοιβαία κεφάλαια χρηματαγοράς Τα αμοιβαία κεφάλαια χρηματαγοράς (money market mutual funds- MMMFs) εμφανίστηκαν στη χρηματοπιστωτική σκηνή στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Στην ουσία, αποτελούν αμοιβαία κεφάλαια που ειδικεύονται σε βραχυπρόθεσμα χρεόγραφα, τα οποία παρουσιάζουν χαμηλό κίνδυνο αθέτησης, όπως για παράδειγμα τα έντοκα γραμμάτια του δημοσίου, τα διαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων που εκδίδονται από τις μεγαλύτερες τράπεζες και τα υψηλόβαθμα (high-grades) εμπορικά ομόλογα (commercial papers). Μέσω των MMMFs παρέχεται η δυνατότητα σε μικροεπενδυτές να κερδίσουν το επιτόκιο της αγοράς χωρίς να αναλάβουν μεγάλο κίνδυνο. Επιπλέον, προσφέρουν προνομιούχους λογαριασμούς όψεως (check-writing privileges) που λειτουργούν ως υποκατάστατα των λογαριασμών NOW και Super NOW, οι οποίοι προσφέρονται από τις εμπορικές τράπεζες και τους αποταμιευτικούς οργανισμούς. Περιορίζουν, ωστόσο, τις ελάχιστες αναλήψεις μέχρι κάποιο ποσό, και τα κεφάλαια δεν είναι εγγυημένα από κάποιον κρατικό οργανισμό. 1.2.3.4 Χρηματιστηριακά διαπραγματεύσιμα αμοιβαία κεφάλαια Τα χρηματιστηριακά διαπραγματεύσιμα αμοιβαία κεφάλαια (exchange traded funds-etfs) εμφανίστηκαν στις αναπτυγμένες αγορές στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Τα ETFs είναι χαρτοφυλάκια κοινών μετοχών, σχεδιασμένα για να παρακολουθούν την πορεία γνωστών χρηματιστηριακών δεικτών ή συγκεκριμένων ομάδων μετοχών. Πλεονεκτούν έναντι των κλασικών αμοιβαίων κεφαλαίων, διότι διαπραγματεύονται στη δευτερογενή αγορά, και η συναλλαγή σε αυτά επιτρέπει την εκτέλεση διμερών συναλλαγών μέσω χορήγησης πίστωσης (margin account). 28

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 1.3 Χρηματοπιστωτικές αγορές Ο όρος χρηματοπιστωτικές αγορές (financial markets) αναφέρεται στις αγορές όπου οι συμμετέχοντες πωλούν και αγοράζουν χρηματοπιστωτικές απαιτήσεις (financial claims) οικονομικών οργανισμών. Αυτές οι απαιτήσεις διαφέρουν όχι μόνον ως προς τους εκδότες τους, αλλά και ως προς τη λήξη τους, τον κίνδυνο αθέτησής τους, τη φορολογική τους μεταχείριση και τη διαπραγματευσιμότητά τους. 1.3.1 Χρηματαγορά Χρηματαγορά (money market) είναι η αγορά στην οποία διαπραγματεύονται απαιτήσεις που είναι στενά υποκατάστατα του χρήματος. Οι τίτλοι που διαπραγματεύονται έχουν μεγάλες ονομαστικές αξίες, χαμηλό κίνδυνο αθέτησης και είναι πολύ εύκολα ρευστοποιήσιμοι. Οι κύριοι εκδότες τέτοιων εργαλείων της χρηματαγοράς (money market instruments) είναι το Θησαυροφυλάκιο των ΗΠΑ, οργανισμοί που χρηματοδοτούνται από το κράτος, μεγάλες εγχώριες ή ξένες τράπεζες, μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις και πολιτειακές ή τοπικές κυβερνήσεις. Οι ίδιοι αυτοί οργανισμοί αποτελούν και τους κύριους επενδυτές, στους οποίους πρέπει να προστεθούν και οι διάφοροι αποταμιευτικοί οργανισμοί (thrift institutions), τα ταμεία συντάξεων, τα αμοιβαία κεφάλαια, οι ασφαλιστικές εταιρείες, καθώς και πλούσιοι επενδυτές. Η χρηματαγορά δεν είναι γεωγραφικά προσδιορισμένη, για παράδειγμα, το Χρηματιστήριο του Λονδίνου (London Stock Exchange LSE), αλλά αποτελείται από το σύνολο των αγορών όπου διαπραγματεύονται διαφορετικά χρηματοπιστωτικά εργαλεία. Η οικονομική λειτουργία της χρηματαγοράς είναι η παροχή αποτελεσματικών μέσων στις οικονομικές μονάδες, ώστε να ρυθμίζουν τη ρευστότητά τους. Σημαντικό ρόλο στη λειτουργία της χρηματαγοράς έχουν οι έμποροι χρεογράφων και οι χρηματιστές που εξειδικεύονται σε ιδιαίτερους τίτλους. Σημαντικότεροι είναι οι έμποροι που αγοράζουν και πωλούν από τα αποθέματα των χρεογράφων τους και έτσι, στην ουσία, δημιουργούν την αγορά. Κι αυτό το πετυχαίνουν με το να είναι έτοιμοι σε κάθε στιγμή να πωλήσουν ή να αγοράσουν θεωρητικά οποιαδήποτε ποσότητα του χρεογράφου σε μία δεδομένη τιμή προσφοράς ή ζήτησης. Αυτή η πράξη αυξάνει τη ρευστότητα των τίτλων της χρηματαγοράς, ενώ οι μεγάλοι έμποροι, που συνήθως εμπορεύονται μεγάλο αριθμό τίτλων, όχι μόνο στις χρηματαγορές αλλά 29

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα και στις κεφαλαιαγορές, αποτελούν στην ουσία τον συνδετικό κρίκο των δύο αυτών αγορών. 1.3.2 Εργαλεία της χρηματαγοράς Οι πιο συχνά αναφερόμενοι τίτλοι στις χρηματαγορές είναι τα έντοκα γραμμάτια του δημοσίου (treasury bills), τα διαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων (negotiable certificates of deposit), τα εμπορικά ομόλογα (commercial papers), τα διατραπεζικά κεφάλαια (federal funds), οι συμφωνίες επαναγοράς (repurchase agreements) και οι εγγυητικές επιστολές (banker s acceptances). 1.3.2.1 Έντοκα γραμμάτια του δημοσίου Τα έντοκα γραμμάτια του δημοσίου (treasury bills) είναι το βασικό εργαλείο της χρηματαγοράς. Αποτελούν άμεση κρατική υποχρέωση, και γι αυτόν τον λόγο δεν θεωρείται ότι ενσωματώνουν κίνδυνο αθέτησης, διαπραγματεύονται σε μια μεγάλη και ενεργό δευτερογενή αγορά και έχουν λήξεις που κυμαίνονται από τρίμηνο έως χρόνο. Οι τίτλοι αυτοί αγοράζονται κυρίως για λόγους ρευστότητας και εξασφάλισης. Στενά συνδεδεμένα με τα έντοκα γραμμάτια του δημοσίου είναι και τα χρεόγραφα των δημοσίων οργανισμών (federal agency securities), που όμως δεν αποτελούν άμεσες υποχρεώσεις της κυβέρνησης και ως εκ τούτου φέρουν έναν ελάχιστα υψηλότερο κίνδυνο αθέτησης από αυτό των εντόκων γραμματίων. Επίσης, τα περισσότερα από αυτά δεν είναι διαπραγματεύσιμα, όπως τα κρατικά χρεόγραφα (treasury securities). Πολλοί από αυτούς τους οργανισμούς εκδίδουν βραχυπρόθεσμα ομόλογα (short-term debt), τα οποία είναι στενά υποκατάστατα των κρατικών χρεογράφων γιατί ενσωματώνουν χαμηλό κίνδυνο αθέτησης και διαθέτουν, τουλάχιστον μερικά από αυτά, μια καλά οργανωμένη αγορά. 1.3.2.2 ιαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων Τα διαπραγματεύσιμα πιστοποιητικά καταθέσεων (negotiable certificates of deposit) στηρίζονται στις καταθέσεις προθεσμίας μεγάλων εμπορικών τραπεζών. Εκδίδονται για μεγάλα ποσά και έχουν περίοδο λήξης που κυμαίνεται από έναν έως έξι μήνες. Μπορούν να εξαργυρωθούν πριν από τη λήξη τους σχετικά εύκολα στη δευτερογενή αγορά. Όταν είναι σε δολάρια, αλλά εκδίδονται από ξένες τράπεζες ή στο εξωτερικό από αμερι- 30

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 κανικές τράπεζες, καλούνται πιστοποιητικά καταθέσεων σε ευρωδολάρια (eurodollar CDs). Τα περισσότερα διεθνή CDs έχουν μικρή διάρκεια λήξης, μεταξύ ενός έως τριών μηνών, για να ανταποκριθούν στις χρηματοδοτικές ανάγκες του διεθνούς εμπορίου. 1.3.2.3 Εμπορικά ομόλογα Τα εμπορικά ομόλογα (commercial papers) είναι μη εγγυημένες υποσχετικές (un-secured promissory notes), που εκδίδονται από μεγάλες επιχειρήσεις. Η λήξη τους κυμαίνεται από μερικές ημέρες έως εννέα μήνες. Εκδίδονται κυρίως από νομικά πρόσωπα, χρηματοδοτικές εταιρείες και, κατά περίπτωση, από εταιρείες χαρτοφυλακίου μεγάλων εμπορικών τραπεζών. Αντίθετα από τα CDs, τα εμπορικά ομόλογα έχουν περιορισμένη δευτερογενή αγορά. Στα εργαλεία βραχυπρόθεσμου ορίζοντα υπάγονται και τα διατραπεζικά κεφάλαια και οι συμφωνίες επαναγοράς. 1.3.2.4 ιατραπεζικά κεφάλαια Τα διατραπεζικά κεφάλαια (federal ή fed funds) είναι δάνεια μίας νύχτας ανάμεσα σε εμπορικές τράπεζες. Οι τράπεζες, με αποθεματικά που ξεπερνούν τα απαιτούμενα από το νόμο, μπορούν να δανείσουν το πλεόνασμά τους σε άλλες τράπεζες. 1.3.2.5 Συμφωνίες επαναγοράς Μια συμφωνία επαναγοράς (repurchase agreement) είναι η πώληση ενός βραχυπρόθεσμου χρεογράφου (collateral), με την προϋπόθεση ότι, μετά από μια συγκεκριμένη περίοδο, ο αρχικός πωλητής θα το ξαναγοράσει σε μια προσυμφωνημένη τιμή. Οι πλέον χρησιμοποιούμενοι τίτλοι σε τέτοιες συναλλαγές είναι κρατικά χρεόγραφα ή χρεόγραφα δημοσίων οργανισμών. Αυτή η διπλή συναλλαγή είναι ευρέως γνωστή ως «repo» και η διάρκειά της κυμαίνεται από μία ημέρα έως τρεις μήνες. 1.3.2.6 Εγγυητικές επιστολές Ακόμη ένα εργαλείο της χρηματαγοράς είναι οι εγγυητικές επιστολές τραπεζών (banker s acceptances), που χρησιμοποιούνται κυρίως για τη χρηματοδότηση του διεθνούς εμπορίου. Στην ουσία, είναι συναλλαγματικές (drafts) εκδιδόμενες από την τράπεζα και πληρωτέες στον εξαγωγέα, 31

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα βασισμένες σε καταθέσεις που ο εισαγωγέας είναι υποχρεωμένος να έχει στην εν λόγω τράπεζα έως την ημερομηνία λήξης. Η τράπεζα που εκδίδει τη συναλλαγματική εγγυάται τα κεφάλαια στη λήξη τους, προσθέτοντας, ως εκ τούτου, το όνομά της στους αρχικούς δανειζόμενους. Εκδίδονται για έναν έως εννέα μήνες, αν και πολλές φορές οι χρονικές περίοδοι είναι μεγαλύτερες και διαπραγματεύονται σε μια πολύ ρευστή δευτερογενή αγορά. Μεγαλύτερη ανάλυση των χρηματοοικονομικών εργαλείων (money market instruments) γίνεται στο κεφάλαιο 9 του βιβλίου. 1.3.3 Κεφαλαιαγορά Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι τίτλοι των χρηματαγορών είναι εύκολα ρευστοποιήσιμες επενδύσεις που ενσωματώνουν έναν ελάχιστο χρηματοοικονομικό κίνδυνο και στην ουσία βοηθούν τις οικονομικές ομάδες να ρυθμίσουν τη ρευστότητά τους. Αντίθετα, οι τίτλοι στις κεφαλαιαγορές ποικίλλουν όσον αφορά τον κίνδυνο αθέτησης που ενσωματώνουν, τη λήξη τους και τη διαπραγματευσιμότητά τους. Επίσης, οι χρηματοοικονομικοί πόροι που συγκεντρώνονται επενδύονται σε παραγωγικά κεφάλαια, από όπου και το όνομα κεφαλαιαγορές (capital markets). Οι πιο συχνά αναφερόμενοι τίτλοι στις κεφαλαιαγορές είναι οι απλές μετοχές (common stock or equity), οι ομολογίες επιχειρήσεων (corporate bonds), τα στεγαστικά δάνεια (mortgages) και οι δημοτικές ομολογίες (municipal bonds). 1.3.4 Εργαλεία της κεφαλαιαγοράς Tα συνήθη εργαλεία της κεφαλαιαγοράς (capital market instruments) είναι οι απλές μετοχές (common stocks requities), οι ομολογίες επιχειρήσεων (corporate bonds), τα στεγαστικά δάνεια (mortgages) και οι δημοτικές ομολογίες (municipal bonds). 1.3.4.1 Απλές μετοχές Οι απλές μετοχές (common stocks or equities) αντιπροσωπεύουν ιδιοκτησιακή απαίτηση στα κεφάλαια της επιχείρησης. ιαφέρουν από τα χρέη (debt obligations) στο ότι οι κάτοχοί τους έχουν το δικαίωμα να μοιράζονται τα κέρδη της επιχείρησης, ενώ η απόδοση στα κάθε είδους χρέη είναι σταθερή. Όσο υψηλότερο είναι το καθαρό εισόδημα της επιχείρησης, τόσο 32

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 μεγαλύτερη η απόδοση για τους μετόχους. Από την άλλη πλευρά, όμως, οι κάτοχοι κοινών μετοχών συμμετέχουν και στις ζημίες. Ειδική μορφή μετοχών αποτελούν οι προνομιούχες (preferred). Οι μέτοχοι που κατέχουν τέτοιου είδους μετοχές, αν και νομικά θεωρούνται ιδιοκτήτες της επιχείρησης, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου στη διαχείρισή της και απολαμβάνουν μια σταθερή απόδοση, όσο υπάρχουν κέρδη. Η τιμή των προνομιούχων μετοχών συνδέεται με τις μεταβολές των επιτοκίων, ενώ η τιμή των απλών εξαρτάται από τα προσδοκώμενα κέρδη της επιχείρησης και μεταβάλλεται όταν οι προοπτικές της επιχείρησης αλλάζουν. Οι περισσότερες συναλλαγές μετοχών γίνονται σε δευτερογενείς αγορές, όπως το Xρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. 1.3.4.2 Ομολογίες Οι ομολογίες επιχειρήσεων (corporate bonds) είναι μακροπρόθεσμες, μη εγγυημένες υποσχετικές πληρωμής μεγάλων επιχειρήσεων και αντιπροσωπεύουν απαιτήσεις στα στοιχεία του ενεργητικού της επιχείρησης. Σε αντίθεση με τις μετοχές, οι αποδόσεις των ομολογιών είναι σταθερές, και, εάν η επιχείρηση δεν είναι σε θέση να πληρώσει, κηρύσσεται σε πτώχευση (defaults on its debt). Η λήξη τους μπορεί να κυμαίνεται από πέντε έως τριάντα χρόνια, η δευτερογενής αγορά τους δεν είναι τόσο ενεργή όσο αυτή των μετοχών και οι όροι έκδοσής τους διαφέρουν κατά πολύ. Ειδικότερα, μερικές ομολογίες μπορούν να αποσυρθούν από τον εκδότη τους πριν από τη λήξη τους (callable bonds), ενώ για άλλες οι όροι αναφέρουν ότι τμήμα τους θα αποσύρεται συστηματικά στη διάρκεια ζωής της έκδοσης (sinking fund provision). Μερικές εκδόσεις αποσύρονται συνολικά κατά τη λήξη τους (term bonds), ενώ άλλες αναγράφουν ημερομηνίες στις οποίες αποσύρονται με τη σειρά. Τέλος, για μερικές υπάρχει δικαίωμα μετατροπής τους σε κοινές ή προνομιούχες μετοχές με μία προκαθορισμένη τιμή (convertible bonds). Σε συγκυρίες που παρατηρούνται δυσκολίες, τόσο στις εγχώριες όσο και στις διεθνείς αγορές, για την άντληση κεφαλαίων με έκδοση μετοχών, η αγορά εταιρικών ομολόγων θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. 1.3.4.3 Στεγαστικά δάνεια Τα στεγαστικά δάνεια (mortgages) αποτελούν μορφή χρηματοδότησης με εμπράγματη υποθήκη. Περισσότερο από το μισό αυτών των κεφαλαίων διατίθεται στη χρηματοδότηση κατοικιών, ενώ το υπόλοιπο χρηματοδοτεί κτίρια επιχειρήσεων, κατασκευές διαμερισμάτων και αγροτικές κατασκευές. 33

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα Επειδή τα περισσότερα στεγαστικά δάνεια είναι μικρά και για διάφορα ποσά αποτελούν εξαιρετικά πολύπλοκα, προσωπικά συμβόλαια. Η τυποποίηση και η συγκέντρωση των ανεξάρτητων αυτών συμβολαίων, ώστε να σχηματιστεί ένα ενοποιημένο χρεόγραφο που έχει την υποστήριξη του εκδότη, κάνει ευκολότερη τη διαπραγμάτευσή τους στη δευτερογενή αγορά. Τα περισσότερα δάνεια εξοφλούνται σε μηνιαίες δόσεις σταθερού επιτοκίου, αλλά υπάρχουν και άλλα με μεταβαλλόμενο επιτόκιο. Ο μεγαλύτερος αριθμός στεγαστικών δανείων δίδεται από τους οργανισμούς αποταμιεύσεων και δανείων από τις τράπεζες αμοιβαίων αποταμιεύσεων (mutual saving banks) και από τις τράπεζες στεγαστικών δανείων (mortgage banks). 1.3.4.4 ημοτικές ομολογίες Οι δημοτικές ομολογίες (municipal bonds) είναι μακροπρόθεσμοι τίτλοι που εκδίδονται από τις πολιτειακές ή δημοτικές αρχές. Χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση δημόσιων επενδύσεων, όπως σχολείων, δρόμων, αεροδρομίων κ.λπ. Συνήθως το εισόδημα που αποφέρουν εξαιρείται από τη φορολογία, και γι αυτό αγοράζονται από επιχειρήσεις ή ιδιώτες που αντιμετωπίζουν υψηλότερους φορολογικούς συντελεστές. Καλύπτονται είτε από τα συνολικά έσοδα της αρχής που τα εκδίδει (general obligation bonds), είτε από τα έσοδα από το συγκεκριμένο έργο (revenue bonds). 1.4 Παράγωγα χρηματοοικονομικά προϊόντα Σε αυτόν τον τομέα του χρηματοπιστωτικού συστήματος έχουν εμφανιστεί οι περισσότερες καινοτομίες τα τελευταία χρόνια. Τα παράγωγα χρηματοοικονομικά προϊόντα (financial derivatives) έχουν δημιουργήσει μια νέα τάξη πραγμάτων στις επενδύσεις, στην εξασφάλιση από τον κίνδυνο (hedging) και στις κερδοσκοπικές ευκαιρίες, έχοντας οριστικά μεταβάλει τη μορφή της διαχείρισης χαρτοφυλακίου και την επενδυτική πρακτική. 1.4.1 Συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης-σμε Τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης-σμε (financial futures) αποτελούν συμβόλαια για αγορά ή πώληση ενός συγκεκριμένου χρηματοπιστωτικού τίτλου σε συγκεκριμένη μελλοντική ημερομηνία και σε προκαθορισμένη τιμή. Τα προθεσμιακά συμβόλαια στην αγορά εμπορευμάτων ήταν γνωστά 34

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 για πολλά χρόνια, έκαναν όμως την εμφάνισή τους στη χρηματοπιστωτική αγορά κατά τη δεκαετία του 1970, όταν η αστάθεια των επιτοκίων αύξησε σημαντικά τον κίνδυνο που ενσωμάτωναν οι συναλλαγές χρεογράφων σταθερού εισοδήματος. Αρχικά διατέθηκαν στο κοινό, μέσω του Chicago Board of Trade και της International Monetary Market, προθεσμιακά συμβόλαια βασισμένα σε μεταβιβάσεις (pass-throughs) πιστοποιητικών του Κρατικού Οργανισμού Εθνικών Στεγαστικών ανείων (Government National Mortgage Association GNMA), σε κρατικά ομόλογα και σε έντοκα γραμμάτια του δημοσίου, γνωστά ως προθεσμιακά συμβόλαια επιτοκίων (interest-rate futures). Ένα προθεσμιακό συμβόλαιο επιτοκίου θέτει το επιτόκιο του χρεογράφου που πρέπει να παραδοθεί ή να παραληφθεί στο μέλλον, ανάλογα με το αν ο επενδυτής βρίσκεται σε θέση αγοράς (long position) ή πώλησης (short position). Τα συμβόλαια, δηλαδή, παρέχουν μια αξιόλογη υπηρεσία στον επενδυτή, εφόσον μειώνουν το αποτέλεσμα κάθε μη αναμενόμενης μεταβολής στα επιτόκια. Μπορούν, για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθούν σε ένα χαρτοφυλάκιο ομολογιών για να προστατεύσουν την αξία του σε απροσδόκητες αυξήσεις των επιτοκίων της αγοράς, που μειώνουν την ονομαστική αξία των ομολογιών, αλλά αυξάνουν την αξία μιας θέσης πώλησης στα προθεσμιακά συμβόλαια αφήνοντας τη συνολική αξία του χαρτοφυλακίου αμετάβλητη σε μεγάλο βαθμό. Οι δανειστές μπορούν, επίσης, να χρησιμοποιήσουν προθεσμιακά συμβόλαια επιτοκίων, για να σταθεροποιήσουν το κόστος των κεφαλαίων τους σε μελλοντικά δάνεια, παίρνοντας θέση πώλησης σε μια συμφωνία και, αν τα επιτόκια αυξηθούν, το κέρδος από τα συμβόλαια θα αντισταθμίσει, ως ένα βαθμό, τα υψηλότερα επιτόκια του πραγματικού δανείου. Τα ΣΜΕ χρηματιστηριακών δεικτών (stock-index futures) έκαναν την εμφάνισή τους το 1982, όταν το Kansas City Board of Trade εισήγαγε ένα συμβόλαιο βασισμένο στον δείκτη Value Line. Τα συμβόλαια αυτά αντιπροσωπεύουν μια συμφωνία απόδοσης ή παραλαβής ενός συγκεκριμένου χρηματικού ποσού, που ισούται με ένα δεδομένο πολλαπλάσιο του επιπέδου του επιλεγόμενου δείκτη σε καθορισμένη μελλοντική ημερομηνία. Με τέτοιες μορφές συμβολαίων συνήθως επιδιώκεται η εξασφάλιση από μελλοντικό κίνδυνο (hedging) που κατανέμεται συστηματικά. Τα νέα συμβόλαια είναι ιδιαίτερα ελκυστικά για τα αμοιβαία κεφάλαια και τα ταμεία συντάξεων. Έτσι, για παράδειγμα, αν αναμένεται μια εισροή κεφαλαίων σε μερικούς μήνες, και υπάρχει κίνδυνος για αύξηση των τιμών έως τότε, 35

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα η ενδεικνυόμενη τακτική είναι η αγορά προθεσμιακών συμβολαίων που λήγουν την ημερομηνία κατά την οποία θα συγκεντρωθούν τα κεφάλαια. 1.4.2 Χρηματοοικονομικά δικαιώματα Η αγορά των δικαιωμάτων είναι ακόμη πιο ποικίλη από αυτήν των προθεσμιακών συμβολαίων. Υπάρχουν στην ουσία τέσσερις διαφορετικές τάξεις χρηματοοικονομικών (options) δικαιωμάτων: δικαιώματα σε μετοχές, δικαιώματα σε χρηματιστηριακούς δείκτες, δικαιώματα σε χρέη και δικαιώματα σε προθεσμιακούς τίτλους. Σε κάθε περίπτωση το δικαίωμα είναι δικαίωμα αγοράς (call option) ή πώλησης (put option) μιας ορισμένης ποσότητας συγκεκριμένου χρεογράφου σε δεδομένη τιμή κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου. Τα δικαιώματα που διαπραγματεύονται σε οργανωμένες συναλλαγές είναι τυποποιημένα, και η χρονική τους διάρκεια είναι μάλλον μικρή, με μεγαλύτερη τους εννέα μήνες. Η κερδοσκοπία με τα δικαιώματα είναι δημοφιλής ανάμεσα στους επενδυτές για τρεις κυρίως λόγους: Πρώτον, η τιμή τους, σε σχέση με αυτές των χρεογράφων που καλύπτουν, είναι πολύ χαμηλή, και ο επενδυτής μπορεί να είναι στην αγορά επενδύοντας μικρά σχετικά ποσά. εύτερον, η μεγαλύτερη ζημία που μπορεί να υποστεί είναι η τιμή του δικαιώματος, ενώ τα πιθανά κέρδη είναι πολύ υψηλά. Τρίτον, τα δικαιώματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξασφάλιση από μελλοντικό κίνδυνο (hedging), όπως άλλωστε συμβαίνει με τα προθεσμιακά συμβόλαια. Η διαπραγμάτευση καταχωρημένων δικαιωμάτων άρχισε το 1973 στο Χρηματιστήριο ικαιωμάτων του Σικάγου, που παραμένει μέχρι σήμερα το κέντρο της παγκόσμιας αγοράς δικαιωμάτων. Μεγαλύτερη ανάλυση των παραγώγων χρηματοοικονομικών προϊόντων γίνεται σε επόμενα κεφάλαια. 1.5 Εξελίξεις γενικού χαρακτήρα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα Στο διάστημα των τριών τελευταίων δεκαετιών το τραπεζικό σύστημα έχει διεθνώς εξελιχθεί σημαντικά. Ο ρόλος των τραπεζών, η δομή και η λειτουργία τους, οι υπηρεσίες που προσφέρουν έχουν αλλάξει λόγω των δραματικών εξελίξεων στον διεθνή οικονομικό χώρο. 36

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 Η διεθνής οικονομική κατάσταση υπήρξε πολύ ασταθής κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Μετά από ένα διάστημα χαμηλού πληθωρισμού και υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης ακολούθησαν οι δύο πετρελαϊκές κρίσεις, με σοβαρές επιπτώσεις στα ισοζύγια πληρωμών και στη σταθερότητα των τιμών, που οδήγησαν σε διόγκωση του εγχώριου και του διεθνούς χρέους, κατάσταση που συνεχίστηκε και στη μεταγενέστερη περίοδο. Αν και ο πληθωρισμός στις αναπτυγμένες χώρες έχει πλέον περιοριστεί σε ανεκτά επίπεδα, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα ρευστότητας και υπερχρέωσης, με αποτέλεσμα να ασκούνται πιέσεις στο διεθνές πιστωτικό σύστημα. Από χρηματοοικονομική άποψη, μία από τις σημαντικότερες επιπτώσεις της οικονομικής αστάθειας ήταν η αύξηση της αβεβαιότητας στις προσδοκίες των επιχειρήσεων, των επενδυτών και των αποταμιευτών, με αποτέλεσμα την αύξηση της προτίμησης για ρευστότητα. Ακόμη, οι επιχειρήσεις έτειναν να ανακατανείμουν τα κεφάλαιά τους που προέρχονταν, κατά υπερβολικά μεγάλο μέρος, από δανεισμό. Τα επιτόκια, λόγω του πληθωρισμού και της αβεβαιότητας στις προσδοκίες, έγιναν πολύ πιο ασταθή από όσο στο παρελθόν, γεγονός που προώθησε καινοτομίες στα χρηματοοικονομικά εργαλεία. Οι τράπεζες, για να αντιμετωπίσουν την αβεβαιότητα και τα ασταθή επιτόκια, προσπάθησαν να μεταβιβάσουν τους κινδύνους σε καταθέτες και δανειζόμενους μειώνοντας τη διάρκεια των πιστώσεων και υιοθετώντας κυμαινόμενα επιτόκια. Το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθεί ο πιστωτικός κίνδυνος, εφόσον οι εισροές πόρων των δανειζομένων και η εξυπηρέτηση των δανείων δεν ήταν πια συνδεδεμένες. Η οικονομική ανισορροπία οδήγησε σε κλαδικές ανισορροπίες στη χρηματοδότηση. Τα νοικοκυριά συνέχισαν να είναι ο περισσότερο πλεονασματικός τομέας, αλλά υπήρξε ανακατάταξη στη σύνθεση περιουσιακών στοιχείων προς τοποθετήσεις με μεγαλύτερη ρευστότητα, υψηλό κίνδυνο και απόδοση, που επηρέασαν τη μορφή των εισροών στο τραπεζικό σύστημα και την κατανομή μεταξύ παραδοσιακών τραπεζικών καταθέσεων και άλλων χρηματοοικονομικών εργαλείων, τόσο των τραπεζών όσο και των λοιπών χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Στην ουσία, η όλη δυναμική ενισχύθηκε από την προώθηση της παγκοσμιοποίησης των αγορών, καθώς και από τη ραγδαία ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών που συνέβαλαν στην όξυνση του ανταγωνισμού. Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση, εκτός από θετικές επιπτώσεις, είχε και αρνητικές συνέπειες, όπως τη γρήγορη μετάδοση των χρηματοοικονομικών κρίσεων 37

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα μεταξύ των χωρών, ιδίως του αναπτυσσόμενου κόσμου (π.χ. Ν.Α. Ασία, Ρωσία και Λατινική Αμερική, από το 1977 και μετά). Οι τεχνικές εξελίξεις υπήρξαν εντυπωσιακές στον χώρο της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών και συνεισέφεραν θεαματικά στη μείωση του κόστους της διαχείρισης των πληροφοριών και της διεκπεραίωσης των συναλλαγών και της εκκαθάρισης. Ακόμη, συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής τραπεζικής μέσω του Internet (web banking). Οι μεταβολές αυτές στο διεθνές χρηματοοικονομικό περιβάλλον έδωσαν ώθηση στην εξέλιξη του τραπεζικού συστήματος. Με την καθιέρωση των ελεύθερα κυμαινόμενων ισοτιμιών διευρύνθηκε η συμμετοχή των τραπεζών στις αγορές συναλλάγματος. Με την αυξανόμενη αλληλεξάρτηση των αγορών οι επιχειρήσεις απευθύνθηκαν στη διεθνή χρηματαγορά για ανεύρεση κεφαλαίων, ιδιαίτερα για μεγάλες επενδύσεις για τις οποίες δεν επαρκούσε η εγχώρια αγορά. Έτσι, κατά τα τελευταία χρόνια η διεθνής δραστηριότητα των τραπεζών αντιπροσωπεύει μεγάλο μερίδιο του ισολογισμού τους. Εκτός από τις μεταβολές στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον, πρόσθετες αλλαγές συνετέλεσαν στην εξέλιξη των χρηματοδοτικών τεχνικών με αποτέλεσμα τη διεύρυνση της τραπεζικής αγοράς. Η γενική αύξηση του προσωπικού εισοδήματος οδήγησε σε συμμετοχή μεγαλύτερου ποσοστού του πληθυσμού σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές. Οι αποταμιευτές άρχισαν να είναι περισσότερο δεκτικοί σε νέα χρηματοοικονομικά εργαλεία (π.χ. ομόλογα, μετοχές, αμοιβαία κεφάλαια) πολλές φορές εναλλακτικά προς τις τραπεζικές καταθέσεις. Αλλά, και οι επιχειρήσεις ανέπτυξαν ζήτηση για νέα χρηματοοικονομικά εργαλεία, περισσότερο διαφοροποιημένα και περίπλοκα. Έτσι, ανοίχτηκαν νέοι ορίζοντες στις τράπεζες που ήταν έτοιμες να καινοτομήσουν, να επεκτείνουν τις υπηρεσίες που προσέφεραν και να ανταγωνιστούν άλλους εξειδικευμένους χρηματοδοτικούς οργανισμούς. Η επιτυχία των νέων χρηματοοικονομικών εργαλείων οφείλεται βασικά σε δύο παράγοντες. Πρώτον, στο ότι ανταποκρίθηκαν στις ανάγκες που παρουσιάστηκαν στις αγορές λόγω των μεταβολών στο οικονομικό περιβάλλον, ενώ παράλληλα κατάφεραν να παρακάμψουν τους διακανονιστικούς περιορισμούς. εύτερον, στη βελτίωση της υποδομής και στην αύξηση της χωρητικότητας πολλών αγορών, ιδιαίτερα των αγορών εμπορεύσιμων αξιών, των οποίων η ρευστότητα εξαρτάται από την ύπαρξη ικανοποιητικής δευτερογενούς αγοράς. 38

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 Ένα άλλο στοιχείο που βοήθησε στην εξάπλωση των νέων χρηματοοικονομικών εργαλείων είναι η αλληλοδιείσδυση των χρηματαγορών τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο, με την ευκολότερη και καλύτερη επικοινωνία και τη μείωση του κόστους πληροφόρησης. Στον διεθνή χώρο η ενοποίηση των χρηματαγορών προωθήθηκε από την αύξηση των ροών του εμπορίου, τη διεθνή επιχειρηματική δραστηριότητα και την τάση των χωρών για οικονομική ολοκλήρωση. Ο έντονος ανταγωνισμός οδήγησε τις τράπεζες στην παροχή ευρέος φάσματος υπηρεσιών, σε πλήρη αυτοματισμό των συστημάτων μεταφοράς κεφαλαίων, σε συγκεκριμένη τιμολόγηση για κάθε λειτουργία και σε εναρμόνιση υπηρεσιών με τις ξεχωριστές απαιτήσεις κάθε πελάτη, με αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση τόσο των χρηματοπιστωτικών μεσαζόντων όσο και των πελατών τους. Εκτός από τις τάσεις στο οικονομικό περιβάλλον, πολλές φορές οι αλλαγές στην πολιτική προώθησαν ή εμπόδισαν τις εξελίξεις. Οι άμεσοι διοικητικοί περιορισμοί έπαψαν να αποτελούν τα κυριότερα μέσα οικονομικής πολιτικής, ενώ παράλληλα μειώθηκε ο προστατευτισμός των τραπεζών, με αποτέλεσμα εντονότερο ανταγωνισμό στον κλάδο των χρηματοδοτικών υπηρεσιών. Ειδικότερα, με την τάση για φιλελευθεροποίηση των χρηματαγορών άνοιξε το πεδίο για ανταγωνισμό τιμών στον τραπεζικό τομέα. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε εφαρμογή της απόφασης της Λισσαβόνας του 1999, η Eπιτροπή Lamfalussy πρότεινε συγκεκριμένα μέτρα, τη σύσταση του δευτεροβάθμιου οργάνου των Επιτροπών Κεφαλαιαγοράς της ΕΕ (CESR) και την υιοθέτηση τεσσάρων επιπέδων διαδοχικής αναδιάρθρωσης και σύγκλισης των κοινοτικών κεφαλαιαγορών, με στόχο να εντείνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των κεφαλαιαγορών εντός της ΕΕ αλλά και να καταστήσει ανταγωνιστικότερη την ΕΕ έναντι κυρίως των ΗΠΑ (βλέπε κεφάλαιο 8). Σε ό,τι αφορά τις λειτουργίες των τραπεζών και τις υπηρεσίες που μπορούν να προσφέρουν, οι αλλαγές διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Σε χώρες όπου υπάρχουν τράπεζες γενικού τύπου (universal) οι αλλαγές ήταν περιορισμένες, ενώ σε άλλες όπου υπάρχει κατανομή των λειτουργιών του χρηματοπιστωτικού συστήματος και όπου οι τράπεζες έχαναν έδαφος από εξωτραπεζικούς ανταγωνιστές οι πιέσεις για αλλαγή ήταν μεγαλύτερες. Έτσι, οι τράπεζες διείσδυσαν σε καινούργιους τομείς, είτε άμεσα είτε μέσω θυγατρικών ή εταιρειών συμμετοχών. Σημαντική εξέλιξη για το χρηματοπιστωτικό σύστημα υπήρξε η απελευθέρωση της κίνησης των κεφαλαίων. Ενισχύθηκε έτσι η εισροή κεφαλαίων, 39

1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα που οδήγησε, με τη σειρά της, στη μείωση του κόστους δανεισμού και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. Μεγάλη πρόκληση για τα σύγχρονα τραπεζικά ιδρύματα αποτέλεσε η τιτλοποίηση (securitization) των στοιχείων του ενεργητικού. Η διαδικασία αυτή οδήγησε στην κάλυψη των χρηματοδοτικών αναγκών των επιχειρήσεων απευθείας από τις κεφαλαιαγορές, πολύ περισσότερο από όσο στο παρελθόν, με αποτέλεσμα την ολοένα και μικρότερη εξάρτησή τους από τον παραδοσιακό τραπεζικό δανεισμό, επιτυγχάνοντας έτσι τη λεγόμενη αποδιαμεσολάβηση (disintermediation). Ακόμη, αναπτύχθηκε η δυνατότητα των επιχειρήσεων να αντλούν οικονομικές πληροφορίες από τις αγορές και να προωθούν αυτοτελώς την πιστοληπτική τους ικανότητα, λόγω της ανάπτυξης των εταιρειών προσδιορισμού πιστοληπτικής αξιολόγησης (rating), στερώντας τα τραπεζικά ιδρύματα από ένα συγκριτικό πλεονέκτημα που είχαν στον τομέα αυτό. Οι αλλαγές που συντελέστηκαν στο οικονομικό, χρηματοπιστωτικό και ρυθμιστικό περιβάλλον επηρέασαν την εξέλιξη του τραπεζικού συστήματος. Παρόλο που οι τράπεζες συνεχίζουν να παρέχουν τις παραδοσιακές υπηρεσίες (καταθέσεις, δάνεια, πληρωμές), η αντιμετώπιση και το εύρος της λειτουργίας τους, όσο και ο ανταγωνισμός στις χρηματαγορές, έχουν αλλάξει. Η σημαντικότερη αλλαγή στον τρόπο διοίκησης των τραπεζών είναι η διαχείριση ισολογισμών. 1.5.1 ιαχείριση ενεργητικού-παθητικού Η διαχείριση του παθητικού έχει εξελιχθεί σε διαδεδομένη μέθοδο στις τράπεζες για τη χρηματοδότηση της μεγέθυνσής τους. Αυτή η προσέγγιση οδηγεί σε αυξημένο ανταγωνισμό για καταθέσεις, αλλά και άμεσο ανταγωνισμό με άλλους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς για ανεύρεση πόρων μέσα από τις χρηματαγορές. Ο νέος τρόπος χρηματοδότησης των τραπεζών επηρεάζει τόσο τη μακροχρόνια όσο και τη βραχυχρόνια στρατηγική τους. Βραχυχρόνια ο όγκος των συναλλαγών τους δεν περιορίζεται από στενότητα καταθέσεων. Κάθε τράπεζα μπορεί να αντλεί πόρους από την αγορά, ενώ παράλληλα μειώνεται η εγγενής αβεβαιότητα εισροών και εκροών, αφού μια απροσδόκητη μείωση των καταθέσεων μπορεί να αντιμετωπιστεί με συνομολόγηση δανείων (bought money). Υπάρχει όμως πάντα ο κίνδυνος να αποκοπεί μια τράπεζα από τη διατραπεζική ή άλλες αγορές χρήματος, λόγω απρόβλεπτων γεγονότων. Μακροχρόνια η δυνατότητα μιας 40

Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1 τράπεζας για επέκταση εξαρτάται από την ανταγωνιστικότητά της σε τιμές και υπηρεσίες και την παρουσία της στις διεθνείς χρηματαγορές. Με την εξάπλωση της διαχείρισης ενεργητικού-παθητικού, οι τράπεζες άρχισαν να συμμετέχουν ενεργά τόσο ως προμηθευτές όσο και ως αγοραστές σε ένα ευρύ φάσμα χρηματαγορών, όπως στις αγορές πιστοποιητικών καταθέσεων (certificates of deposit-cds), συμφωνιών εξαγοράς (repurchase agreements), τραπεζικών ομολογιών (bank debentures) και άλλων χρεογράφων, ανταλλαγών (swaps), συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης (futures) κ.λπ. Ακόμη, για να αυξήσουν τις δυνατότητες χρηματοδότησής τους και για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις πιθανών πελατών στις χρηματαγορές, εισήγαγαν νέα χρηματοοικονομικά προϊόντα και νέες μεθόδους διαχείρισης πιστωτικών κινδύνων, όπως τα πιστωτικά παράγωγα και τα δεύτερης γενιάς πιστωτικά παράγωγα (second generation credit derivatives-cdos). Με την παρουσία τους σε περισσότερες αγορές επιχείρησαν να διαφοροποιήσουν τις πηγές πόρων, ενώ με την εξάπλωσή τους σε διεθνείς δραστηριότητες προσπάθησαν να μειώσουν τους κινδύνους στο ενεργητικό με γεωγραφική διαφοροποίηση. Οι χρηματοπιστωτικές καινοτομίες, η νέα τεχνολογία και οι νέες δραστηριότητες σε καινούργιες αγορές, εγχώριες και διεθνείς, συνετέλεσαν στην αυξημένη πολυπλοκότητα του τραπεζικού συστήματος. Οι τράπεζες αναγκάστηκαν να βρουν νέα διοικητικά εργαλεία για καλύτερη οργάνωση και λήψη αποφάσεων, ενώ η προηγμένη τεχνολογία τις βοήθησε να επιβιώσουν στις μεταβαλλόμενες αγορές. 1.5.2 Ρευστότητα Η παραδοσιακή αντίληψη για ρευστότητα (liquidity) ήταν η κατοχή χαρτοφυλακίου ρευστών διαθεσίμων. Με την εφαρμογή όμως της διαχείρισης παθητικού, η απαιτούμενη ρευστότητα μπορεί να επιτευχθεί με τη δημιουργία νέων υποχρεώσεων. Έτσι, η διαχείριση της ρευστότητας αφορά την όλη βραχυχρόνια θέση της τράπεζας, που εξαρτάται από τις ταμειακές ροές (cash flow), τόσο προς όσο και από την τράπεζα μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν ειδικές μέθοδοι για τη διαχείριση των ορίων των επιτοκίων (interest rate margins gapping και maturity mismatching layering), ενώ ορισμένες τράπεζες χρησιμοποίησαν αντιστάθμιση κινδύνου (hedging) σε προθεσμιακά συμβόλαια για να αντιμετωπίσουν τις διακυμάνσεις στα επιτόκια. 41