ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (Τ.Ε.Ι.) ΑΘΗΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΣΤΙΧΑΣ ΧΙΟΥ ΤΟΥ Π.Ι.Ο.Π. ΚΑΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΜΑΣΤΙΧΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΓΚΟΥΤΣΕΛΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΟΝΤΙΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓ.: κ. ΜΑΧΑ ΝΑΝΤΙΑ ΑΘΗΝΑ, ΜΑΙΟΣ 2018-1 -
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσους προσέφεραν την πολύτιμη βοήθεια τους για την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Αρχικά, ευχαριστούμε θερμά την κ. Καλλινικίδου Άννα, επιμελήτρια του Μουσείου Μαστίχας Χίου και εργαζόμενη στην Υπηρεσία Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς για την συνέντευξη που μας παραχώρησε, την οποία μας δόθηκε η τιμή να χρησιμοποιήσουμε ως οδηγό για τη συνέχεια της έρευνας μας. Τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μας οφείλουμε στην επιβλέπουσα καθηγήτρια μας, κυρία Μαχά Νάντια, η οποία με σωστή καθοδήγηση και πολύτιμη βοήθεια σε οποιοδήποτε σημείο και οποιαδήποτε στιγμή χρειάστηκε, συνέβαλε σημαντικά στην ολοκλήρωση αυτής της πτυχιακής εργασίας. - 2 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.8 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ..10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ....13 1.1 Η φυσιογνωμία του Ομίλου 13 1.2 Πλαίσιο λειτουργίας του ΠΙΟΠ 13 1.3 Επικοινωνιακή Στρατηγική... 18 1.4 Το Δίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ και η διαχείριση τους..18 1.5 Η προσφορά του ΠΙΟΠ στη κοινωνία...25 1.6 Οι διαχρονικοί στόχοι του ΠΙΟΠ 30 1.7 Πιστοποιήσεις και Βραβεύσεις 31 1.8 Στηρίζοντας τη Χίο.33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΣΤΙΧΑΣ ΧΙΟΥ.35 2.1. Το Μουσείο Μαστίχας Χίου...35 2.2 Η τεχνική κατασκευή του Μουσείου Μαστίχας Χίου 36 2.3 Ο σκοπός του Μουσείου Μαστίχας Χίου...38 2.4 Η συνεισφορά των ντόπιων στην έκθεση του Μουσείου 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 39 3.1 Αναδεικνύοντας τη διαχρονία και την αειφορία..41 3.2 Εισαγωγή.43 3.3 Σχίνος και μαστίχα Καλλιέργεια. 44 3.4 Καλλιέργεια..46 3.5 Διαχείριση 48 3.6 Παραγωγή 53 3.7 Υπαίθρια έκθεση...56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ΕΝΩΣΗ ΜΑΣΤΙΧΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΧΙΟΥ (ΕΜΧ).-.57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΙΟΠ..59-3 -
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..68 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..71 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 74 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1: Προγραμματισμός πτυχιακής εργασίας μέσω διαγράμματος Gantt 11 Πίνακας 3.1: Το οργανόγραμμα του ΠΙΟΠ 16 Πίνακας 3.2: Συνεργασίες και Συνέργειες του ΠΙΟΠ 17 Πίνακας 3.3: Χάρτης Ενεργειών Επικοινωνίας του ΠΙΟΠ..26 Πίνακας 4.1: Η κτηριακή εγκατάσταση του Μουσείου Μαστίχας Χίου 37 Πίνακας 6.1: Επισκεψιμότητα του Μουσείου την τελευταία 3ετία 59 Πίνακας 6.2: Επισκεψιμότητα του Μουσείου το 2016 60 Πίνακας 6.3: Επισκεψιμότητα Μουσείων ανά νομό 61 Πίνακας 6.4: Ελληνικά μουσεία με σειρά επισκεψιμότητας 62 Πίνακας 6.5: Σύγκριση επισκεψιμότητας κρατικών και μουσείων ΠΙΟΠ 63 Πιίακας 6.6: Επιρροή από την ύπαρξη του μουσείου..64 Πινακας 6.7: Αριθμός επισκεπτών με διανυκτέρευση 65 Πινακας 6.8: Αριθμός επισκεπτών χωρίς διανυκτέρευση.65 Πινακας 6.9: Συνολικές επιδράσεις λόγω επισκεψιμότητας μουσείων..66 Πινακας 6.10: Εκτιμώμενες επιδράσεις 68 Πίνακας 7.1: Ανάλυση SWOT Μουσείου Μαστίχας Χίου.70-4 -
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το Μουσείο Μαστίχας Χίου είναι το όγδοο μουσείο του Δικτύου Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ). Βρίσκεται στα Μαστιχοχώρια της Νότιας Χίου όπου καλλιεργείται ο σκίνος και παράγεται η μαστίχα. Για αυτόν τον λόγο στεγάζεται σε κτήριο που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του μουσείου, σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, καθώς η παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια είναι ζωντανή και σήμερα, και αποτελεί στοιχείο της ταυτότητας των κατοίκων, αλλά και της ιστορίας του τόπου. Η έκθεση στηρίχτηκε στα πορίσματα του διεπιστημονικού ερευνητικού προγράμματος για τη μαστίχα που εκπονήθηκε από το ΠΙΟΠ. Η εργασία έχει ως σκοπό την καταγραφή και την ανάλυση των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν από τη διεπιστημονική ομάδα εργασίας του Μουσείου για την ανάδειξη της παραγωγικής ιστορίας της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας. Στόχος της εργασίας είναι η καταγραφή των εκθεσιακών πρακτικών του Μουσείου Μαστίχας Χίου και αφετέρου η κριτική μελέτη των μέσων που χρησιμοποιήθηκαν για την παρουσίαση της μαστίχας σε σχέση με τις τεχνικές παραγωγής της και με τους ανθρώπους σε μια μακρά χρονική διάρκεια. Λέξεις κλειδιά: Μουσείο Μαστίχας, ΠΙΟΠ, εκθεσιακή πρακτική, μαστίχα. - 5 -
ABSTRACT The Museum of Mastiha Chios is the eighth museum of the Thematic Technology Museum Network of the Piraeus Group Cultural Foundation (PIOP). It is located in the Mastichohoria of South Chios, where the mastic tree (skinos) is grown and the mastic is produced. For this reason, it is housed in a building that was created for the purposes of the museum on a plot of land donated by the Association of Mastic Producers of Chios, as the traditional mastic cultivation is still alive and is an element of the identity of the inhabitants and the history of the place. The exhibition was based on the findings of the multidisciplinary mastic research program developed by the PIOP. This thesis aims to record and analyze the tools used by the interdisciplinary working group of the Museum to highlight the productive history of the cultivation and the treatment of mastic. The aim of this thesis is to record the exhibition practices of the Mastic Museum in Chios and the critical study of the means used for the presentation of mastic in relation to its production techniques and to humans for a long time. Keywords: Museum of Mastic, PIOP, exhibition practice, mastic. - 6 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία με τίτλο «Το Μουσείο Μαστίχας Χίου του ΠΙΟΠ και η ανάδειξη της διαχρονίας της μαστίχας μέσα από την εκθεσιακή του πρακτική» έχει ως σκοπό την καταγραφή και την ανάλυση των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν από τη διεπιστημονική ομάδα εργασίας του Μουσείου για την ανάδειξη της παραγωγικής ιστορίας της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας. Το Μουσείο Μαστίχας Χίου είναι το όγδοο μουσείο του Δικτύου Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ). Βρίσκεται στα Μαστιχοχώρια της Νότιας Χίου όπου καλλιεργείται ο σκίνος και παράγεται η μαστίχα. Για αυτόν τον λόγο στεγάζεται σε κτήριο που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του μουσείου, σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, καθώς η παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια είναι ζωντανή και σήμερα, και αποτελεί στοιχείο της ταυτότητας των κατοίκων, αλλά και της ιστορίας του τόπου. Η έκθεση στηρίχτηκε στα πορίσματα του διεπιστημονικού ερευνητικού προγράμματος για τη μαστίχα που εκπονήθηκε από το ΠΙΟΠ. Στόχος της εργασίας είναι η καταγραφή των εκθεσιακών πρακτικών του Μουσείου Μαστίχας Χίου και αφετέρου η κριτική μελέτη των μέσων που χρησιμοποιήθηκαν για την παρουσίαση της μαστίχας σε σχέση με τις τεχνικές παραγωγής της και με τους ανθρώπους σε μια μακρά χρονική διάρκεια. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) είναι ένα κοινωφελές ίδρυμα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα της Τράπεζας Πειραιώς, η οποία καλύπτει τις λειτουργικές του δαπάνες, αλλά και τις δαπάνες των Μουσείων. Λειτουργεί με στόχο τη διάσωση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Ο συγκεκριμένος στόχος επιτυγχάνεται με έμφαση στη βιοτεχνική και βιομηχανική τεχνολογία, αλλά και με την προώθηση της σχέσης του Πολιτισμού με το Περιβάλλον (Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, no date & Καλλινικίδου, Α. 2018) Το ΠΙΟΠ, στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και του τριπτύχου Άθρωπος-Κοινωνία-Πολιτισμός που αυτή προάγει, έχει αναλάβει τον σχεδιασμό, την οργάνωση και υλοποίηση πολιτιστικών και επιστημονικών δράσεων στην ελληνική περιφέρεια. Η πολιτική του, είναι σταθερά προσανατολισμένη στην ανάπτυξη των - 7 -
τοπικών κοινωνιών και έχει ως βασικό στόχο την άμεση πολιτιστική και την έμμεση οικονομική τους αναβάθμιση. Τον στόχο αυτόν τον επιτυγχάνει με την ίδρυση και λειτουργία ενός εκτεταμένου, διαρκώς αυξανόμενου δικτύου θεματικών τεχνολογικών μουσείων, σε επιλεγμένα σημεία της ελληνικής περιφέρειας. Η θεματική του κάθε μουσείου βασίζεται στην τοπική τέχνη, την τεχνολογική παράδοση και παραγωγή. Σύμφωνα με το ΠΙΟΠ «οι τοπικές κοινωνίες αναγνωρίζουν τις θετικές επιπτώσεις της προβολής της πολιτιστικής τους ταυτότητας στην τόνωση της οικονομίας τους. Αξιοποιούν το πολιτιστικό απόθεμα που διαθέτουν χρησιμοποιώντας ως βάση το ερευνητικό έργο του ΠΙΟΠ που συνδέεται με τη δημιουργία και τη λειτουργία των μουσείων και αφορά την καταγραφή της ιστορίας της τοπικής τους παραγωγής και της βιομηχανικής τους ανάπτυξης». Όσον αφορά ειδικότερα τα θεματικά μουσεία, δεν θα μπορούσαν να περιγραφούν καλύτερα από την ίδια την πρόεδρο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Πειραιώς, κας Σοφίας Στάικου, η οποία σε εκδήλωση για τα 9 θεματικά μουσεία του ΠΙΟΠ στο Ευρωκοινοβούλιο, με τίτλο «Θεματικά Μουσεία: Ευκαιρίες για τον Τουρισμό και την Ανάπτυξη», είπε τα εξής (iefimerida, 2017): «Το Δίκτυο Μουσείων ΠΙΟΠ αλλά και κάθε ένα χωριστά, αποτελούν θύλακα αριστείας που λειτουργεί με διεθνή πρότυπα, που διαφοροποιεί το τουριστικό προϊόν από τα γνωστά στερεότυπα, που λειτουργεί ως καθημερινός πόλος πολιτισμού, που εμπιστεύεται τις νέες τεχνολογίες και διεκδικεί τη νέα γενιά, αλλά και που θεωρεί τον επισκέπτη φίλο του Μουσείου». Η εργασία χωρίζεται στο θεωρητικό και στο ερευνητικό μέρος. Στο θεωρητικό μέρος εντάσσεται το πρώτο κεφάλαιο στο οποίο γίνεται μια σφαιρική παρουσίαση του ΠΙΟΠ σε οκτώ υποενότητες με βάση τη φυσιογνωμία και το έργου του. Παρουσιάζονται τα θεματικά μουσεία ανά την Ελλάδα με σύντομη αναφορά στον σκοπό δημιουργίας τους. Στο ερευνητικό μέρος, το κεφάλαιο δύο είναι αφιερωμένο στο Μουσείο Μαστίχας, στο σκεπτικό και στον σκοπό ίδρυσής του. Στο κεφάλαιο τρία παρουσιάζονται οι θεματικές της έκθεσης αναλυτικά και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάδειξη της διαχρονίας της μαστίχας. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο έργο της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών και στο πέμπτο κεφάλαιο, καταγράφεται και αναλύεται η - 8 -
κοινωνικοοικονομική επίδραση των μουσείων του ΠΙΟΠ στις τοπικές κοινωνίες, εστιάζοντας κυρίως, στο παράδειγμα του θεματικού Μουσείου της μαστίχας στη Χίο. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα Συμπεράσματα, τη Βιβλιογραφία και το Παράρτημα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στα πλαίσια της παρούσας πτυχιακής εργασίας, πραγματοποιήθηκε από τις ερευνήτριες μια περιγραφική έρευνα, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της συνέντευξης. Στόχος των ερευνητριών αποτέλεσε η συλλογή δευτερογενών και πρωτογενών δεδομένων, όσον αφορά τη σημασία των μουσείων, της διαχείρισης των θεματικών μουσείων από το ΠΙΟΠ, το τι αντιπροσωπεύει η μαστίχα για την κοινωνία της Χίου και, τέλος, τον ρόλο που διαδραματίζει το Μουσείο Μαστίχας Χίου στα πολιτιστικά δρώμενα της Ελλάδας. Για την υλοποίηση του στόχου πραγματοποιήθηκε μια συστηματική βιβλιογραφική έρευνα που συμπεριέλαβε αναζήτηση σε βιβλία, ιστορικά άρθρα και δημοσιεύσεις. Η χρήση του διαδικτύου υπήρξε εκτενής, μιας και για το υπό μελέτη Μουσείο δεν υπάρχουν αρκετές δημοσιεύσεις, ως εκ τούτου, η συλλογή υλικού από βιβλιοθήκες δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιηθεί σε μέγιστο βαθμό. Τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν από τη χρήση του διαδικτύου ως μέσου άντλησης πληροφοριών (ανώνυμες πηγές, ανεπίσημα στοιχεία, κτλ) αντιμετωπίστηκαν με διεύρυνση του βάθους της δευτερογενούς έρευνας και διαμέσου μεγαλύτερης προσπάθειας άντλησης στοιχείων από επίσημες πηγές. Για τη συλλογή δευτερογενών δεδομένων πραγματοποιήθηκε μελέτη των οικονομικών και στατιστικών στοιχείων, αντλούμενα από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών ερευνών. Επιπροσθέτως, συλλέχθηκαν όσο το δυνατόν περισσότερα δευτερογενή δεδομένα, σχετικά με την πορεία όλων των θεματικών μουσείων του ΠΙΟΠ, για να πραγματοποιηθεί σύγκριση με το Μουσείο Μαστίχας Χίου. Όσον αφορά τη συλλογή πρωτογενών δεδομένων, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της συνέντευξης. Ως εκ τούτου, πραγματοποιήθηκε συνέντευξη με την επιμελήτρια του Μουσείου Μαστίχας Χίου, κ. Άννας Καλλινικίδου, η οποία εργάζεται στην Υπηρεσία - 9 -
Μουσείων ΠΙΟΠ, και δραστηριοποιήθηκε στην εφαρμογή της μουσειολογικής μελέτης που είχε εκπονηθεί από ομάδα ειδικών για το Μουσείο Μαστίχας. Αρχικά, πραγματοποιήθηκε μια πρώτη επικοινωνία, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για την αποστολή των ερωτήσεων της συνέντευξης, και εν συνεχεία μέσω τηλεφώνου, μεταξύ ερευνητριών και επιμελήτριας, με σκοπό τον προγραμματισμό της συνάντησης. Η συνέντευξη έλαβε χώρα στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Το περιεχόμενο της συνέντευξης αφορούσε το ΠΙΟΠ, τα θεματικά μουσεία, στο μουσείο μαστίχας, την εμπλοκή της κοινωνίας της Χίου και την ανταπόκριση του κόσμου. Εκ των υστέρων, πραγματοποιήθηκε από τις ερευνήτριες η αξιολόγηση των απαντήσεων του επιμελήτριας, αλλά και η σύγκριση τους με τα δευτερογενή δεδομένα που συλλέχθηκαν. Μετά και την συλλογή όλων των απαραίτητων δεδομένων, οι ερευνήτριες πραγματοποίησαν αξιολόγηση όλων των διαθέσιμων δεδομένων για τη συγγραφή της παρούσας πτυχιακής εργασίας. Στο τέλος, οι ερευνήτριες έβγαλαν τα επιθυμητά συμπεράσματα. Πίνακας 2.1: Προγραμματισμός πτυχιακής εργασίας μέσω διαγράμματος Gantt - 10 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ 1.1 Η φυσιογνωμία του Ομίλου 1 Το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς είναι ένα κοινωφελές ίδρυμα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα της Τράπεζας Πειραιώς, με στόχο την δημιουργία και διαχείριση θεματικών μουσείων. Σκοπός του ΠΙΟΠ, βάσει καταστατικού, είναι η ανάγκη της συνειδητοποίησης της ελληνικής κοινωνίας, για τη διατήρηση και την προστασία του παραδοσιακού πολιτιστικού χαρακτήρα και του πολιτιστικού περιβάλλοντος της χώρας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της προώθησης της περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευαισθητοποίησης της κοινωνίας αλλά και των φορέων, που είναι ικανοί να πάρουν την πρωτοβουλία, να προστατέψουν και να προωθήσουν την πολιτιστική και περιβαλλοντική κληρονομιά. Η πολιτιστική κληρονομιά του κάθε τόπου είναι ικανή να «συγκεντρωθεί» και να προβληθεί μέσω της δημιουργίας και λειτουργίας των θεματικών μουσείων του ΠΙΟΠ. Μέσω αυτών των μουσείων επιτυγχάνεται και η διάσωση της παραδοσιακής, βιοτεχνικής και βιομηχανικής τεχνολογίας της Ελλάδας (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2017). Για την υλοποίηση των στόχων του, το ΠΙΟΠ έχει τη δυνατότητα να συνεργαστεί με οικονομικές και επιστημονικές υπηρεσίες του ελληνικού κράτους, με νομικά πρόσωπα ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου, αλλά και με ιδιώτες όπως π.χ. Πανεπιστήμια, εκδοτικούς οίκους και μέσα μαζικής επικοινωνίας. Επιπροσθέτως, συνεργάζεται με την τοπική αυτοδιοίκηση και τους τοπικούς φορείς των περιοχών έχει την πρόθεση να προχωρήσει στη πραγματοποίηση κάποιου έργου (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2017). 1.2 Το πλαίσιο λειτουργίας του ΠΙΟΠ Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς έχει ως βασικούς καταστατικούς στόχους την διάσωση της παραδοσιακής τεχνολογίας και της βιομηχανικής κληρονομιάς της χώρας, 1 http://www.piop.gr/el/idrima.aspx - 11 -
αλλά και τη συμβολή του, σαν οργανισμός, στην πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη της, κάτι που επιτυγχάνεται μέσα από την προβολή και την αξιοποίηση των πολιτιστικών αποθεμάτων (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Αναλυτικότερα, οι βασικοί καταστατικοί στόχοι του ΠΙΟΠ στοχεύουν στα εξής (Τράπεζα Πειραιώς (site), no date): Στη διαφώτιση της κοινωνίας σχετικά με την ανάγκη για τη προστασία και τη διατήρηση της παραδοσιακής πολιτιστικής φυσιογνωμίας της Ελλάδας και του περιβάλλοντος της και στην εφαρμογή μεθόδων σχετικά με την πραγματοποίηση τους Στη διάσωση, τη καταγραφή και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας, είτε υλικής είτε άυλης Στη διάσωση της βιομηχανικής τεχνολογίας και της παραδοσιακής βιοτεχνικής της Ελλάδας, στη καταγραφή της πορείας τους μέσα από την ιστορία και στη καταγραφή της ιστορικής πορείας του Ομίλου Πειραιώς, μέσω των αρχείων του, αλλά παράλληλα και στην έρευνα της παραδοσιακής τεχνολογίας και της βιομηχανικής αρχαιολογίας Στη συμβολή της πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξης της Ελλάδας, μέσα από έρευνες, προβολές και αξιοποίηση των πολιτιστικών αποθεμάτων Στη προστασία και τη διαχείριση του φυσικού, πολιτιστικού και οικιστικού περιβάλλοντος Στη διατήρηση και την ανάδειξη του τοπίου, με βάση της αρχές της αειφόρου ανάπτυξης και τη διάδοση της περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευαισθητοποίησης σε αρμόδιες αρχές και κοινωνία Πώς όμως μπορούν να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι; (Τράπεζα Πειραιώς, 2012) 1. Υλοποιώντας ερευνητικά προγράμματα για την εξυπηρέτηση αναγκών της επιστημονικής κοινότητας 2. Ενισχύοντας τις διασωστικές ενέργειες 3. Οργανώνοντας ιστορικό αρχείο, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την οικονομική και βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας - 12 -
4. Δημοσιεύοντας επιστημονικά έργα 5. Οργανώνοντας πολιτιστικές δράσεις 6. Συμμετέχοντας στο δημόσιο διάλογο με σκοπό τη χάραξη στρατηγικών στον πολιτιστικό χώρο 7. Δημιουργώντας και διαχειρίζοντας ένα εκτεταμένο δίκτυο Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Τα εν λόγω μουσεία δεν αποτελούν ιδιοκτησία του Ιδρύματος ή της Τράπεζας, αλλά των τοπικών αυτοδιοικήσεων και του ελληνικού δημοσίου. Το χρονικό διάστημα κατά το οποίο το Ίδρυμα είναι υπεύθυνο είναι 50 χρόνια, κατά τα οποία αναλαμβάνει την ευθύνη της λειτουργίας των μουσείων, αλλά και των εξόδων τους, όπως επίσης και της συντήρησης των κτηρίων και των συλλογών τους. Μετά το πέρας της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, οι παραπάνω υποχρεώσεις περιέρχονται στους ιδιοκτήτες των μουσείων εφόσον το επιθυμούν. - 13 -
Πίνακας 3.1: Το οργανόγραμμα του ΠΙΟΠ (Τράπεζα Πειραιώς, 2012) - 14 -
Πίνακας 3.2: Συνεργασίες και Συνέργειες του ΠΙΟΠ (Τράπεζα Πειραιώς, 2012) - 15 -
1.3 Επικοινωνιακή Στρατηγική Αναφορικά με την πληροφοριακή διάχυση των δράσεων του ΠΙΟΠ, η επικοινωνιακή στρατηγική του Ιδρύματος καθορίζεται από την οργανική σχέση του με την Τράπεζα, που αποτελεί και την πηγή χρηματοδότησης του, το θεσμικό καθεστώς που τη διέπει, αλλά και οι βασικοί καταστατικοί στόχοι του (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Για να μετρήσει και να αναλύσει την επίδραση των δράσεων του, το ΠΙΟΠ προχωρά στα εξής (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): 1. Συλλέγει συστηματικά τα στοιχεία επισκέψεων στα θεματικά μουσεία του δικτύου του 2. Τηρεί βιβλία επισκεπτών στα θεματικά μουσεία του δικτύου 3. Καταγράφει συστηματικά τα όποια αιτήματα και σχόλια-παράπονα των επισκεπτών 4. Επικοινωνεί διαρκώς με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη και αλληλεπιδρά μαζί τους μέσω των γραπτών τους αιτημάτων και των παρατηρήσεων αυτών 5. Αναλύει ποσοτικά και ποιοτικά την επισκεψιμότητα της ιστοσελίδας του 6. Παρακολουθεί την ανταπόκριση των αποδεκτών της ηλεκτρονικής ενημερωτικής επιστολής piopnews 7. Μέσω Δελτίων Τύπου και τηρώντας αρχεία δημοσιευμάτων 1.4 Το Δίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ και η διαχείριση τους Το Δίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ αποτελείται από εννέα θεματικά τεχνολογικά μουσεία, τα οποία διαφυλάσσουν και προβάλουν την τοπική τεχνική παράδοση, αλλά και την βιομηχανική παραγωγή (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). «Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς οργανώνει και διαχειρίζεται ένα δίκτυο θεματικών μουσείων που μελετά, διασώζει και προβάλλει την ελληνική κληρονομιά και την πολιτιστική ταυτότητα του τόπου μας. Τα μουσεία αυτά αποτελούν πρότυπα για τη μέθοδο δημιουργίας μουσείων και για τον τρόπο της μουσειογραφικής εκφοράς τους και προβάλλουν σε κάθε περίπτωση τον ειδικό - 16 -
χαρακτήρα της παραγωγής της περιοχής που βρίσκονται. Αυτό το συνεχώς επεκτεινόμενο Δίκτυο Μουσείων αποτελεί μία μοναδική, μεγάλης κλίμακας πολιτιστική παρέμβαση. Στόχος του Ιδρύματος είναι να μεταδώσει μέσω αυτού του δικτύου μία άλλη αντίληψη για τη δραστηριότητα και την ενίσχυση της περιφέρειας. Τα μουσεία αυτά φιλοδοξούν να αποτελέσουν τόπο συνάντησης και σημείο αναφοράς των τοπικών κοινωνιών». Μουσείο Μετάξης Σουφλί: Το Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί εισάγει στην προβιομηχανική διαδικασία της εκτροφής των μεταξοσκωλήκων και την επεξεργασία του μεταξιού. Σας συστήνει το αρχιτεκτονικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής που ανέδειξε το Σουφλί ως σημαντικό μεταξοπαραγωγικό κέντρο της Ελλάδας. 2 Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης Δημητσάνα Το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, στη Δημητσάνα, προβάλλει τη σημασία της υδροκίνησης στην παραδοσιακή 2 http://www.piop.gr/el/museumnetwork/mouseiometaxis/tomouseio.aspx - 17 -
κοινωνία. Εστιάζοντας στις βασικές προβιομηχανικές τεχνικές που αξιοποιούν το νερό για την παραγωγή ποικίλων προϊόντων, τις συνδέει με την ιστορία και την καθημερινότητα της τοπικής κοινωνίας στο πέρασμα του χρόνου. 3 Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού Σπάρτη Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, στη Σπάρτη, σας ταξιδεύει στον πολιτισμό, την ιστορία και την τεχνολογία της ελιάς και της ελαιοπαραγωγής στον ελλαδικό χώρο, από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Στόχος του Μουσείου είναι να φωτίσει την άρρηκτη σύνδεση της ελιάς με την ταυτότητα του τόπου μας, και γενικά με τον μεσογειακό χώρο. Η ελιά και το λάδι παρουσιάζονται εδώ από διαφορετικές οπτικές γωνιές: οικονομία, διατροφή και χρήσεις, θρησκευτική λατρεία, τέχνη και τεχνολογία. 4 Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου Αγία Παρασκευή Το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου παρουσιάζει τη βιομηχανική φάση της ελαιουργίας στην Ελλάδα. Εστιάζει στις αλλαγές που επέφερε η εισαγωγή της μηχανικής κίνησης στη διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου και προσεγγίζει με ευαισθησία τη συμβολή των κατοίκων της περιοχής στην παραγωγική διαδικασία. Στόχος του Μουσείου 3 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-ydrokinisis/to-mouseio.aspx 4 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-elias-kai-ellinikou-ladiou/to-mouseio.aspx - 18 -
Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου είναι να προβάλει τη βιομηχανική κληρονομιά μας στον τομέα της ελαιουργίας και να την εντάξει στο ευρύτερο αρχιτεκτονικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής. 5 Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας Ν & Σ Τσαλαπάτα Βόλος Το Μουσείο στεγάζεται στο παλιό Εργοστάσιο Πλινθοκεραμοποιίας Νικολάου & Σπυρίδωνος Τσαλαπάτα, στον Βόλο. Παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στο εργοστάσιο, καθώς και όλα τα στάδια της παραγωγής διαφορετικών τύπων τούβλων και κεραμιδιών. Στόχος του είναι αναδείξει την ιστορική ταυτότητα της πόλης του Βόλου και να συμβάλει στη διάσωση και την προβολή της βιομηχανικής κληρονομιάς της. Το Εργοστάσιο Πλινθοκεραμοποιίας Ν. & Σ. Τσαλαπάτα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα του είδους του. Τα εργαστήρια και οι βιομηχανικοί χώροι έχουν αναστηλωθεί και αποτελούν σήμερα σπάνιο δείγμα διασωζόμενου βιομηχανικού συγκροτήματος στον ελληνικό χώρο. 6 Μουσείο Μαρμαροτεχνίας Πύργος Τήνου 7 5 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-biomixanikis-eleourgias/to-mouseio.aspx 6 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-plinthokeramopoieias-tsalapata/tomouseio.aspx 7 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-marmarotexnias-tinou/to-mouseio.aspx - 19 -
Το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας, στον Πύργο της Τήνου, αποτελεί μοναδικό παράδειγμα παρουσίασης της τεχνολογίας του μαρμάρου, υλικού που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην αρχιτεκτονική και την τέχνη της Ελλάδας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μόνιμη έκθεση, που περιγράφει αναλυτικά και ζωντανά το πλέγμα εργαλειακού εξοπλισμού και τεχνικών μαρμαροτεχνίας, δίνει έμφαση στην προβιομηχανική και πρωτοβιομηχανική Τήνο, σημαντικότερο νεοελληνικό κέντρο μαρμαροτεχνίας. Παράλληλα, αναδεικνύει το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκαν τα τοπικά εργαστήρια. Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας Το Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας, που επιδιώκει να καταδείξει την αλληλεξάρτηση ανθρώπου και φύσης, εστιάζει στην αρμονική συνύπαρξή τους στη λεκάνη της Στυμφαλίας. Στόχος του Μουσείου Περιβάλλοντος Στυμφαλίας είναι η οικολογική ευαισθητοποίηση του κοινού και η διάσωση της γνώσης για την παραδοσιακή τεχνολογία της περιοχής. 8 Μουσείο Μαστίχας Χίος 8 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-periballontos-stymfalias/to-mouseio.aspx - 20 -
Το Μουσείο Μαστίχας Χίου βρίσκεται στα Μαστιχοχώρια, σύνολο μεσαιωνικών χωριών στη Νότια Χίο, στο μοναδικό σημείο της Μεσογείου όπου καλλιεργείται ο σχίνος της ποικιλίας Pistacia lentiscus var. Chia, από τον οποίο παράγεται η μαστίχα. Το Μουσείο Μαστίχας Χίου έχει ως στόχο την ανάδειξη της παραγωγικής ιστορίας της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας, την οποία εντάσσει στο πολιτιστικό τοπίο της Χίου. Μέσα από το πρίσμα της εγγραφής από την UNESCO της παραδοσιακής μαστιχοκαλλιέργειας στον Αντιπροσωπευτικό κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, το 2014, έμφαση δίνεται στη διαχρονία και την αειφορία του χιώτικου αυτού προϊόντος. 9 Μουσείο Αργυροτεχνίας Ιωάννινα Το Μουσείο Αργυροτεχνίας βρίσκεται στο κάστρο των Ιωαννίνων, και συγκεκριμένα στο δυτικό προμαχώνα της νοτιανατολικής ακρόπολης (Ιτς Καλέ). Καταλαμβάνει τα δύο επίπεδα του προμαχώνα καθώς και το κτίσμα των παλαιών μαγειριών που εφάπτεται σε αυτόν. Σκοπός του είναι η διάσωση της γνώσης για την ηπειρώτικη αργυροτεχνία και η διάχυση της πληροφορίας γύρω από την τεχνολογία της στο ευρύ κοινό. Επίσης, η σύνδεση 9 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-mastixas/to-mouseio.aspx - 21 -
αυτής της τεχνολογίας με τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής γύρω από τα οποία αυτή αναπτύχθηκε και άκμασε. Πρόκειται για μουσείο θεματικό, αφού πραγματεύεται την τεχνολογία της αργυροχοΐας κατά την προβιομηχανική περίοδο, αλλά ταυτόχρονα και μουσείο περιφερειακό, αφού εστιάζει κυρίως στην ιστορία της αργυροχοΐας στην περιοχή της Ηπείρου. Χρονικά, η έκθεση αναφέρεται κατά βάση στη μεταβυζαντινή περίοδο, από τον 15ο αιώνα και έπειτα, χωρίς ωστόσο να λείπουν και αναφορές στο απώτερο παρελθόν, καθώς η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για την παραγωγή των ασημικών ανάγεται συχνά σε πολύ παλαιότερες περιόδους. 10 Μέσω του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα αυτών των τοπικών μουσείων, μέσω της κάλυψης του συνόλου των λειτουργικών εξόδων, αλλά και μεριμνώντας για την εύρυθμη διοίκηση τους, η οποία βασίζεται σε ένα κεντρικό διοικητικό σύστημα, που στηρίζεται και από επιτροπές παρακολούθησης αποτελούμενες από τοπικούς φορείς και εκπροσώπους του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Στο κομμάτι της ομαλής λειτουργίας των μουσείων συμπεριλαμβάνεται και η αντιμετώπιση των τακτικών και έκτακτων θεμάτων διαχείρισης, δηλαδή εργασίες συντήρησης, οργάνωση εκδηλώσεων, διαχείριση και ενέργειες βελτίωσης καταστημάτων πώλησης των μουσείων, διαχείριση κυλικείων και οποιαδήποτε ενέργεια θα μπορούσε να εμπλουτίσει τις συλλογές των μουσείων (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Πέρα από την αύξηση της τουριστικής κίνησης σε νησιώτικες ή απομακρυσμένες περιοχές, η λειτουργία του δικτύου μουσείων του ΠΙΟΠ συμβάλλει σημαντικά στην οικονομική ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών, τα προϊόντα που πωλούνται στα κυλικεία και στα καταστήματα των μουσείων, προμηθεύονται το 80% των αγαθών και το 50% των συγκεκριμένων προϊόντων από την τοπική αγορά (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). 10 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-argyrotexnias/to-mouseio.aspx - 22 -
Όσον αφορά το προσωπικό φύλαξης των μουσείων του ΠΙΟΠ, αυτό προέρχεται κυρίως από τον εκάστοτε τόπο λειτουργίας του μουσείου, ενώ επιδιώκεται μέσω τακτικής επιμόρφωσης στοχεύοντας σε συνεχή αναβάθμιση των υπηρεσιών που παρέχει στους επισκέπτες, όπως για παράδειγμα η υποδοχή στο μουσείο των ατόμων με προβλήματα όρασης, εξυπηρέτηση επισκεπτών μέσω ακουστικής ξενάγησης και εκκενώνοντας έγκαιρα τα συγκροτήματα του μουσείου σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Κάθε χρόνο, παρατηρείται συνεχή αύξηση των επισκεπτών στα μουσεία του Δικτύου ΠΙΟΠ, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην υποστήριξη των τοπικών κοινωνιών, οι οποίες αναγνωρίζουν τις θετικές επιδράσεις από την προβολή της πολιτιστικής τους ταυτότητας, καθώς με αυτόν τον τρόπο βλέπουν να τονώνεται η τοπική τους οικονομία (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Το Ίδρυμα του ΠΙΟΠ στοχεύει στη καθιέρωση των μουσείων του δικτύου του στη καθιέρωση τους ως κέντρα πολιτιστικής παραγωγής των τοπικών κοινωνιών όπου λειτουργούν, μέσω της οργάνωσης πολιτιστικών δρώμενων υψηλής στάθμης στις Αίθουσες Πολλαπλών Χρήσεων στα μουσεία. Σε αυτές τις αίθουσες διοργανώνονται καλλιτεχνικές και επιστημονικές δράσεις, οι οποίες ταυτίζονται με τον χαρακτήρα του εκάστοτε μουσείου, ενώ παραχωρούνται και σε τοπικούς φορείς για τη στέγαση εκδηλώσεων, που οργανώνονται από τους φορείς (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). - 23 -
1.5 Η προσφορά του ΠΙΟΠ στη κοινωνία 1 Πίνακας 3.3: Χάρτης Ενεργειών Επικοινωνίας του ΠΙΟΠ (Τράπεζα Πειραιώς, 2012) Το ΠΙΟΠ παράγει ερευνητικό έργο, το οποίο σχεδιάζεται διεπιστημονικά και ως ανταγωνιστικό του πλεονέκτημα ορίζεται η μακρόχρονη και εξειδικευμένη εμπειρία του Ιδρύματος σε θέματα συγκεκριμένων θεματικών πεδίων έρευνας. Τα αποτελέσματα ερευνητικού έργου αξιοποιούνται (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): - 24 -
1. Για να δημιουργηθούν θεματικά τεχνολογικά μουσεία 2. Για να εμπλουτιστούν οι μουσειακές συλλογές 3. Για να διοργανωθούν εκθέσεις 4. Για να εκδοθούν μελέτες 5. Για να δημιουργηθούν εργαλεία προώθησης των τοπικών οικονομιών 6. Για να ψηφιοποιηθούν τα επιστημονικά δεδομένα, τα οποία συντελούν στην προαγωγή της έρευνας 7. Για να συμβάλει το Ίδρυμα σε εθνικής εμβέλειας παρεμβάσεις για λογαριασμό της χώρας, συνεργαζόμενο με φορείς εμπεδωμένου κύρους Σχετικά με την ερευνητική θεματολογία, δίνεται έμφαση στη παραδοσιακή τεχνολογία, στον υλικό πλούτο, στη διαχείριση των φυσικών πόρων της Ελλάδας και στον παραγόμενο πολιτισμό μέχρι και το πιο πρόσφατο παρελθόν. Η εξέταση των σημαντικότερων κλάδων της οικονομίας της χώρας έχει προτεραιότητα, ενώ ειδικές τεχνικές και προϊόντα είναι άξια μελέτης. Επιπρόσθετα, εκπονούνται μελέτες σχετικά με την τοπική παράδοση συγκεκριμένων περιοχών, συχνά μετά και από αιτήματα των τοπικών κοινωνιών, ενώ ενδιαφέρουν σημαντικά και τα ζητήματα που σχετίζονται με τον πολιτιστικό τουρισμό (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Στον τομέα της εκπαίδευσης, το ΠΙΟΠ έχει καταφέρει να επεκταθεί στη δια βίου εκπαίδευση, μέσα από την οργάνωση εργαστηρίων με τη συμμετοχή επιστημόνων και επαγγελματιών διαφόρων ειδικοτήτων. Επιπρόσθετα, το ΠΙΟΠ δίνει δυνατότητα πρακτικής άσκησης σε φοιτητές. Από εκεί και πέρα, το Ίδρυμα οργανώνει επιστημονικές και βιωματικές δράσεις, δίνοντας έμφαση στη παραγωγή νέων ερευνητικών ευρημάτων, αλλά και στη προβολή ή την εκλαΐκευση παλαιότερων. Η οργάνωση αυτών των δράσεων πραγματοποιείται με τρόπου που δίνει τη δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να αξιοποιούν το πολιτιστικό απόθεμα που έχουν στη διάθεση τους (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). - 25 -
Με στόχο την διοργάνωση και προετοιμασία σχολικών επισκέψεων στα μουσεία του δικτύου, το ΠΙΟΠ προωθεί δωρεάν εκπαιδευτικούς φακέλους και τομείς, από τις εκδόσεις του Ιδρύματος. Επίσης, προωθούνται σε δημόσιες, σχολικές και πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες τομείς που αφορούν εκδόσεις του ΠΙΟΠ, ως πανεπιστημιακά συγγράμματα (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Ακόμα μια βασική δράση του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς αποτελεί η λειτουργία και διαχείριση βιβλιοθήκης, εξειδικευμένη σε ζητήματα που σχετίζονται με μουσειακές σπουδές και πολιτιστικής διαχείρισης. Η βιβλιοθήκη στοχεύει στον συνεχή εμπλουτισμό της και στην εξυπηρέτηση της ερευνητικής και εκπαιδευτικής κοινότητας. Στο κεντρικό τμήμα της βιβλιοθήκης, οι επισκέπτες έχουν την δυνατότητα της ελεύθερης πρόσβασης σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, οι οποίες σχετίζονται με επιστημονικά ευρήματα που πηγάζουν από τα ολοκληρωμένα ερευνητικά προγράμματα του Ιδρύματος (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Το ΠΙΟΠ υποστηρίζει την προετοιμασία πολιτιστικών δρώμενων και ενισχύει την εκπόνηση εργασιών και την πραγματοποίηση ερευνών σχετικά με τις θεματικές του, μέσω της παροχής επιστημονικής συμβουλευτικής υποστήριξης σε εθνικούς και δημόσιους φορείς, σε τοπικές αυτοδιοικήσεις, εκπαιδευτικούς οργανισμούς, επιστήμονες, ερευνητές και υποψήφιους διδάκτορες (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Άλλη μια κύρια δράση του Ιδρύματος είναι η συμμετοχή σε πανελλαδικούς και διεθνείς επιστημονικούς και εκπαιδευτικούς φορείς. Μέσω αυτής της συμμετοχής, το ΠΙΟΠ επιδιώκει (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): Να συμβάλει στη διαμόρφωση επίσημων πολιτικών στον πολιτισμό μέσω: o Της συμμετοχήw της γενικής διεύθυνσης του Ιδρύματος στο συμβούλιο μουσείων του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. o Συμμετέχοντας σε ανακοινώσεις-δελτία Τύπου-ομιλίες-διαλέξεις της γενικής διεύθυνσης και στελεχών σε διάφορες επιστημονικές εκδηλώσεις, σε δράσεις του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων o Μέσα από συνεργασίες στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ - 26 -
o Με τη συμμετοχή του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων στις επιτροπές που παρακολουθούν και εποπτεύουν τα μουσεία του δικτύου ΠΙΟΠ Να συμμετάσχει σε εταιρικές ομάδες ερευνητικών και ακαδημαϊκών φορέων με σκοπό την υλοποίηση διεθνών επιστημονικών προγραμμάτων. Για παράδειγμα: o Έργο Re-connecting the bonds between archaeological artifacts and historicity o Πρόγραμμα The Civil Society Facility-EU-Turkey Intercultural Dialogue o Museums (ICD-MUSE) Η λειτουργία του Ιστορικού Αρχείου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς εξυπηρετεί την υποστήριξη της ιστορικής έρευνας, αλλά και τις λειτουργίες του Τραπεζικού Ιδρύματος. Το εν λόγω αρχείο αποτελείται από το σύνολο των δεδομένων της ETBAbank, το οποίο είναι ενσωματωμένο και στο Ιστορικό αρχείο του ΠΙΟΠ, και από ιστορικά αρχεία τραπεζικών ιδρυμάτων, οργανισμών, εταιριών, επιχειρήσεων και ιδιωτών, οι οποίοι συνδέθηκαν άμεσα με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες του Ομίλου Πειραιώς. Μετά από σχετικά αιτήματα, η υπηρεσία αυτού του ιστορικού αρχείου δίνει τη δυνατότητα έρευνας σε εξωτερικούς ερευνητές που μελετούν θέματα σχετικά με την οικονομική ιστορία και τη βιομηχανική αρχαιολογία (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Μια δραστηριότητα που αποτελεί ένα καθοριστικής σημασίας έργο για το ΠΙΟΠ, είναι η έκδοση έργων. Τα εν λόγω έργα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ερευνητικών πεδίων, όπως για είναι (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): 1. Η ιστορία της τεχνολογίας 2. Η βιομηχανική αρχαιολογία 3. Οι μουσειακές σπουδές 4. Η οικονομική ιστορία - 27 -
Οι εκδόσεις του ΠΙΟΠ είναι συντονισμένες με τις δράσεις του δικτύου θεματικών μουσείων, αλλά και με ερευνητικά προγράμματα που είτε είναι ολοκληρωμένα, είτε σε εξέλιξη είτε παρουσιάζονται στο ερευνητικό και μη κοινό. Επιπρόσθετα, στις εκδόσεις αυτές περιλαμβάνονται και οι υποβαλλόμενες μελέτες που σχετίζονται με την επίτευξη των βασικών καταστατικών στόχων του ΠΙΟΠ. Το γεγονός πως οι εκδόσεις του Ιδρύματος χαρακτηρίζονται ως επιστημονικά συγγράμματα αποδεικνύει την απήχηση των εκδόσεων στην επιστημονική κοινότητα (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). 1.6 Οι διαχρονικοί στόχοι του ΠΙΟΠ Ο βασικότερος στόχος του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, είναι να συνεχιστεί η συντονισμένη πραγματοποίηση δράσεων υψηλής ποιότητας στην ελληνική περιφέρεια, μέσα από τις οποίες δράσεις δημιουργούνται πόλοι τουριστικής έλξης και με αυτόν τον τρόπο στηρίζονται οι τοπικές κοινωνίες από πολιτιστική, αλλά κυρίως οικονομική άποψη (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Επιπρόσθετα, η περαιτέρω διάχυση του έργου που παράγεται από το ΠΙΟΠ σε πολλαπλές ομάδες κοινού, με βάση τις αρχές εταιρικής υπευθυνότητας του Ομίλου Πειραιώς, παραμένει ένας κεντρικός στόχους του Ιδρύματος, επιπρόσθετος από τη συνέχιση των βασικών του δραστηριοτήτων (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Το ΠΙΟΠ επιδιώκει να το καταφέρει αυτό με τους εξής τρόπους (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): Διατηρώντας και βελτιώνοντας περαιτέρω τα επίπεδα της λειτουργίας του, αλλά και αυξάνοντας τον βαθμό ικανοποίησης όλων των ενδιαφερόμενων μερών που εμπλέκονται στη λειτουργία αυτή Εντατικοποιώντας την παροχή της επιστημονικής βοήθειας προς τους δημόσιους οργανισμούς, τους τοπικούς και κοινωνικούς φορείς αλλά και τους νέους επιστήμονες Επεκτείνοντας τους ερευνητικούς στόχους του Ιδρύματος στο βιομηχανικό απόθεμα των κεντρικών βιομηχανικών ζωνών στη νεότερη Ελλάδα - 28 -
Επεκτείνοντας την εκπαιδευτική δράση του Ιδρύματος στη δια βίου μάθηση ενηλίκων, δίνοντας έμφαση σε λειτουργούς της εκπαίδευσης και σε νέους επιστήμονες Παρέχοντας ευρέως εκπαιδευτικό υλικό μέσω της ιστοσελίδας του Ιδρύματος προκειμένου σε αυτό να έχει πρόσβαση η εκπαιδευτική κοινότητα και τα εμπλεκόμενα μέρη της Δημιουργώντας διαδραστικές πύλες με σκοπό την αμεσότερη επικοινωνία με ευρύτερο κοινό και περισσότερες ομάδες αποδεκτών, και παρέχοντας πληροφόρηση, από επιστημονική μέχρι εκλαϊκευτική και εκπαιδευτική, συσχετιζόμενη με το βασικό αντικείμενο του Ιδρύματος και με τη μεθοδολογία που αυτό έχει αναπτύξει 1.7 Πιστοποιήσεις και Βραβεύσεις 11 Το ΠΙΟΠ εφαρμόζει Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας σύμφωνα με το Πρότυπο EN ISO 9001:2015 για το ακόλουθο πεδίο εφαρμογής: Σχεδιασμός, μελέτη, κατασκευή, λειτουργία και συντήρηση Δικτύου Μουσείων. Προβολή και διοργάνωση εκθέσεων, πολιτιστικών εκδηλώσεων, βιβλιοπαρουσιάσεων, σεμιναρίων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων και δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας. Υλοποίηση ερευνητικών προγραμμάτων για την καταγραφή, διάσωση, ανάδειξη και προβολή της προβιομηχανικής και βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα. Συγκέντρωση, επεξεργασία και διάθεση, προς πολλαπλές ομάδες κοινού, ιστορικού αρχειακού υλικού, για την τεκμηρίωση και μελέτη της ελληνικής οικονομικής ιστορίας του 20ου αιώνα και τη διατήρηση της μνήμης μέσω αρχειακών πηγών. Έκδοση πρωτότυπων εργασιών, μεταφράσεις έργων, σχεδίαση εκπαιδευτικού υλικού για παιδικό κοινό, βιβλίων καθώς και άλλες εκδοτικές εργασίες, παραγωγή εντύπου και ψηφιακού ενημερωτικού υλικού και ψηφιακών εφαρμογών. 11 http://www.piop.gr/el/idrima/pistopoihsh-vraveuseis.aspx - 29 -
Επιλογή, απόκτηση, οργάνωση και διαχείριση εντύπων και ηλεκτρονικών συλλογών βιβλίων και περιοδικών, βάσεων δεδομένων, οπτικοακουστικού υλικού, δραστηριότητες βιβλιοθηκών και αρχειοφυλακείων. Υλοποίηση και διαχείριση ευρωπαϊκών και συγχρηματοδοτούμενων έργων. Ανάπτυξη πρωτοβουλιών, υλοποίηση και διαχείριση ευρωπαϊκών και συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων για τη σύνδεση της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς με το περιβάλλον. Λειτουργία καταστημάτων αναμνηστικών, λοιπό λιανικό εμπόριο καινούριων ειδών σε ειδικευμένα καταστήματα Το ΠΙΟΠ εφαρμόζει ένα Σύστημα για την Βιώσιμη Διαχείριση των εκδηλώσεων σε συμφωνία με το Πρότυπο ISO 20121: 2012 για το ακόλουθο πεδίο εφαρμογής : «Σχεδιασμός, υλοποίηση, διαχείριση και διοργάνωση επιστημονικών, εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων». Το ΠΙΟΠ έχει αναπτύξει και εφαρμόζει Σύστημα Περιβαλλοντικής και Ενεργειακής Διαχείρισης, το οποίο οργανώνει, με τον πλέον συστηματικό τρόπο, την παρακολούθηση, διαχείριση και τελικά τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που σχετίζονται με τις δραστηριότητές του και την βελτίωση της ενεργειακής του επίδοσης. Το Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης εφαρμόζεται στο σύνολο των κτιρίων και των δραστηριοτήτων του ΠΙΟΠ. Η πρώτη Περιβαλλοντική Δήλωση του Ιδρύματος επαληθεύτηκε, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κανονισμού EMAS, από την Κυπριακή Εταιρεία Πιστοποίησης [reg. no. EMAS ELV-0009 (αριθ. 549)], στις 14.3.2014. Το Ίδρυμα, σύμφωνα με την υπ 'αριθμ 50486/1466 /27.10.2014 υπουργική απόφαση, καταχωρίστηκε στο ελληνικό μητρώο του EMAS (αριθμός καταχώρησης EL-000110). - 30 -
Το 2012 απονεμήθηκε στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς το Βραβείο Europa Nostra στην κατηγορία «Ειδικές υπηρεσίες». Το Βραβείο παρέδωσαν στο ΠΙΟΠ ο Πρόεδρος της Europa Nostra, maestro Placido Domingo, και η Επίτροπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Εκπαίδευση και τον Πολιτισμό, κ. Ανδρούλλα Βασιλείου. 1.8 Στηρίζοντας τη Χίο Θέλοντας να συνεχίσει την κοινωνική της δράση μέσω ενίσχυσης και στήριξης με εθελοντικές δράσεις εργαζομένων, χορηγιών και δωρεών, και μέσω της συνεργασίας με μη κυβερνητικές κοινωφελείς οργανώσεις να στηρίζει τον θεσμό της οικογένειας, τον τομέα της παιδείας, της υγείας και της επιχειρηματικότητας, το 2012 ο Όμιλος της Τράπεζας Πειραιώς, στα πλαίσια αρωγής του σε ομάδες και άτομα που επλήγησαν σε επαγγελματικό και ατομικό επίπεδο, θέλησε να συνδράμει στη βοήθεια προς το νησί της Χίου (Τράπεζα Πειραιώς, 2012). Το διοικητικό συμβούλιο του Τραπεζικού Ιδρύματος, θεωρώντας υποχρέωση την ανάληψη κοινωνικού έργου, συνέδραμε στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της τοπικής οικονομίας του νησιού, το οποίο το καλοκαίρι του 2012 επλήγη από καταστροφικές πυρκαγιές. Προκειμένου να μπορέσει και πάλι η Χίος να ανακτήσει τα βήματα της, οι παρεμβάσεις του Ομίλου Πειραιώς ήταν οι εξής (Τράπεζα Πειραιώς, 2012): Παράταση ενός χρόνου της αποπληρωμής όλων των τοκοχρεωλυτικών δόσεων που όφειλαν οι μαστιχοπαραγωγοί και η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου στο Τραπεζικό Ίδρυμα Μείωση του επιτοκίου των δανείων που είχε λάβει η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου από το Τραπεζικό Ίδρυμα - 31 -
Άμεση χορηγία της τάξεως των 25.000 ευρώ προς την περιφέρεια Χίου για την αγορά ζωοτροφών και για την ενίσχυση των κτηνοτρόφων Χορηγία που αφορούσε τη στήριξη φυτωρίου από τη στιγμή που θα προχωρούσε σε αυτό η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου - 32 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΣΤΙΧΑΣ ΧΙΟΥ 2.1 Το Μουσείο Μαστίχας Χίου Με γνώμονα τα παραπάνω, το ΠΙΟΠ προχώρησε στην δημιουργία και τη λειτουργία του Μουσείου Μαστίχας Χίου, το οποίο αποτελεί το όγδοο κατά σειρά (ένα από τα 9 συνολικά) μουσείο του Δικτύου Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς. Το ΠΙΟΠ έχει την αποκλειστική ευθύνη της λειτουργίας του. Η δημιουργία του Μουσείου εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» ΕΠΑΝ ΙΙ, το οποίο χρηματοδοτείται από το ΕΣΠΑ 2007-2013 (συγχρηματοδότηση ΕΤΠΑ) και από την Τράπεζα Πειραιώς. Αξίζει να σημειωθεί πως το οικόπεδο το οποίο αξιοποιήθηκε για τη δημιουργία του Μουσείου, παραχωρήθηκε στο Ίδρυμα από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, κάτι το οποίο προβλεπόταν από τη συνεργασία του Δήμου Χίου με το Υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης, Τουρισμού και το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (Μουσείο Μαστίχας Χίου, no date). - 33 -
Η ακριβής τοποθεσία του Μουσείου Μαστίχας Χίου είναι στη νότια Χίο, στα Μαστιχοχώρια, το οποίο αποτελεί το μοναδικό σημείο σε όλη τη Μεσόγειο που μπορεί να καλλιεργηθεί με επιτυχία η συγκεκριμένη ποικιλία του σχίνου, για να καταφέρει να «δακρύσει» και να παραχθεί η μαστίχα (Μουσείο Μαστίχας Χίου, no date). Το Μουσείο στεγάζεται σε κτηριακό συγκρότημα, εναρμονισμένο με το τοπίο, ενώ ο υπαίθριος χώρους στο εξωτερικό του έχει διαμορφωθεί ούτως ώστε οι επισκέπτες να έρχονται σε άμεση επαφή για να γνωρίσει την διαδικασία της μαστιχοκαλλιέργειας (Καλλινικίδου, 2017). Το ΠΙΟΠ το 2007 εκπόνησε ερευνητικό πρόγραμμα με θέμα τη μαστίχα. Ολοκληρώθηκε το 2008 στη Χίο, μετά από διοργάνωση επιστημονικού 3ημέρου με θέμα τη χιώτικη μαστίχα. Το 2009 υπήρξε η έγκριση της μουσειολογικής και μουσειογραφικής μελέτης του Μουσείου Μαστίχας Χίου και τότε υπεγράφη η συνεργασία του ΠΙΟΠ με το Υπουργείο Τουρισμού και την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου για τη δημιουργία του Μουσείου. Οι κατασκευές ξεκίνησαν το 2012 και τα εγκαίνια του Μουσείου για το κοινό έλαβαν χώρα το 2016 (Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, no date). 22 Η τεχνική κατασκευή του Μουσείου Μαστίχας Χίου Στο συγκεκριμένο κομμάτι της εργασίας, θα επιχειρηθεί να γίνει μια τεχνική περιγραφή του κτιρίου του Μουσείου. Η υποδομή του κτιριακού συγκροτήματος αποτελείται από - 34 -
σκυρόδερμα, ενώ οι ξύλινες στέγες από συγκολλητή ξυλεία. Πιο συγκεκριμένα, επικαλύπτονται με φύλλα τιτανιούχου ψευδάργυρου, τα οποία τοποθετούνται ανάμεσα σε σανίδες ελάτης και φύλλα κόντρα πλακέ θαλάσσης, με θερμομόνωση στο ενδιάμεσο. Το Μουσείο αποτελείται από δύο παράλληλες πτέρυγες, οι οποίες είναι μισοχωμένες στο έδαφος, με αποτέλεσμα οι επισκέπτες στην είσοδο να «βυθίζονται». Το εκδοτήριο, το πωλητήριο και το αναψυκτήριο βρίσκονται στη δεξιά πτέρυγα, ενώ στα αριστερά συναντάται η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από σκυρόδερμα και με επένδυση λιθοδομής. Τα εξωτερικά υαλοστάσια είναι χαλύβδινα. Στο εσωτερικό, τα δάπεδα των κύριων χώρων έχουν επιστρωθεί με ειδική τσιμεντοκονία και των βοηθητικών χώρων με βιομηχανικό επίπεδο. Στις επενδύσεις των τοίχων και των οροφών έχουν χρησιμοποιηθεί ηχοαπορροφητικά υλικά, όπως και στους χώρους πολλαπλών χρήσεων, την είσοδο και την αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Στον περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου και σε μεγάλο μέρος γύρω από τις επιφάνειες κυκλοφορίες, διατηρήθηκε το ίδιο χώμα του χωραφιού, ενώ στο σύνολο του αγροτεμαχίου έγιναν εργασίες καθαρισμού εδάφους και συντήρησης των υφιστάμενων ξερολιθιών (Κίζης, no date). Πίνακας 4.1: Η κτηριακή εγκατάσταση του Μουσείου Μαστίχας Χίου - 35 -
2.3 Ο σκοπός του Μουσείου Μαστίχας Χίου Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, «Σκοπός του Μουσείου Μαστίχας Χίου είναι να αναδείξει την παραγωγική ιστορία της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας, εντάσσοντας την παράλληλα στο πολιτιστικό τοπίο της Χίου. Μέσα από το πρίσμα της εγγραφής από την UNESCO της παραδοσιακής μαστιχοκαλλιέργειας στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, το 2014, έμφαση δίνεται στη διαχρονία και την αειφορία αυτού του χιώτικου προϊόντος». 2.4 Η συνεισφορά των ντόπιων στην έκθεση του Μουσείου Σύμφωνα με την κα. Καλλινικίδου, οι κάτοικοι του νησιού της Χίου έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στο στήσιμο της έκθεσης του Μουσείου. Όπως ανέφερε στη συνέντευξη της στις ερευνήτριες, αυτό έγινε μέσω δωρεών ή δανεισμού αντικειμένων, όπως εργαλεία, φορεσιές και διάφορους εξοπλισμούς. Για την σωστή εγκατάσταση των εκθεμάτων, οι κάτοικοι και οι ντόπιοι φορείς συνεργάστηκαν με επιστήμονες, ούτως ώστε να τοποθετηθούν τα αντικείμενα με τέτοιο τρόπο ώστε να παραπέμπουν ορθά στη χρήση τους. - 36 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Οι θεματικές ενότητες της έκθεσης του Μουσείου Το Μουσείο Μαστίχας Χίου αποτυπώνει σε μέγιστο βαθμό, την σύνδεση μεταξύ του πολιτισμού με το περιβάλλον. Επίσης, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά συναντάται με το τοπίο και τη φυσική κληρονομιά που αυτό μεταφέρει. Η αξιοποίηση των μαστιχώνων στη πορεία των αιώνων που πέρασαν, έγινε με σεβασμό στις αντοχές της φύσης και του τοπίου, ενώ παράλληλα το ίδιο το τοπίο επηρέασε τον πολιτισμό του νησιού. Η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση με τη πάροδο του χρόνου, είναι αυτή που ορίζει το τοπίο ως πολιτιστικό, ενώ θέτει τις βάσεις για μια ανάπτυξη που ήταν βιώσιμη πολύ πριν ο όρος αυτός ενταχθεί στις διεθνείς Συνθήκες για το περιβάλλον και την ανάπτυξη (Ypaithros, 2016). Η βασική μόνιμη έκθεση του Μουσείου, έχει ως αντικείμενο τη μαστίχα Χίου και την ορίζει ως μοναδικό φυσικό προϊόν. Ειδικότερα, ο επισκέπτης μαθαίνει για τον σκίνο και τη μαστίχα και τη ρητίνη, η οποία το 2015 αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο (Ypaithros, 2016). Επιπρόσθετα, ο επισκέπτης ανακαλύπτει την παραδοσιακή τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας, παρατηρεί τη διαχείριση της μαστίχας ιστορικά και διαπιστώνει τον τρόπο με τον οποίο η μαστίχα διαμόρφωσε το αγροτικό και οικισμένο τοπίο της νότιας Χίου. Επίσης, λαμβάνει γνώση για τη συνεταιριστική εκμετάλλευση και τη μεταποίηση της μαστίχας στους νεότερους χρόνους, κάτι το οποίο αποτελεί σημαντικότατο κεφάλαιο της παραγωγικής, και όχι μόνο, ιστορίας της Χίου και της Ελλάδας (Ypaithros, 2016). Ο επισκέπτης εκτενώς θα παρατηρήσει τις χρήσεις με τις οποίες η μαστίχα σήμερα ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο. Στο τέλος, η μουσειακή εμπειρία ολοκληρώνεται στην υπαίθρια έκθεση. Εκεί, το κοινό έρχεται σε επαφή με το φυτό, αλλά και με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο αυτό ευδοκιμεί (Ypaithros, 2016). - 37 -
Ο «πολιτισμός της μαστίχας», χαρακτηριστικό στοιχείο της Χίου και της πολιτιστικής ταυτότητας του νησιού, προβάλλεται μέσω της έκθεσης με ποικιλόμορφους τρόπους. Στη διαχρονία και τη αειφορία της μαστιχοκαλλιέργειας δίνεται έμφαση με την παράθεση νέων φωτογραφιών, δίπλα σε αρχειακό φωτογραφικό υλικό παλαιότερων στοιχείων. Παράλληλα, ο μόχθος των των μαστιχοκαλλιεργητών, οι οποίοι πρωταγωνιστούν στις οπτικοακουστικές παραγωγές, αποτυπώνει τη κοπιώδη διαδικασία της μαστίχας (Ypaithros, 2016). Το Μουσείο μεριμνά για τη διαφύλαξη μαρτυριών των καλλιεργητών από παλιότερες εποχές, αλλά τα αντικείμενα που προβάλλονται στη μόνιμη συλλογή (παραδοσιακές φορεσιές, εργαλεία και εξοπλισμός), μετά και από τη συμβολή των ντόπιων κατοίκων του νησιού της Χίου. Μέσω νέων πολυμεσικών εφαρμογών, το Μουσείο αναδεικνύει τη διαμόρφωση του τοπίου της μαστίχας στον ιστορικό χρόνο και τον δομημένο χώρο, ενώ παράλληλα μακέτες παρέχουν τα εργαλεία για την κατανόηση των χρήσεων του χώρου (Ypaithros, 2016). Πρωτότυπα παλιά εργοστασιακά μηχανήματα τίθενται σε λειτουργία, με σκοπό να ανακινήσουν ένα σημαντικό γρανάζι της παραγωγικής ιστορίας της Ελλάδας και να επιτρέψουν στον επισκέπτη να ταξιδέψει στον χρόνο. Άνθρωποι-γλυπτά έχουν τοποθετηθεί ανάμεσα στους αναβαθμούς της υπαίθριας έκθεσης, παρουσιάζοντας διακριτικά τη μακραίωνη σχέση του ανθρώπου με τη φύση των Μαστιχοχωριών. Η βασική μόνιμη έκθεση του Μουσείου Μαστίχας Χίου δομεί ένα σύμπαν σκληρό, μετρημένο, δυναμικό, αλλά κυρίως ανθρωποκεντρικό. Όπως είναι η μαστίχα. Η ταυτότητα της Χίου (Ypaithros, 2016). Οι ενότητες της βασικής μόνιμης έκθεσης αναπτύσσονται με την εξής σειρά: Εισαγωγή, Σκίνος και μαστίχα, Καλλιέργεια, Εργασίες στο χωράφι, Εργασίες στον οικισμό, Μαστίχα: στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, Διαχείριση, Η πολιτιστική κληρονομιά της μαστίχας, Η αρχιτεκτονική των οικισμών, Ταραγμένα χρόνια, Η Χίος υπό τους Γενοβέζους, Η Χίος υπό τους Οθωμανούς, Παραγωγή, Προς την ίδρυση συνεταιρισμών, Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, Εργοστάσιο Ε.Μ.Χ., Χρήσεις. - 38 -
3.1 Αναδεικνύοντας τη διαχρονία και την αειφορία Η μόνιμη έκθεση πραγματεύεται τη μαστίχα Χίου ως μοναδικό φυσικό προϊόν. Στην εισαγωγή, μαθαίνουμε για το σχίνο και τη μαστίχα, την ρητίνη που το 2015 αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο. Στην πρώτη ενότητα ανακαλύπτουμε την παραδοσιακή τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας. Στην δεύτερη ενότητα παρατηρούμε πώς η διαχείριση της μαστίχας ιστορικά διαμόρφωσε το αγροτικό και οικισμένο τοπίο της νότιας Χίου και των Μαστιχοχωρίων. Στην τρίτη ενότητα ενημερωνόμαστε για τη συνεταιριστική εκμετάλλευση και μεταποίηση της μαστίχας στους νεότερους χρόνους, που σηματοδοτεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της παραγωγικής ιστορίας της Χίου. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις χρήσεις με τις οποίες η μαστίχα σήμερα ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο. Η μουσειακή εμπειρία ολοκληρώνεται στην υπαίθρια έκθεση, στην οποία το κοινό έρχεται σε επαφή με το φυτό και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ευδοκιμεί. 12 Η βασική έκθεση του Μουσείου, είναι η μόνιμη έκθεση που πραγματεύεται τη μαστίχα Χίου, παρουσιάζοντας τη μοναδικότητα του προϊόντος αλλά και την αποκλειστικότητα όσον αφορά την περιοχή καλλιέργειας της. Οι επισκέπτες έρχονται σε πρώτη επαφή και γνωρίζουν τον σχίνο και τη ρητίνη μαστίχα, αλλά και τον παραδοσιακό τρόπο καλλιέργειας του σχίνου. Αξίζει να σημειωθεί πως η παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια εντάχθηκε το 2014 από την UNESCO στον κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, ενώ η ρητίνη μαστίχα αναγνωρίστηκε το 2015 ως φυσικό φάρμακο. (Καλλινικίδου, 2017). «Η UNESCO, τον Νοέμβριο του 2014, αναγνώρισε ότι τα Μαστιχοχώρια και οι κάτοικοί τους συνιστούν ξεχωριστό και ιδιαίτερο πολιτισμικό στοιχείο. Η καλλιέργεια του μαστιχοφόρου θάμνου στη νότια Χίο και η εξαγωγή της αρωματικής μαστίχας συνιστά παγκοσμίως μοναδική παραδοσιακή καλλιέργεια που μεταβιβάζεται προφορικά και εμπειρικά από γενιά σε γενιά. Το καθοριστικό στοιχείο σε αυτήν τη διαδικασία της αναγνώρισης είναι ότι οικοινότητες των ανθρώπων, οι μαστιχοκαλλιεργητές 12 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/mouseio-mastixas/to-mouseio.aspx - 39 -
εν προκειμένω, αναγνωρίζουν σε αυτήν τους τη δραστηριότητα ένα συνεκτικό στοιχείο του αυτοπροσδιορισμού τους, της ταυτότητά τους». (Φωτοπούλου 2016:13). Επίσης, αυτή η μόνιμη έκθεση προβάλλει τη διαχείριση της μαστίχας κατά την πάροδο των χρόνων και εξηγεί πως διαμορφώθηκε η πολιτιστική κληρονομιά, η οποία έχει επηρεάσει σημαντικά το αγροτικό και οικισμένο κομμάτι της νότιας Χίου. Επιπρόσθετα, οι επισκέπτες μπορούν να ενημερωθούν για την συνεταιριστική εκμετάλλευση και μεταποίηση της μαστίχας κατά την περίοδο των Νεότερων χρόνων, η οποία αποτελεί σημαντικότατο κεφάλαιο της παραγωγικής χιώτικης ιστορίας. Στο τέλος, θα μάθουν για τις χρήσεις της μαστίχας ανά τον κόσμο και θα έρθουν σε επαφή με τον σχίνο και το περιβάλλον στο οποίο ευδοκιμεί (Καλλινικίδου, 2017). Όσον αφορά τη διαχρονία και την αειφορία της μαστιχοκαλλιέργειας, τονίζονται από νέες φωτογραφίσεις δίπλα σε αρχειακό φωτογραφικό υλικό, αλλά και την εναλλαγή κλίμακας των εικόνων. Ο μόχθος των μαστιχοκαλλιεργητών και των εργατών αποτυπώνουν χαρακτηριστικά το ταξίδι της μαστίχας, μέσω οπτικοακουστικών παραγωγών (Καλλινικίδου, 2017). Το ταξίδι της μαστίχας συνοδεύεται επίσης από διαφυλασσόμενες μαρτυρίες καλλιεργητών και από αντικείμενα, όπως παραδοσιακές φορεσιές, εργαλεία και εξοπλισμούς. Στην έκθεση υπάρχουν επίσης μακέτες, οι οποίες αποσκοπούν στην κατανόηση της χρήσης του χώρου της μαστιχοκαλλιέργειας. Το περιβάλλον της έκθεσης γίνεται ακόμα πιο διαδραστικό για τους επισκέπτες, καθώς τίθενται σε λειτουργία παλιά και πρωτότυπα εργοστασιακά μηχανήματα, ενώ μέσα στην υπαίθρια έκθεση «κρύβονται» άνθρωποι-γλυπτά, δίνοντας τη δυνατότητα στον ανθρώπινο νου να «ταξιδέψει» πίσω στον χρόνο (Καλλινικίδου, 2017). Τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την καλύτερη κατανόηση της μόνιμης έκθεσης είναι οι πολυμεσικές εφαρμογές, οι ταινίες τεκμηρίωσης, οι μακέτες, τα πρωτότυπα μηχανήματα σε λειτουργία. - 40 -
3.2 Εισαγωγή Η πρώτη θεματική ενότητα του Μουσείου είναι η Εισαγωγή, η οποία είναι αφιερωμένη στη μαστίχα και το παράδοξο της, δηλαδή τη μοναδικότητα του τόπου της Χίου, καθώς μόνο στο νότιο μέρος του νησιού ο σχίνος καλλιεργείται συστηματικά και παράγει τη μαστίχα, κάτι που οφείλεται στο ιδιαίτερο κλίμα και την ιδιαιτερότητα του εδάφους (Καλλινικίδου, 2017). Επίσης, στην εισαγωγή γνωρίζουμε την ιστορία των Μαστιχοχωριών. Δημιουργήθηκαν τη περίοδο του Μεσαίωνα, με στόχο να συστηματοποιηθεί η παραγωγή και εκμετάλλευση της ρητίνης. Σε θέσεις αθέατες από τη θάλασσα και τειχισμένα για να αποκρούσουν τυχόν εισβολές, κάθε χωριό διαμορφώθηκε με περιορισμένο πληθυσμό και διατήρησε στοιχεία που το ξεχώριζαν από τα υπόλοιπα (διάλεκτος, έθιμα, ενδυμασίες, ακόμα και υποποικιλίες σχίνων). Σήμερα στη Χίο υπάρχουν 24 Μαστιχοχωριά (Καλλινικίδου, 2017). - 41 -
Χαρακτηριστικό είναι πως στον χώρο της ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ διακρίνεται το άρωμα της μαστίχας, ενώ ακούγεται ο Σχινιάτικος, τραγούδι για τον σχίνο: Το τραγούδι αποτυπώνει τον μόχθο του μαστιχοκαλλιεργητή. Ηχογράφηση: 2015, Μαριάνθη Αλμυρούδη, στο χωριό Μεστά. Δεν θέλω να δουλεύεις, τους σχίνους να κεντάς. Δεν θέλω να δουλεύεις, τους σχίνους να κεντάς. Για μια οκά μαστίχι, βρε μικρούλα μου, τα νιάτα σου να φας. Για μια οκά μαστίχι, βρε μικρούλα μου, τα νιάτα σου να φας. Δεν θέλω να δουλεύεις στο μεροκάματο. Δεν θέλω να δουλεύεις στο μεροκάματο. Κι εγώ θα σε πληρώνω, αγαπούλα μου, το κάθε Σάββατο. Κι εγώ θα σε πληρώνω, αγαπούλα μου, το κάθε Σάββατο. Να γκρεμιστούν οι σχίνοι, να γίνουν ρημαδιό. Να ξεραθούν οι σχίνοι, να γίνουν ρημαδιό. Στο κέντημα του σχίνου, βρε μικρούλα μου, να μη σε ξαναδώ. Στο κέντημα του σχίνου, βρε μικρούλα μου, να μη σε ξαναδώ. 3.2 Σχίνος και μαστίχα Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του σχίνου και της ρητίνης, ή αλλιώς του μαστιχόδεντρου και της μαστίχας. Η παρούσα ενότητα φέρνει τους επισκέπτες σε οπτική επαφή με τον μαστιχώνα, για να αναδειχθεί η μορφή του φυτού. Το φωτογραφικό υλικό αναδεικνύει με τη σειρά του τις επιστημονικές πληροφορίες για το φυτό αυτό, αλλά και τις ιδιότητες της ρητίνης, που χάρη σε αυτές η μαστίχα αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο (Καλλινικίδου, 2017). Αναφορικά με το μαστιχόδεντρο, είναι ένα φυτό που ευδοκιμεί στα πετρώδη εδάφη της νότιας Χίου. Ζει - 42 -
για περισσότερο από 100 χρόνια και αναπτύσσεται αργά. Η ρητίνη ξεκινάει να παράγεται πέντε έως επτά χρόνια μετά τη φύτευση του. Από τα δεκαπέντε έως τα πενήντα χρόνια είναι η μέγιστη απόδοση παραγωγής ρητίνης, ενώ στα εβδομήντα είναι πλέον μειωμένη. Μέσο όρο τα μαστιχόδεντρα παράγουν 150-180 γραμμάρια μαστίχας τον χρόνο. Σε σπάνιες περιπτώσεις, ένας σχίνος μπορεί να παράξει ακόμα και 2 κιλά (Καλλινικίδου, 2017). Από την άλλη, λέγοντας φυσική μαστίχα Χίου εννοούμε την ρητίνη. Τα συστατικά της ρητίνης έχουν αντιμικροβιακή, αντιφλεγμονώδη και αντιοξειδωτική δράση, αλλά δρα επίσης και κατά του διαβήτη. Διαχρονικά, η μαστίχα έχει χρησιμοποιηθεί ως λιβάνι και θυμίαμα, ως συστατικό για το άγιο μύρο, χημικό συστατικό για βερνίκια χρώματος, ως υλικός επικόλλησης γυαλιού, ως αρωματική ουσία, ως μπαχαρικό, ως συστατικό σε σαπούνια και κρέμες, ως συστατικό για την προστασία των δοντιών και ως συστατικό ίασης για το πεπτικό σύστημα, την τόνωση της καρδιάς, τον βήχα, και παθήσεις δέρματος (Καλλινικίδου, 2017). - 43 -
3.3 Καλλιέργεια Σε αυτή την ενότητα περιγράφονται τα στάδια της μαστιχοκαλλιέργειας. Πρόκειται για μια επίπονη και κουραστική δουλειά, η γνώση της οποίας μεταδίδεται από γενιά σε γενιά μέσω της τεχνογνωσίας του παρελθόντος. Οι μαστιχοκαλλιεργητές ξεκινάνε με την περιποίηση των δέντρων, προετοιμάζοντας το έδαφος και κάνουν τομείς στους κορμούς και τα κλαδιά για να πέσουν τα «δάκρυα» της μαστίχας. Λίγες μέρες μετά και όταν θα έχει κυλήσει η μαστίχα ξεκινά η περισυλλογή. Οι γυναίκες είναι αυτές που θα επεξεργαστούν το μαστίχι στον οικισμό, όταν κρυώσει ο καιρός. Το μαστίχι θα κοσκινιστεί, θα πληθεί, θα καθαριστεί και θα παραδοθεί στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου. Όλη αυτή η διαδικασία της μαστιχοκαλλιέργειας έχει αναγνωριστεί από την UNESCO ως στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας (Καλλινικίδου, 2017). - 44 -
Η ενότητα της Καλλιέργειας χωρίζεται σε 3 υποενότητες, οι οποίες μαζί με αντικείμενα (εργαλεία, εξοπλισμούς, φορεσιές, έπιπλα), γραπτά, φωτογραφικά υλικά και οπτικοακουστικές παραγωγές, αποτελούν την εμπειρία που προσφέρει η ενότητα αυτή (Καλλινικίδου, 2017). 1η υποενότητα: Εργασίες στο χωράφι Φύτεμα και περιποίηση σχίνων Προετοιμασία εδάφους κάτω από τους σχίνους Ασπροχωμάτισμα, ρήνιασμα Κέντημα Συλλογή μαστίχας Κοκολόι Εργασίες στο χωράφι (οπτικοακουστικό έκθεμα) 2η υποενότητα: Εργασίες στον οικισμό - 45 -
Κοσκίνισμα Πλύσιμο Καθάρισμα Μαστίχα προς πώληση Εργασίες στον οικισμό (οπτικοακουστικό έκθεμα) 3η υποενότητα: Μαστίχα, στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς 3.4 Διαχείριση Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζεται πως διαμορφώθηκε το τοπίο της νότιας Χίου από την μακραίωνη διαχείριση της μαστίχας. Η διαχείριση και η εκμετάλλευση της ρητίνης είχα συστηματοποιηθεί από την εποχή που η Χίος ήταν τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μέχρι και την ένταξη της στο ελληνικό κράτος. Βάσει της οργάνωσης, πρώτα των Γενουατών και ύστερα των Οθωμανών, έχει διαμορφωθεί το σημερινό αγροτικό τοπίο μέσω στον Μαστιχοχωριών που είδαμε και παραπάνω (Καλλινικίδου, 2017). Οι μαστιχοκαλλιεργητές αποτελούσαν για τους Γενουάτες ειδική κατηγορία εξαρτημένων χωρικών, για αυτό και οι οικισμοί του οδηγήθηκαν σε οχυρωματική οργάνωση. Επί Οθωμανικής κυριαρχίας, οι μαστιχοπαραγωγοί απολάμβαναν προνόμια λόγω της μαστίχας, κάτι που αποτυπώθηκε στον πυκνό ιστό των οικισμών τους αλλά και στην ανάπτυξη των οικιών τους (Καλλινικίδου, 2017). - 46 -
Το περιεχόμενο στην ενότητα αυτή βασίζεται σε φωτογραφικό υλικό, αρχεία, μακέτες, αντικείμενα και πολυμεσικές εφαρμογές. Συνολικά χωρίζεται σε πέντε υποενότητες (Καλλινικίδου, 2017). 1η υποενότητα: Η πολιτιστική κληρονομιά της μαστίχας Προστάτης άγιος των μαστιχόδεντρων Γνώσεις σχετικά με τη μαστίχα κατά των Μεσαίωνα 2η υποενότητα: Η αρχιτεκτονική των οικισμών Οργάνωση και κατοίκηση του αγροτικού χώρου - 47 -
Δημιουργία οικισμών Η αρχιτεκτονική εξέλιξη των οικισμών (πολυμεσικό έκθεμα) Ο οικισμός των Ολύμπων (έκθεμα υπό κλιμακα) Κατοικίες στα Μαστιχοχώρια Διώροφη παραδοσιακή κατοικία (έκθεμα υπό κλίμακα) 3η υποενότητα: Ταραγμένα χρόνια Η εκμετάλλευση της μαστίχας στα χρόνια των Βυζαντινών Οι Zaccaria στη Χίο Η εκμετάλλευση της μαστίχας από τους Zaccaria 4η υποενότητα: Η Χίος υπό τους Γενοβέζους - 48 -
Μαόνα Διοικητικός έλεγχος από τη Γένοβα Διοικητική Δομή από τη Μαόνα Πολιτική ενδυνάμωση της υπαίθρου Έλεγχος της παραγωγικής διαδικασίας Μέτρα για την προστασία του μονοπωλίου Συστηματική εκμετάλλευση της μαστίχας 5η υποενότητα: Η Χίος υπό τους Οθωμανούς Η υψηλή πύλη και οι κάτοικοι-μαστιχοκαλλιεργητές Ο Εμίνης του Μαστιχιού - 49 -
Κεντρική εξουσία και αυτοδιοίκηση Παραχώρηση προνομίων Η φορεσιά των Μαστιχοχωριών Έλεγχος παραγωγικής διαδικασίας Χρήσεις και διακίνηση της μαστίχας Ακμή της χιακής κοινωνίας Η Χίος της μαστίχας (πολυμεσικό έκθεμα) Η φορεσιά των μαστιχοχωρίων «Η Χίος είναι «ενδυματολογικός παράδεισος», με σχήματα που αναπτύχθηκαν με βάση ενδυματολογικά πρότυπα του ευρωπαϊκού 16ου και 17ου αιώνα. Κατάλοιπά τους σήμερα, με μουσειακό κυρίως χαρακτήρα, είναι τα λευκά πτυχωτά «φουστάνια», όπως - 50 -
φορέθηκαν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Το γυναικείο ενδυματολογικό σύστημα της Χίου εκφράστηκε, με ενδιαφέρουσα πολυτυπία και παραλλαγές, ως αντικαθρέφτισμα των ιδιαίτερων ιστορικών, οικονομικών και κοινωνικών γεγονότων που οι συγκυρίες προκάλεσαν, υπό την ισχυρή παρουσία δύο συγκρουόμενων κόσμων: της Δύσης και της Ανατολής. Κυρίαρχη θέση σε αυτό το τοπικό ενδυματολογικό σύστημα κατέχουν τα κοντά λευκά πτυχωτά «φουστάνια» των Μαστιχοχώρων, το φουστάνι με γάγιωμα, η πριστίδα, αλλά και το φουστάνι ή κοντό ή καμιζόρι, τα οποία παραπέμπουν σε ενδυματολογικά πρότυπα του 16ου και του 17ου αιώνα, με σαφείς επιρροές από την ιταλική Αναγέννηση. Η μορφολογία τους συνεισφέρει στην ανασύνθεση των λευκών πτυχωτών φουστανιών στην ευρύτερη πολιτισμική περιφέρεια του χώρου του Αιγαίου. Ο αγροτικός τύπος της χιακής φορεσιάς έχει ως πρότυπο την ενδυμασία των ευγενών. Στα χρόνια της Γενουοκρατίας (1346-1566) η Χώρα αποκτά «ιταλική» όψη, με την ανάπτυξη μιας ιδιότυπης μνημειώδους και μεγαλοπρεπούς αρχιτεκτονικής, ανάλογης με εκείνη της Γένοβας. Σε αυτό το περιβάλλον, οι ενδυματολογικοί τρόποι της ιταλικής Αναγέννησης, με τα πομπώδη χρυσοκεντημένα υφάσματα και τις έντονες πτυχώσεις, αντανακλώνται στην ιδιαίτερα επιμελημένη αμφίεση των αρχοντισσών». (Μαχά-Μπιζούμη 2016:61). 4.6.5 Παραγωγή Σε αυτή την ενότητα οι επισκέπτες του Μουσείου συναντάνε την ιστορία παραγωγής προϊόντων από μαστίχα. Από τον ρόλο που έπαιξε η διακοπή υποχρέωσης καταβολής φόρου σε είδος το 1840 και την ευκαιρία διακίνησης της μαστίχας, μέχρι σήμερα που η μαστίχα ταξιδεύει πλέον σε ολόκληρο τον κόσμο (Καλλινικίδου, 2017). - 51 -
Η παρούσα ενότητα αποτελείται από φωτογραφικό και έντυπο υλικό του αρχείου της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, οπτικοακουστικές παραγωγές και πολυμεσικές βάσεις δεδομένων. Επίσης, τίθεται σε λειτουργία για λόγους επίδειξης ο μηχανολογικός εξοπλισμός του πρώτου εργοστασίου παραγωγής του νησιού. Τέλος, η ενότητα αυτή αποτελείται από τέσσερις υποενότητες (Καλλινικίδου, 2017). 1η υποενότητα: Προς την ίδρυση συνεταιρισμών - 52 -
Απελευθέρωση του εμπορίου της μαστίχας Πρώιμες απόπειρες μεταποίησης της μαστίχας από ιδιώτες Πρώτα από όλα οι συνεταιρισμοί 2η υποενότητα: Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου Ο κοινωνικός ρόλος της ΕΜΧ Οργάνωση των συναιτερισμών Πρωτοβάθμιοι συναιτερισμοί Πάταξη του λαθρεμπορίου 3 η υποενότητα: Εργοστάσιο ΕΜΧ Γραμμή παραγωγής φυσικής μαστίχας Γραμμή παραγωγής τσίκλας Παραγωγή μαστιχέλαιου Προσφέρεται επιμελώς συσκευασμένη 4η υποενότητα: Χρήσεις της μαστίχας - 53 -
4.6.6 Υπαίθρια έκθεση Το τέλος της έκθεσης μας οδηγεί σε μια υπαίθρια έκθεση. Σε αυτόν τον εξωτερικό χώρο, οι επισκέπτες του Μουσείου επιχειρούν να αισθανθούν τις αντίξοες συνθήκες των μαστιχοκαλλιεργητών. Οι γυναίκες που μαζεύουν το μαστίχι, άνδρες και γυναίκες να το μεταφέρουν, και όλα αυτά υπό τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο (Καλλινικίδου, 2017). - 54 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΕΝΩΣΗ ΜΑΣΤΙΧΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΧΙΟΥ (ΕΜΧ) Η ίδρυση της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου (Ε.Μ.Χ.) χρονολογείται το 1938 και βάσει του νόμου 1390 χαρακτηρίζεται ως Αναγκαστικός Συνεταιρισμός. Αποτελεί στον αποκλειστικό φορέας διαχείρισης της φυσικής μαστίχας Χίου στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, no date). Κύρια δραστηριότητα της Ένωσης είναι η διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας και εμπορίας της μαστίχας, αλλά και της παραγωγής προϊόντων από αυτή. Η πλειονότητα της εμπορικής προώθησης της μαστίχας αφορά την εξαγωγή της, καθώς σχεδον το 70% της παραγωγής μαστίχας ετησίως, προωθείται σε χώρες του εξωτερικού (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, no date). Τα τελευταία χρόνια η Ένωση αναδιοργανώθηκε για να επιστρέψει σε κερδοφόρους καιρούς, κάτι που ξεκίνησε με την ίδρυση της θυγατρικής Mediterra Α.Ε. ενώ παράλληλα ξεκίνησε να λειτουργεί καταστήματα πώλησης μαστίχας. Ο συνδυασμός αυτός έδωσε μια ώθηση προς τα εμπρός στην Ένωση, ενώ το ελληνικό καταναλωτικό κοινό μυήθηκε στη μαστίχα και στις ποικίλες χρήσεις της, κάτι που έδωσε προστιθέμενη αξία στο προϊόν της Χίου (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, no date). Επιπρόσθετα, η Ένωση εντάχθηκε σε αναπτυξιακά προγράμματα χρηματοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα, κάτι που τη βοηθά στη διασφάλιση του μέλλοντος των μαστιχοπαραγωγών και στη προστασία της μαστίχας. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι μέσω των αυτών των αναπτυξιακών προγραμμάτων, η Ένωση έχει δημιουργήσει εγκαταστάσεις και για την ίδια αλλά και για τη θυγατρική της εταιρία, με - 55 -
σκοπό τη διαχείριση, την επεξεργασία, την τυποποίηση και την παραγωγή προϊόντων της μαστίχας (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, no date). Η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου είχε την δική της συμμετοχή, όσον αφορά τη δημιουργία του Μουσείου Μαστίχας Χίου. Υπέγραψε το μνημόνιο συνεργασίας μαζί με το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς για τη δημιουργία και τη λειτουργία του θεματικού μουσείου (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, no date). Ο κύκλος εργασιών της Ένωσης, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν στη χώρα, ανέρχονται περίπου σε ένα ποσό της τάξεως των 10 εκατ. Ευρώ. Ετησίως, η παραγωγή μαστίχας κατά μέσο όρο μπορεί να φτάσει τους 150-200 τόνους, εκ των οποίων το 70% θα εξαχθεί σε ευρωπαϊκές και άλλες χώρες. Το επίπεδο παραγωγής είναι ικανό να επηρεαστεί από τις κλιματολογικές συνθήκες, αλλά και τις πυρκαγιές (Βουρλιωτάκης, 2016). - 56 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΙΟΠ Κοινός στόχος όλων των θεματικών Μουσείων ΠΙΟΠ είναι να αναδείξουν την πολιτιστική ταυτότητα, αλλά και την παραγωγική ιστορία διαφόρων περιοχών της Ελλάδας. Με βάση τα στοιχεία που αντλήσαμε από την κα. Καλλινικίδου, παρατηρείται στον παρακάτω πίνακα συνεχόμενη αύξηση επισκεπτών στο Μουσείο Μαστίχας Χίου. Συγκρίνοντας τους ίδιους μήνες λειτουργίας του Μουσείου του 2016 με αυτούς του 2017, παρατηρείται μεγαλύτερη προσέλευση κόσμου σχεδόν όλους τους μήνες. Συγκρίνοντας επίσης τους πρώτους μήνες του 2018, με αυτούς του 2017, παρατηρείται επίσης μια αύξηση επισκεπτών. Μουσείο Μαστίχας Χίου 2016 2017 2018 Ιανουάριος 0 853 1560 Φεβρουάριος 0 1355 1389 Μάρτιος 0 2515 0 Απρίλιος 0 4791 0 Μάιος 669 4481 0 Ιούνιος 2474 4739 0 Ιούλιος 6443 8196 0-57 -
Αύγουστος 15541 17471 0 Σεπτέμβριος 5601 6394 0 Οκτώβριος 3398 3243 0 Νοέμβριος 1440 2464 0 Δεκέμβριος 1121 1684 0 ΣΥΝΟΛΟ 36687 58186 2949 Πίνακας 6.1: Επισκεψιμότητα του Μουσείου την τελευταία 3ετία Για να επιτευχθεί ουσιαστική σύγκριση του Μουσείου Μαστίχας με τα υπόλοιπα θεματικά Μουσεία του ΠΙΟΠ, παρακάτω θα γίνει σύγκριση των στοιχείων του 2016, τα οποία δημοσιεύτηκαν εντός του 2017 από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών. Πίνακας 6.2: Επισκεψιμότητα του Μουσείου το 2016-58 -
Παρατηρείται πως οι επισκέπτες των Μουσείων ΠΙΟΠ ανήλθαν σε περίπου 220 χιλιάδες το 2016, συγκριτικά με το 2015 που ανήλθαν σε 148 χιλιάδες. Σε αυτή την αύξηση των επισκεπτών συνέβαλλε προφανώς και η λειτουργία των 2 νέων Μουσείων ΠΙΟΠ Το Μουσείο Μαστίχας Χίου προσέλκυσε περίπου 35.700 επισκέπτες (περίπου 36.700 με βάση τα στοιχεία της κ. Καλλινικίδου), η οποία αποτελεί τη 2 η μεγαλύτερη επισκεψιμότητα μεταξύ των 9 θεματικών μουσείων - 59 -
Πίνακας 6.3: Επισκεψιμότητα Μουσείων ανά νομό Στον παραπάνω πίνακα παρατηρείται πως τα θεματικά Μουσεία ΠΙΟΠ έχουν την τάση να προσελκύουν περισσότερους επισκέπτες, συγκριτικά με τα κρατικά μουσεία στον νομό που εδρεύουν Το Μουσείο Μαστίχας προσέλκυσε τον τριπλάσιο αριθμό επισκεπτών, από ότι τα κρατικά μουσεία του νησιού Πίνακας 6.4: Ελληνικά μουσεία με σειρά επισκεψιμότητας - 60 -
Με το πράσινο χρώμα στο παραπάνω σχεδιάγραμμα παρατηρείται ο ανταγωνισμός του θεματικών Μουσείων ΠΙΟΠ σε σχέση με τα μεγάλα κρατικά μουσεία της χώρας Το Μουσείο Μαστίχας στη Χίο βρίσκεται στη 17 η θέση πανελλαδικά, όσον αφορά την επισκεψιμότητα στα μουσεία για το 2016 Πίνακας 6.5: Σύγκριση επισκεψιμότητας κρατικών και μουσείων ΠΙΟΠ Με βάση τα παραπάνω στοιχεία για το έτος 2015, συμπεραίνεται πως η επισκεψιμότητα των θεματικών Μουσείων ΠΙΟΠ είναι αυξημένη πέρα από την καλοκαιρινή περίοδο, σε σχέση με τα μεγάλα κρατικά μουσεία Η λειτουργία των θεματικών Μουσείων ΠΙΟΠ συμβάλλει σημαντικά στην επέκταση της τουριστικής περιόδους, πέρα από την καλοκαιρινή περίοδο όταν και η τουριστική ζήτηση στην Ελλάδα φτάνει στο μέγιστο βαθμό Αποτέλεσμα της μεγάλης επισκεψιμότητας των θεματικών Μουσείων ΠΙΟΠ είναι αδιαμφισβήτητα η ενίσχυση των τοπικών οικονομιών. Όταν χάρη στα Μουσεία - 61 -
παρατείνεται η τουριστική περίοδος, αυξάνονται και οι δαπάνες των επισκεπτών. Οι δαπάνες αυτές αφορούν αγαθά και υπηρεσίες, όπως καταλύματα, εστίαση και αγορά διαφόρων προϊόντων. Μέσω αυτής της διαδικασίες στηρίζονται οι τοπικές οικονομίες και οι επιχειρήσεις. Πίνακας 6.6: Επιρροή από την ύπαρξη του μουσείου Τα μουσεία σε πολλές περιοχές αποτελούν πόλο έλξης και λειτουργούν σαν αξιοθέατα, για αυτό και συμβάλλουν σημαντικά στη τουριστική ανάπτυξη. Είτε οι επισκέπτες διανυκτερεύσουν στις εκάστοτε περιοχές λόγω των μουσείων, είτε απλά επισκεφτούν τις περιοχές αυτές, λόγω της αφιέρωσης χρόνου στην ευρύτερη περιοχή, οι δαπάνες τους αποτελούν τα έσοδα των τοπικών οικονομιών. - 62 -
Πίνακας 6.7: Αριθμός επισκεπτών με διανυκτέρευση Ένας αριθμός της τάξεως των 20 χιλιάδων επισκεπτών των μουσείων διανυκτέρευσαν στην ευρύτερη περιοχή Το Μουσείο Μαστίχας στη Χίο έρχεται 2 ο σε αυτή τη σύγκριση με συνολικά 4.900 επισκέπτες να διανυκτερεύουν στο νησί της Χίου Πίνακας 6.8: Αριθμός επισκεπτών χωρίς διανυκτέρευση - 63 -
Η εκτιμώμενη οικονομική επίδραση των επισκεπτών των θεματικών μουσείων που δεν διανυκτέρευσαν στις ευρύτερες περιοχές, ανέρχεται σε 1,5 εκατ. Ευρώ Το Μουσείο Μαστίχας Χίου είναι το 3 ο μουσείο από άποψη επισκεψημότητας χωρίς διανυκτέρευση Γίνεται αντιληπτό ότι σε αυτή τη κατηγορία επισκεπτών, το Μουσείο Μαστίχας Χίου συνδράμει οικονομικά στον τουρισμό αρκετά λιγότερο συγκριτικά με τους επισκέπτες που επιλέγουν να διανυκτερεύσουν στην ευρύτερη περιοχή της Χίου Πίνακας 6.9: Συνολικές επιδράσεις λόγω επισκεψιμότητας μουσείων Το σύνολο των επιδράσεων των θεματικών μουσείων στον τουρισμό ανέρχεται στα 5,4 εκατ. Ευρώ Οι επιδράσεις αυτές αποτελούν χρήματα που δεν θα κατέληγαν στις τοπικές οικονομίες των περιοχών, αν σε αυτές δεν λειτουργούσαν τα θεματικά μουσεία του ΠΙΟΠ - 64 -
κας 6.10: Εκτιμώμενες επιδράσεις Πίνα Αν ληφθούν υπόψη και οι επισκέπτες που δηλώνουν ότι επηρεάστηκαν από τα θεματικά μουσεία, σχετικά με το αν θα επισκεπτόντουσαν τις εκάστοτε περιοχές, τότε εκτιμάται πως οι συνολικές επιδράσεις θα ανερχόντουσαν στα 11,3 εκατ. Ευρώ, κάτι δηλαδή παραπάνω από το διπλάσιο του πραγματικού ποσού επίδρασης. - 65 -