Συμβολή στη μελέτη και την προβολή της παραδοσιακής ενδυμασίας στον ελληνικό χώρο: έμπνευση και δημιουργία Ως τις αρχές του 20ού αι. η ελληνική εθνική ενδυμασία συνηθιζόταν σε ολόκληρη σχεδόν την ύπαιθρο χώρα και τα νησιά εκτός από τα μεγάλα αστικά κέντρα, εμφανίζοντας μια αρκετά πολύμορφη εικόνα από πολλά ιδιότυπα και χαρακτηριστικά υποδείγματα. Κάθε τόπος, κάθε περιφέρεια της ελληνικής γης, έχουν ιδιαίτερο τύπο γυναικείας ιδίως ενδυμασίας. Αλλά και κάθε νησί παρουσιάζει τις δικές του φορεσιές εντελώς διαφορετικές από τα γειτονικά νησιά και παράλια. Συχνά μάλιστα στο ίδιο νησί (Εύβοια, Σκύρος, Μυτιλήνη, Χίος, Ρόδος, Κως, Κρήτη, Κέρκυρα κ.ά.) βρίσκουμε πολλά είδη φορεσιάς σε ιδιόμορφο υπόδειγμα. Οι ελληνικές παραδοσιακές ενδυμασίες, όπως και κάθε άλλη μορφή ενδυμασίας του παρελθόντος, αποτελούν ένα σημαντικό στοιχείο της πολιτισμικής κληρονομιάς. Είναι δημιουργήματα με καλλιτεχνική αξία και συγχρόνως φανερώνουν πολλά για την ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό της εποχής τους. Αν παρακολουθήσουμε τη ζωή της φορεσιάς μέσα στον παραδοσιακό πολιτισμό, θα ανακαλύψουμε ότι έχουμε μια κίνηση. Μόνο που η κίνηση αυτή είναι πιο αργή απ την κίνηση της μόδας με τη σημερινή έννοια. Έτσι βλέπουμε η παραδοσιακή φορεσιά να ενσωματώνει καινούργια στοιχεία. Οι αλλαγές στη φορεσιά κάθε τόπου, θα πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο της συγκεκριμένης τοπικής ιστορίας. Στον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας έρχονται να προστεθούν επιδράσεις απ την Ευρώπη λόγω του εμπορίου. Η ελληνική παραδοσιακή φορεσιά, που αποτελεί καθρέφτη των εκδηλώσεων του ανθρώπου καθώς και της οικονομικής και συναισθηματικής του κατάστασης, έχανε και εξακολουθεί να χάνει μέρα με τη μέρα έδαφος. Η βιομηχανοποιημένη ευρωπαϊκή φορεσιά την αντικατέστησε. Σήμερα ζει περιορισμένη σε λίγα χωριά και μερικά νησιά. Σε μερικές περιφέρειες φοριέται σποραδικά, σε άλλες μόνο από τις μεσήλικες και ηλικιωμένες. Σε πολλές περιφέρειες και συνηθίζεται μονάχα στους άγαμους και στα πανηγύρια και σε αρκετές πάλι φυλάσσεται στοργικά, από τους ηλικιωμένους άντρες και γυναίκες, μέσα στα σεντούκια για το μεγάλο ταξίδι. Παρατείνει έτσι έναν άνισο αγώνα για την επιβίωσή της για να μείνει πολύ σύντομα μια ωραία και νοσταλγική ανάμνηση. 1
Η εξαφάνιση της φορεσιάς από την ύπαιθρο χώρα μας στέρησε και από την εικόνα της πραγματικής ελληνικής ζωής και του χαρακτήρα της. Για την επιβίωση της ελληνικής φορεσιάς γίνανε πολλές αναζωογονητικές προσπάθειες. Από το 1912 το Λύκειο των Ελληνίδων αρχίζει να επαναφέρει το ενδιαφέρον και την προσοχή για τις εθνικές φορεσιές. Συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό από εθνικές ενδυμασίες, διδάσκει σε νέους και νέες τους ελληνικούς χορούς και διοργανώνει αλλεπάλληλες εθνικές γιορτές. Από το 1927 με την προώθηση των Δελφικών γιορτών αρχίζει να εισάγεται η ελληνική φορεσιά καθώς και οι ελληνικοί χοροί και τα τραγούδια στα σχολεία, στις διάφορες οργανώσεις, σε χορούς, όπως και σε όλες τις επίσημες τελετές. Έτσι σήμερα οι εμφανίσεις της φορεσιάς είναι συχνότατες. Την κίνηση αυτή για την επιβίωση της ελληνικής ενδυμασίας παρακολούθησε και η ανάπτυξη Μουσείων και ιδιωτικών Συλλογών. Με την ίδρυση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας αρχίζει από το 1882 η περισυλλογή των εθνικών ενδυμασιών, κυρίως ιστορικού περιεχομένου (των Αγωνιστών του 1821 καθώς και διαφόρων άλλων) που παίρνει μουσειακό χαρακτήρα αλλά δεν ολοκληρώνεται. Εθνικές στολές υπάρχουν σήμερα σε διάφορες ιδιωτικές συλλογές, καθώς και στο «Μουσείο Κοσμητικών Τεχνών» στην Αθήνα, στο «Λαογραφικό Μουσείο» του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τη μεγαλύτερη όμως και πλουσιότερη συλλογή που απαρτίζεται από 212 αυθεντικές ενδυμασίες διαφόρων τόπων της ελληνικής γης, και που η καθεμιά της αντιπροσωπεύει ιδιαίτερο τύπο ενδυμασίας, συγκεντρώνει στην Αθήνα το Μουσείο Μπενάκη. Οι χωρικές και αστικές αυτές ενδυμασίες του Μουσείου Μπενάκη, πληρέστατα και τελειότατα καταρτισμένες με όλα τα τεμάχια και τα εξαρτήματά τους, προσφέρουν πλουσιότατη εικόνα από τις ποικίλες και ιδιότυπες ενδυμασίες της ελληνικής φυλής. Μεγάλη συλλογή ενδυμασιών από τη Μακεδονία και τη Θράκη διαθέτει το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης. Τέλος, αναφέρουμε και τη συλλεκτική δραστηριότητα του Λυκείου των Ελληνίδων με το μουσείο ενδυμασίας, το οποίο λειτουργεί στην Αθήνα. 2
Στόχοι της εργασίας: 1. Να μελετήσετε τον παραδοσιακό πολιτισμό, μία από τις εκφάνσεις του οποίου είναι και η ενδυμασία. 2. Να είστε ικανοί να περιγράφετε τα συστατικά στοιχεία μίας παραδοσιακής ενδυμασίας. 3. Να ερευνήσετε τη συλλογή, τη διαφύλαξη, τη μελέτη και τέλος την προβολή της ιστορίας της ελληνικής ενδυμασίας. 4. Να πληροφορηθείτε για τους φορείς που συντελούν στα παραπάνω. 5. Να επικεντρωθείτε στους τρόπους προβολής του παραδοσιακού πολιτισμού γενικότερα και της ενδυμασίας ειδικότερα σε τοπικό επίπεδο. 6. Να έρθετε σε επαφή με φορείς που ασχολούνται με τη μελέτη της παράδοσης. 7. Να ερευνήσετε την παραδοσιακή φορεσιά του τόπου σας. 8. Να μελετήσετε απεικονίσεις παραδοσιακών ενδυμασιών σε πίνακες ζωγραφικής. 9. Να επισκεφθείτε τα λαογραφικά μουσεία και τους λαογραφικούς συλλόγους της περιοχής σας. 10. Να δημιουργήσετε σχέδια εμπνευσμένα από παραδοσιακά μοτίβα. 11. Να αντιληφθείτε την έννοια της συνέχειας και της παράδοσης. 3
Τι πρέπει να ερευνήσετε: 1. Την παραδοσιακή φορεσιά του τόπου σας (συστατικά μέρη, μοτίβα, συμβολισμοί) 2. Την απεικόνιση των παραδοσιακών φορεσιών στην τέχνη και ιδιαίτερα στο έργο του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου 3. Την μελέτη της παραδοσιακής φορεσιάς 4. Την προβολή της (σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιείται, τι γνωρίζουμε για αυτήν κ.ά.) Που πρέπει να απευθυνθείτε: 1. Στα τοπικά λαογραφικά μουσεία 2. Σε τοπικούς συλλόγους που ασχολούνται με την παράδοση 3. Σε όποιον έχει πληροφορίες για τις τοπικές φορεσιές Θα μιλήσετε με τους αρμόδιους και θα πάρετε συνεντεύξεις 4. Βιβλιογραφική έρευνα Τι θα παραδώσετε στο τέλος του εξαμήνου: 1. Ένα ντοσιέ ή book (σε όποια μορφή θέλετε εσείς) που θα περιλαμβάνει την έρευνά σας (ανάλογα με τα προηγούμενα) και τα σχέδιά σας εμπνευσμένα από την παραδοσιακή φορεσιά και γενικά παραδοσιακά μοτίβα. 2. Μία παρουσίαση (σε μορφή powerpoint) που θα περιλαμβάνει την ενότητα της διάσωσης και προβολής της παραδοσιακής φορεσιάς. Εκεί θα συγκεντρώσετε τα στοιχεία των φορέων που ασχολούνται με το θέμα αυτό και τις δράσεις τους. Η παρουσίαση αυτή θα γίνει και προφορικά μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας. Η εργασία είναι απαλλακτική. Όσοι ενδιαφέρονται για εργασία θα το δηλώσουν στο μάθημα της Δευτέρας 12/03/2018. Στο πλαίσιο του μαθήματος και της εργασίας θα πραγματοποιηθούν εκπαιδευτικές επισκέψεις. 4
Ενδεικτική βιβλιογραφία: Αγγελική Χατζημιχάλη, Η ελληνική λαϊκή φορεσιά Ι & ΙΙ, Μέλισσα, Αθήνα 1983. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης, Διδακτορική Διατριβή, ΕΟΕΧ, Αθήνα 1965. Η ελληνική ενδυμασία. Έντυπες πηγές 16ου-20ου αιώνα από τη συλλογή Ι. Κοιλαλού, Πρόλογος: Α. Δεληβορριάς, Μ. Τσιγκάκου και Ι. Κοιλαλός, Σύνταξη: Leonora Navari, Μουσείο Μπενάκη 2006. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Κοσμήματα της ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς 18ος-19ος αιώνας, Συλλογή Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Αθήνα 1999. Ιωάννα Παπαντωνίου (Επιμ.), Ενδύεσθαι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 2010. Ιωάννα Παπαντωνίου, «Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς», Εθνογραφικά, 1 (1978), σ. 5-92. Ιωάννα Παπαντωνίου, Ελληνικές τοπικές ενδυμασίες, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1996. Ιωάννα Παπαντωνίου, Ελληνικές φορεσιές, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1981. Ιωάννα Παπαντωνίου, Η ελληνική γυναικεία φορεσιά και το κόσμημα άλλοτε και τώρα, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1985. Ιωάννα Παπαντωνίου, Η ελληνική ενδυμασία από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20 ού αιώνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 2000. Ιωάννα Παπαντωνίου, Μακεδονικές φορεσιές, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1992. Μουσείο Μπενάκη, Ελληνικά κοσμήματα, Εισαγωγή: Χρήστος Μπουλώτης, Άγγελος Δεληβοριάς, Α. Γερουλάνου, ADAM, Αθήνα 1999. Νέλλη Μελίδου Κεφαλά, «Η σημειωτική λειτουργία του γυναικείου παραδοσιακού κοστουμιού», Πρακτικά ΣΤ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου, 1991. Πόπη Ζώρα, Κεντήματα και κοσμήματα της ελληνικής φορεσιάς, Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Αθήνα 1966. 5
Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, Η ελληνική γυναικεία φορεσιά και το κόσμημα άλλοτε και τώρα (Greek women s dress and jewelry past and present), Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Αθήνα 1985. Χριστίνα Οικονομίδου και Σύσση Καπλάνη, Είσαι ότι φοράς, Ηλιοτρόπιο, 2003. 6