Σύγχρονη Βουλγαρία: Από το Ανατολικό Μπλοκ στην Ευρωπαϊκή Ένωση Πρόλογος Το παρόν βιβλίο προέκυψε µέσα από συζητήσεις που ξεκίνησαν στα τέλη του 2008 στη Σόφια γύρω από την αναγκαιότητα πρόσβασης του ελληνικού αναγνωστικού κοινού σε µια µελέτη για τη σύγχρονη βουλγαρική ιστορία, η οποία θα είναι γραµµένη από Βούλγαρους ιστορικούς. Στο πλαίσιο των συζητήσεων αυτών, οι συνάδελφοι Iskra Baeva και Evgenia Kalinova, ιστορικοί του Τµήµατος Ιστορίας του Πανεπιστηµίου της Σόφιας Св. Климент Охридски, συµφώνησαν να προετοιµάσουν µια αναθεωρηµένη έκδοση του βιβλίου τους Οι Βουλγαρικές Μεταβάσεις, 1939-2005 (Σόφια, 2006), που να καλύπτει τις εξελίξεις στη Βουλγαρία και µετά την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση την 1 η Ιανουαρίου 2007, κάτω από τον πιο εύγλωττο τίτλο Σύγχρονη Βουλγαρία: Από το Ανατολικό Μπλοκ στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως θα περίµενε κανείς, και όπως υπογραµµίζεται και στην εισαγωγή του βιβλίου που ακολουθεί, η περίοδος της σύγχρονης βουλγαρικής ιστορίας και ιδιαίτερα η περίοδος του «υπαρκτού σοσιαλισµού», έχει αποτελέσει µετά το 1989 αντικείµενο έντονης ιδεολογικής αντιπαράθεσης, τόσο για την κοινότητα των Βούλγαρων ιστορικών όσο και για την ευρύτερη βουλγαρική κοινωνία. Σε συνάρτηση µάλιστα και µε τις γενικότερες εξελίξεις που έχουν σηµειωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο γύρω από µια ανεπιφύλακτη καταδίκη του «κοµµουνισµού», κοµµάτι των πολιτικών δυνάµεων της Βουλγαρίας, που έχει ασκήσει την εξουσία µετά το 1989, έχει επιχειρήσει να επιβάλλει και στους ιστορικούς µια ισοπεδωτικά αρνητική αποτίµηση της περιόδου εκείνης. Οι Iskra Baeva και Evgenia Kalinova δεν αποδέχονται µια εκ των προτέρων, «άνευ όρων», καταδίκη της, επιχειρώντας αντίθετα να κάνουν µια κριτική ανάλυση των πολιτικών, οικονοµικών, κοινωνικών και διπλωµατικών εξελίξεων που διαδραµατίστηκαν στη Βουλγα- [11]
Iskra Baeva - Evgenia Kalinova ρία τη συγκεκριµένη περίοδο. Το κατά πόσο το πετυχαίνουν ή όχι θα το κρίνει ο αναγνώστης. Σε κάθε περίπτωση, η µελέτη των Baeva και Kalinova εµπεριέχει µια πλούσια βάση πληροφοριών και στοιχείων για την πολιτική, οικονοµική και την πολιτιστική ζωή της Βουλγαρίας για την τελευταία µάλιστα ελάχιστα γνωρίζουµε στην Ελλάδα την περίοδο διακυβέρνησής της από το Κοµµουνιστικό Κόµµα Βουλγαρίας, χρήσιµης για τους ερευνητές του «υπαρκτού σοσιαλισµού» και της ίδιας της χώρας. Το ίδιο ισχύει και για την περίοδο µετά το 1989, η οποία δεν έχει αποδειχθεί λιγότερο αµφιλεγόµενη για τη Βουλγαρία καθώς, πέρα από την αδιαµφισβήτητη αξία της αποκατάστασης των πολιτικών ε- λευθεριών, η λεγόµενη διαδικασία της «µετάβασης» έχει συνοδευτεί από πλειάδα επώδυνων οικονοµικών και κοινωνικών αλλαγών. Η µελέτη των Baeva και Kalinova εξετάζει τις σηµαντικότερες πολιτικές, οικονοµικές και διπλωµατικές εξελίξεις της περιόδου µέχρι και µετά την εκλογική νίκη του κόµµατος ΓΚΕΡΜΠ και το σχηµατισµό κυβέρνησης από αυτό, το καλοκαίρι του 2009, αναδεικνύοντας µια σειρά από επιτυχίες αλλά και σηµαντικά προβλήµατα που χαρακτήρισαν, αλλά και συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν, την πορεία της Βουλγαρίας τη χρονική αυτή περίοδο. Η συνεργασία µου µε τις συγγραφείς του βιβλίου υπήρξε άψογη και για αυτό τις ευχαριστώ. Θα ήθελα, επίσης, να εκφράσω τις ευχαριστίες µου και στον εκδότη µου, Πέτρο Παπασαραντόπουλο, για την κατανόηση που έδειξε στην καθυστέρηση ολοκλήρωσης της µετάφρασης, καθώς στην πορεία προέκυψαν µια σειρά από ζητήµατα γραµµατικά, συντακτικά και, το κυριότερο, ζητήµατα µιας όσο το δυνατόν περισσότερο ακριβής µεταφοράς του νοήµατος του πρωτότυπου τα οποία αποδείχθηκαν χρονοβόρα στην αντιµετώπισή τους. Στην προσπάθεια που κατέβαλλα για την υπέρβασή τους, πολύτιµη υπήρξε η συνδροµή δύο φίλων και συναδέλφων: του Γιάννη Παπαγεωργίου, του Τµήµατος Πολιτικών Επιστηµών της Σχολής Νοµικών, Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και του Σπυρίδωνα Πλουµίδη, του Τµήµατος [12]
Σύγχρονη Βουλγαρία: Από το Ανατολικό Μπλοκ στην Ευρωπαϊκή Ένωση Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών, οι οποίοι προθυµοποιήθηκαν να διαβάσουν το κείµενο της µετάφρασης, προσφέροντάς µου συµβουλές και παρατηρήσεις. Τους ευχαριστώ θερµά. Η ευθύνη για τυχόν αδυναµίες και ελλείψεις είναι αποκλειστικά δική µου. Γεώργιος Χρηστίδης, Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών Φλώρινας, Ιανουάριος 2011 [13]
Iskra Baeva - Evgenia Kalinova [14]
Σύγχρονη Βουλγαρία: Από το Ανατολικό Μπλοκ στην Ευρωπαϊκή Ένωση Εισαγωγή «Η µελέτη της σύγχρονης ιστορίας της Βουλγαρίας» Χώρες που βρίσκονται σε περιοχές που αποτελούν «σταυροδρόµια» και πεδία συχνών συγκρούσεων, όπως τα Βαλκάνια, έχουν πάντα µια ενδιαφέρουσα ιστορία, ενώ οι πολίτες τους αντιµετωπίζουν µια δύσκολη µοίρα. Η Βουλγαρία είναι µια τέτοια χώρα: όντας στο κέντρο των Βαλκανίων έπαιξε σηµαντικό ρόλο στους δύο Βαλκανικούς Πολέ- µους (1912-1913) και στο Α Παγκόσµιο Πόλεµο, ενώ µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο βρέθηκε, στο πλαίσιο της νέας παγκόσµιας αντιπαράθεσης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέµου, στο σύνορο ανά- µεσα σε δύο στρατιωτικά και πολιτικά µπλοκ. Αρκούν µερικά µόνο γεγονότα από τον 20 ό αιώνα για να δείξουν ότι η Βουλγαρία έχει ι- διαίτερα πλούσια ιστορία, η οποία, ωστόσο, έχει συνοδευτεί από µεγάλες δυσκολίες για τους πολίτες της. Οι πολυάριθµες αλλαγές από τις οποίες πέρασε η Βουλγαρία κατά τη διάρκεια του 20 ού αιώνα, έκαναν τη ζωή των ανθρώπων ασταθή και ανασφαλή: οι Βούλγαροι βιώσαν οικονοµικές και πολιτικές κρίσεις, δύο πραξικοπήµατα (στις 9 Ιουνίου 1923 και στις 19 Μαΐου 1934) και αδελφοκτόνες συγκρούσεις. Από τα τέλη του Β Παγκοσµίου Πολέµου άρχισε να οικοδοµείται στη Βουλγαρία, κάτω από την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης, ένα νέο κοινωνικό και οικονοµικό σύστηµα το οποίο µετέβαλλε πλήρως την πολιτική ζωή, τους κρατικούς θεσµούς, την εκπαίδευση, την κοινωνική και πολιτιστική ζωή. Τα γεγονότα τα οποία ξεκίνησαν µε την κατάληψη της εξουσίας, στις 9 Σεπτεµβρίου 1944, από το συνασπισµό του Πατριωτικού Μετώπου (µε ηγετικό ρόλο να παίζει το Κοµµουνιστικό Κόµµα) σηµατοδότησαν το ξεκίνηµα της σύγχρονης βουλγαρικής ιστορίας. Κατά τη διάρκεια [15]
Iskra Baeva - Evgenia Kalinova των επόµενων 45 ετών, πραγµατοποιήθηκε στη Βουλγαρία µια επιταχυνόµενη εκβιοµηχάνιση, ένας εκσυγχρονισµός «σοβιετικού τύπου» της κοινωνίας, ο οποίος οδηγήθηκε στη κατάρρευση, µέσα από τη βαθιά οικονοµική και κοινωνική κρίση στην οποία εισήλθε το σοσιαλιστικό σύστηµα στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Από τις 10 Νοεµβρίου 1989 η Βουλγαρία ξεκίνησε ένα νέο µετασχηµατισµό, αυτή τη φορά προς την πολυκοµµατική δηµοκρατία, την οικονοµία της αγοράς και την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το παρόν βιβλίο ασχολείται µε αυτά τα γεγονότα. Σε αυτό ο αναγνώστης θα βρει µια διαδοχική εξιστόρηση των πολιτικών, οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτιστικών προκλήσεων, τις οποίες κλήθηκαν να αντιµετωπίσουν οι Βούλγαροι, τόσο κατά τη διάρκεια οικοδόµησης του σοσιαλισµού σοβιετικού τύπου, όσο και κατά τη στροφή τους προς τη δηµοκρατία. Είναι εύκολη η συγγραφή της ιστορίας για τόσο πρόσφατα γεγονότα; Στους περισσότερους ιστορικούς είναι ξεκάθαρες οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν στη συγγραφή της σύγχρονης ιστορίας: η απουσία απόστασης από τα γεγονότα, η δυσκολία πρόσβασης σε ντοκουµέντα, όπως και η επίσηµη ή ανεπίσηµη επιρροή που ασκούν πολιτικοί και άλλα σηµαίνοντα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στα γεγονότα και που βρίσκονται ακόµη εν ζωή, αποτελούν εν γένει τις κύριες δυσκολίες. Συγχρόνως µε αυτές, συνυπάρχουν και άλλου είδους δυσκολίες, χαρακτηριστικές για τη σηµερινή Βουλγαρία. Οι προσπάθειες των ιστορικών να αναλύσουν και να ανακεφαλαιώσουν τη σύγχρονη βουλγαρική ιστορία πάντα συγκρούονταν µε πολιτικούς και ιδεολογικούς περιορισµούς και λογοκρισία. Στα χρόνια του σοσιαλισµού τέτοιοι περιορισµοί ίσχυσαν µέσω της δογµατικής µαρξιστικής αντίληψης, σύµφωνα µε την οποία θετική κρίση άξιζαν µόνο οι αριστερές δυνάµεις και η εργατική τάξη, ενώ όλοι οι υπόλοιποι έπρεπε να αποκηρυχθούν και να καταδικαστούν. Μια τέτοια ελλιπή και παραµορφωµένη ιστορική εικόνα µπορεί κανείς να βρει στις αναλύσεις των Βούλγαρων ιστορικών σχεδόν µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Κατά την επόµενη δεκαετία του κρατικού σοσιαλισµού στη Βουλγαρία, όµως, ξεκίνησε µια διαδικασία χειραφέτησης από [16]
Σύγχρονη Βουλγαρία: Από το Ανατολικό Μπλοκ στην Ευρωπαϊκή Ένωση δόγµατα, η οποία επέτρεψε σε αρκετούς ιστορικούς να εξετάσουν τη σύγχρονη ιστορία κριτικά, να αναδείξουν κοινωνικά προβλήµατα και πολιτικά λάθη και να αποκαταστήσουν πολλούς από τους αποκαλού- µενους «αστούς» πολιτικούς των δεκαετιών του 1930 και του 1940. Μια σειρά από µελέτες της δεκαετίας του 1980 ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της κριτικής ιστορικής ανάλυσης και µπορούν να χρησι- µεύσουν ως βάση για τους σηµερινούς µελετητές όπως και γίνεται στο παρόν βιβλίο. Αν και µε την έναρξη της µετάβασης της Βουλγαρίας προς τον πολιτικό πλουραλισµό η λογοκρισία αποκηρύχθηκε, η συγγραφή της ι- στορίας δύσκολα απελευθερώθηκε από τον πολιτικό έλεγχο. Με την παγίωσή τους στην εξουσία, οι νέες πολιτικές δυνάµεις άρχισαν να θέτουν καινούργιους κανόνες για τη συγγραφή της ιστορίας και, κυρίως, για τη συγγραφή της σύγχρονης ιστορίας. Ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1990, το Υπουργείο Παιδείας διακήρυξε ότι στη συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων ιστορίας η µεταπολεµική περίοδος θα πρέπει να ορίζεται υποχρεωτικά ως «ολοκληρωτισµός» και να χαρακτηρίζεται ως «κοµµουνισµός». Και οι δύο αντιλήψεις αµφισβητούνται στην ιστοριογραφία, καθώς σύµφωνα µε αρκετούς ερευνητές η θεωρία περί «ολοκληρωτισµού» αποτελεί στοιχείο της ιδεολογικής αντιπαράθεσης της περιόδου του Ψυχρού Πολέµου, ενώ ο «κοµµουνισµός» αποτελούσε τον τελικό στόχο των κυβερνώντων κοµµουνιστικών κοµµάτων στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη µε το σύστηµα που οι ίδιοι είχαν οικοδοµήσει να προσδιορίζεται ως «σοσιαλιστικό». Προσπάθειες για την επιβολή πολιτικών εκτιµήσεων σε ιστορικά γεγονότα έχουν γίνει κατά καιρούς και µέσω αποφάσεων και διακηρύξεων του κοινοβουλίου. Είναι φυσιολογικό και αποδεκτό να υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ανάµεσα σε ιστορικούς για τις ιστορικές εξελίξεις και να διεξάγονται ακαδηµαϊκές συζητήσεις γύρω από αυτές. εν είναι αποδεκτό, ωστόσο, όσοι ασκούν την εξουσία να επιχειρούν να επιβάλλουν ένα ενιαίο µοντέλο ερµηνείας του πρόσφατου παρελθόντος. Η επιβολή µιας οµοιόµορφης ερµηνείας της ιστορίας θυµίζει τη λογοκρισία της [17]
Iskra Baeva - Evgenia Kalinova προηγούµενης περιόδου και ίσως να οφείλεται, τελικά, σε ανακλαστικά της περιόδου εκείνης που συνεχίζουν να επιβιώνουν και σήµερα. Η υπέρβαση αυτών των ανακλαστικών συνεχίζει να αποτελεί µια πρόκληση για τους Βούλγαρους ιστορικούς. Οι παλαιότερες και νεώτερες προκλήσεις που αντιµετωπίζει η ιστορική έρευνα µας οδήγησαν να επιχειρήσουµε να απελευθερώσουµε τη δική µας εξιστόρηση όχι µόνο από τα ιδεολογικά αποµεινάρια του παρελθόντος αλλά και από τις πολιτικές σκοπιµότητες του παρόντος. Σε τι βαθµό το έχουµε πετύχει θα το κρίνουν οι αναγνώστες. Iskra Baeva Evgenia Kalinova [18]