Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Κεφ. 41 (από το πρωτότυπο) Θέμα: Ανακεφαλαίωση του επαίνου προς την πολιτεία και τον πολίτη Αρχή του επαίνου τον προκείμενων νεκρών Μετάφραση Συνοψίζοντας, λοιπόν, λέω ότι η πόλη μας σε όλες τις εκδηλώσεις της είναι σχολείο της Ελλάδας και ότι ο καθένας πολίτης από εμάς μου φαίνεται ότι μπορεί να παρουσιάζει τον εαυτό του αυτοδύναμο σε πάρα πολλές δραστηριότητες με την πιο μεγάλη χάρη και επιδεξιότητα. Κι ότι αυτά εδώ δεν είναι κομπορρημοσύνη για την περίσταση, αλλά πραγματική αλήθεια, την οποία φανερώνει η ίδια η δύναμη της πόλης, που την αποκτήσαμε με αυτούς τους τρόπους ζωής. Γιατί μόνη από τις τωρινές βγαίνει από τη δοκιμασία ανώτερη από τη φήμη της και μόνη ούτε στον εχθρό, όταν της επιτεθεί, δίνει το δικαίωμα να αγανακτήσει από τι ανάξιους εχθρούς νικιέται, ούτε στους υπηκόους δίνει το δικαίωμα να την κατηγορήσουν, γιατί τάχα κυβερνιούνται από ανάξιους. Και επειδή παρουσιάσαμε τη δύναμή μας με μεγάλες αποδείξεις και βέβαια όχι χωρίς μάρτυρες και από τους συγχρόνους μας και από τους μεταγενέστερους θα θαυμαζόμαστε, χωρίς να χρειαζόμαστε ούτε έναν Όμηρο, για να μας επαινέσει, ούτε κάποιον άλλον που με τα λόγια του θα μας δώσει πρόσκαιρη χαρά, την ιδέα όμως που θα σχηματιστεί για τα έργα μας η αλήθεια θα τη μειώσει, αλλά επειδή αναγκάσαμε κάθε στεριά και θάλασσα να γίνει προσιτή στην τόλμη μας και επειδή στήσαμε μαζί σε όλα τα μέρη της γης ακατάλυτα μνημεία για τις συμφορές και για τις νίκες μας. Για μια τέτοια πόλη, λοιπόν, και αυτοί εδώ, επειδή έκριναν καθήκον τους να μη της στερηθούν, πολεμώντας γενναία σκοτώθηκαν και είναι φυσικό ο καθένας απ όσους μένουν στη ζωή να είναι πρόθυμος να μοχθεί για χάρη της.
Eρμηνευτικά σχόλια λέγω τήν τε πᾶσιν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσις εἶναι: ο ρόλος της Αθήνας απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις: η παιδευτική της αξία Στο κεφ. 41 ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης μεταπηδά από το επίπεδο του επαίνου για την Αθήνα (έπαινος των «τρόπων») στο επίπεδο του ύμνου, καθώς την χαρακτηρίζει Ἑλλάδος παίδευσις, μορφωτικό κέντρο της Ελλάδας. Αυτό επιτυγχάνεται με τη ρητορική αύξηση: η Αθήνα και ο Αθηναίος πολίτης δεν συγκρίνονται πλέον με τη Σπάρτη και τον Σπαρτιάτη, αλλά υψώνονται σε πρότυπο για όλους τους Έλληνες. Στόχος του ρήτορα είναι να αποδείξει πως μια άτυχη έκβαση του πολέμου για τους Αθηναίους δεν θα σημάνει απλώς τον αφανισμό μιας καλύτερης μορφής ζωής, αλλά τον αφανισμό της ελπίδας ολόκληρης της Ελλάδας για μια καλύτερη ζωή. Ανάλογοι χαρακτηρισμοί συναντιούνται και σε άλλους συγγραφείς που παρουσιάζουν την Αθήνα σαν κέντρο μόρφωσης και πνευματική εστία που επηρέαζε ολόκληρο τον τότε ελλαδικό κόσμο: Πλάτωνας, Πρωταγόρας πρυτανεῑον τῆς σοφίας, Διόδωρος κοινόν παιδευτήριον πᾶσιν ἀνθρώποις, ο Αθηναίος αναφέρει ότι ο Απόλλωνας ανακήρυξε την Αθήνα ἐστίαν τῆς Ἑλλάδος, ο Ισοκράτης αναφέρει ότι οἱ ταύτης μαθηταί τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, στην Παλατινή Ανθολογία η Αθήνα αποκαλείται Ἑλλάδος Ἑλλάς. Η Αθήνα είναι η μόνη πόλη που μπορεί χάρη στη δύναμή της, ηγεμονική αλλά και ταυτόχρονα πολιτιστική (κεφ. 37-40), να εκπέμπει παιδευτική ακτινοβολία σε όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις. Είναι πρότυπη πόλη, άξια για μίμηση από τους υπόλοιπους Έλληνες και τους ανθρώπους κάθε εποχής. Το πολίτευμα, η ελευθερία, η ψυχαγωγία, το εμπόριο, η στρατιωτική ισχύς, η φιλοκαλία, οι πνευματικές αναζητήσεις, η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, τα ανθρωπιστικά αισθήματα είναι τα στοιχεία που την κατέστησαν παιδευτικό πρότυπο.
καί καθ ἓκαστον αὔταρκες παρέχεσθαι: τα χαρακτηριστικά του Αθηναίου πολίτη και η διαλεκτική σχέση πόλης-πολίτη Πρότυπο δεν είναι μόνο η πόλη της Αθήνας αλλά ταυτόχρονα και ο Αθηναίος πολίτης, που διακρίνεται για την άρτια προσωπικότητά του. Ο πολίτης στην Αθήνα του Περικλή διακρίνεται για την πολυπραγμοσύνη του, δηλ. επιδίδεται με χάρη και επιδεξιότητα σε πολλούς τομείς και την πολυμέρειά του, δηλ. μπορούσε ταυτόχρονα να είναι ικανός πολιτικός, ικανός ρήτορας και καλός στρατηγός. Είναι ακόμη δραστήριος, τολμηρός με γενναίο φρόνημα, εύστροφος, ευχάριστος. Η άρτια προσωπικότητα του Αθηναίου πολίτη είναι ο παιδευτικός καρπός της δημοκρατικής πολιτείας. Η πόλη δεν συνθλίβει την προσωπικότητα του πολίτη, αντίθετα τον επηρεάζει θετικά. Η δημοκρατική Αθήνα προσφέρει άφθονα αγαθά και πολλές ευκαιρίες για εξέλιξη στους πολίτες της και συμβάλλει στη ολοκλήρωση, την αυτάρκεια και την πνευματική τους αρτιότητα. Για αυτήν την πόλη προσφέρει κι εκείνος τις υπηρεσίες του ως ανταπόδοση των αγαθών που απολαμβάνει. Από αυτές τις απόψεις διακρίνεται με σαφήνεια η επίδραση που άσκησε ο σοφιστικός διαφωτισμός στη σκέψη του Θουκυδίδη. Οι σοφιστές αρνούνται το αριστοκρατικά φύσει, ότι δηλ. η ολοκλήρωση του πολίτη οφείλεται στην επίδραση της φύσης ή είναι δώρο του Θεού, και στη θέση τους υψώνει το κοινωνικό περιβάλλον, δηλ. το νόμω ως κύρια προσδιοριστική δύναμη. Μόνο η τριπλή χρήση του «ἄν» μετριάζει το παράτολμο θάρρος του Θουκυδίδη να χαρίσει στον άνθρωπο την τελειότητα ενός θεού. Η διαλεκτική σχέση μεταξύ πόλης και πολίτη δίνεται και μορφικά: από την αναφορά στην πόλη (τήν τε πᾶσιν πόλιν) προχωρούμε στον πολίτη (καθ ἓκαστον... πάρ ὑμῶν) για να περάσουμε και πάλι στην πόλη (ἡ δύναμις τῆς πόλεως) και τον πολίτη (τῶνδε τῶν τρόπων). Ο Αθηναίος πολίτης είναι γέννημα της πόλης που τον γαλούχησε με την «ἐπιτήδευσιν», την «πολιτείαν» και τους «τρόπους» της. Η πόλη ως πρότυπο παιδευτήριο καθιστά τους πολίτες της πανανθρώπινα πρότυπα και αυτοί με τη δράση τους διευρύνουν και ενισχύουν το μεγαλείο της. μόνη γάρ κακοπαθεῑ - ἄρχεται τήν δύναμιν παρασχόμενοι πᾶσαν θάλασσαν και γῆν γενέσθαι: τα επιχειρήματα με τα οποία ο
Θουκυδίδης αποδεικνύει τη δύναμη και τη μοναδικότητα της Αθήνας. Σ αυτό το σημείο ο θαυμασμός του Θουκυδίδη για την Αθήνα παίρνει διθυραμβικό τόνο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μεγαλείο της Αθήνας κρίνεται με κύριο μέτρο τη στρατιωτική της δύναμη χωρίς καμιά παράλληλη αξιολόγηση που να στηρίζεται στη τήρηση κάποιων αξιών ηθικής, και δικαίου. Αυτό είναι φυσικό, αν σκεφτούμε ότι ο Θουκυδίδης είναι κατεξοχήν πολιτικός ιστορικός και γνήσιο τέκνο της περιόδου της ηγεμονίας της Αθήνας, όταν δηλ. η στρατιωτική δύναμη ρύθμιζε τις σχέσεις των κρατών και αποτελούσε κινητήριο παράγοντα της ιστορικής εξέλιξης. Τα επιχειρήματα: 1. Μόνη η πόλη των Αθηνών βγαίνει στη δοκιμασία ανώτερη από τη φήμη της. Ο Περικλής θέλει να τονίσει ότι η πραγματικότητα δικαιώνει την ανωτερότητα των Αθηναίων, σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες που περιορίζονται στην καυχησιολογία. Πρόκειται για επιχείρημα αόριστο, χωρίς μεγάλη αποδεικτική ισχύ. 2. Η Αθήνα δε δίνει αφορμή για αγανάκτηση ούτε στον εχθρό που νικιέται ούτε στον σύμμαχο αφορμή για παράπονο. Α. Ο εχθρός, αν ηττηθεί, δέχεται την ήττα του χωρίς αγανάκτηση. Με το επιχείρημα αυτό ο Περικλής θέλει να δείξει ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη καταξίωση για την Αθήνα από την αναγνώρισή της από τους αντιπάλους. Οι ηττημένοι δέχονται ως κάτι φυσικό την ήττα τους, αφού αναγνωρίζουν την υπεροχή του νικητή. Το επιχείρημα είναι ρητορικό, αφού η ιστορική πραγματικότητα δεν επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο. Β. Οι σύμμαχοι της Αθήνας δέχονται αγόγγυστα την εξάρτησή τους από αυτή. Ο ρήτορας πιθανότατα αναφέρεται σε ορισμένη χρονική περίοδο και σε ορισμένους συμμάχους. Γιατί μετά τη νίκη του Κίμωνα εναντίον των Περσών στον Ευρυμέδοντα ποταμό (469 π.χ.) η σχέση Αθήνας και συμμάχων μετατράπηκε σε σχέση αρχόντων και υπηκόων. Η αποστασία της Θάσου (465 π.χ.) και της Σάμου (441 π.χ.) εκφράζουν την επιθυμία των συμμάχων να αποσπαστούν από την Αθηναϊκή Ηγεμονία. Πάντως ο Περικλής πιστεύει ότι μία μεγάλη δύναμη, όπως η Αθήνα, μπορεί να εξουσιάζει τις άλλες πόλεις, αλλά και να τις αποζημιώνει γι αυτό, κάνοντάς τες μετόχους μιας απαράμιλλης δόξας, όπως η δική της.
Το επιχείρημα αυτό πολύ δύσκολα μπορεί να σταθεί στη λογική Αξίζει να προσέξουμε την προσπάθεια του ρήτορα να μας παρασύρει και να απομακρύνει τους ενδοιασμούς που προβάλλει η λογική μας: η διπλή επανάληψη του «μόνη», η διπλή άρνηση «οὔτε... οὔτε» και η άρνηση στο σχήμα λιτότητας «οὔχ ὑπ ἀξίων» 3. Η Αθήνα, αφού παρουσίασε τη δύναμή της με απτές αποδείξεις και μάρτυρες, θα θαυμαστεί από σύγχρονους και μεταγενέστερους, χωρίς να χρειάζεται την υμνητική περιγραφή του Ομήρου ούτε την περιγραφή των λογογράφων. Η Αθήνα δεν χρειάζεται ούτε την υπερβολή της επικής ποίησης ούτε την ευχάριστη διήγηση ενός λογογράφου που προσφέρει στιγμιαία τέρψη. Η Αθήνα δεν έχει ανάγκη από πλαστούς επαίνους. Την επιβάλλουν τα επιτεύγματά της και το μόνο που χρειάζεται είναι ο αντικειμενικός λόγος ενός ιστορικού, για να τα αναδείξει και να τα διασώσει ως αιώνια μνημεία. Στόχος του Περικλή δεν είναι να μειώσει την αξία του Ομήρου ως ποιητή, αλλά να απορρίψει την χρήση του ως ιστορική πηγή. Αμφισβητεί την ιστορική αξία των λογογράφων καθώς και του Ηροδότου, γιατί προσπάθησαν να ωραιοποιήσουν την πραγματικότητα με μυθικά στοιχεία, με στόχο να τέρψουν το κοινό τους. Παρά το γεγονός ότι η ιστορία επιβεβαίωσε την άποψη του Περικλή για τον θαυμασμό των μεταγενέστερων το επιχείρημα αυτό έχει μία δόση υπερβολής. 4. Η Αθήνα ανάγκασε κάθε στεριά και θάλασσα να γίνει πέρασμά της και έστησε παντού μνημεία και για τις επιτυχίες και για τις αποτυχίες της. Και αυτό το επιχείρημα φαίνεται γενικό και αόριστο. Η Αθήνα παρουσιάζεται να κατακτά πέρα από το χρόνο και το χώρο. Τα μνημεία για τις αποτυχίες μπορεί να ξαφνιάζουν. Σημασία δεν έχει το αποτέλεσμα της προσπάθειας, αλλά το φρόνημα που επέδειξαν οι Αθηναίοι, έστω κι αν κάποιες φορές δεν έφερνε επιτυχία.
Η έκταση της δύναμης της Αθήνας Η δύναμη της πόλης παρουσιάζεται με την μετοχή «καταναγκάσαντες», που δηλώνει ότι οι Αθηναίοι ανάγκασαν τις άλλες πόλεις σε υποταγή και με την έκφραση «πᾶσαν θάλατταν καί γῆν ἐσβατόν», που δηλώνει ότι με την τόλμη τους πέρασαν και κατέκτησαν κάθε θάλασσα και στεριά. Οι Αθηναίοι ίδρυσαν την Αμφίπολη στις εκβολές του ποταμού Στρυμώνα και ισχυροποίησαν τη θέση τους στη Μακεδονία. Έστειλαν κληρουχίες σε διάφορα μέρη. Ίδρυσαν την αποικία των Θουρίων στην Κ. Ιταλία, που έγινε το κέντρο διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού στη Δύση. Η Αθήνα εξαπλώθηκε εμπορικά σε όλη τη Μεσόγειο από την Ταυρίδα (σημ. Κριμαία) έως την Αίγυπτο και από τη Σικελία και την Κ. Ιταλία έως τις ακτές της Φοινίκης. «μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν» Ο ρήτορας ίσως υπαινίσσεται την αποτυχημένη εκστρατεία των Αθηναίων στη Μέμφη της Αιγύπτου, που ενώ άρχισε το 459 π.χ. με λαμπρές νίκες, κατέληξε το 454 π.χ. σε ήττα. Αναφέρεται και στη λαμπρή νίκη του Κίμωνα στον Ευρυμέδοντα ποταμό και στις νικηφόρες επιχειρήσεις του στην Κύπρο. Οι αποτυχίες δεν αποκρύπτονται από τον Περικλή, αντιθέτως αναφέρονται γιατί δηλώνουν την τόλμη των Αθηναίων μπροστά στους κινδύνους. Ο ρόλος του κεφ. 41 στον Επιτάφιο λόγο Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί την «πίστη» του ρητορικού λόγου, δηλ. την παρουσίαση αναγκαίων αποδεικτικών στοιχείων, παρμένων κυρίως από το ιστορικό παρελθόν που θα έπειθαν με σημεία και μαρτυρίες για την ακαταμάχητη πολεμική ισχύ του κράτους της Αθήνας. Η απαραίτητη ρητορικά «πίστις» δεν παραλείπεται αλλά με έναν ρητορικό ελιγμό μειώνεται ή καλύτερα μηδενίζεται. Ο ρητορικός αυτός ελιγμός βρίσκεται στη δήλωση του ρήτορα ότι η δύναμη της Αθήνας αποκαλύπτεται στα ίχνη που άφησαν στο παρελθόν τα έργα της. Τα έργα αυτά αποτελούν τα μεγάλα σημεία και τους αδιάψευστους μάρτυρες και είναι τόσο ισχυρά που η αναφορά του ρήτορα σε αυτά
με λόγια εξυμνητικά ή με επιχειρήματα πιο πολύ θα βλάψει την εκτίμηση του μεγαλείου παρά θα το ωφελήσει. Γι αυτό και η Αθήνα δεν χρειάζεται κανέναν Όμηρο ή λογογράφο υμνητή, αφού φρόντισε μόνη της να στήσει τά ἲδια μνημεῑα. Οι αδιάψευστοι μάρτυρες των έργων της Αθήνας και οι ασφαλέστεροι είναι η θάλασσα και η ξηρά. Ο ρήτορας έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος του λόγου του στην ανάπτυξη των τρόπων και δεν έχει τα χρονικά περιθώρια να αναπτύξει τα «σημεία» και τις «μαρτυρίες». Ο ρήτορας αντί να εκθέσει αναλυτικά τα ιστορικά γεγονότα που αποδεικνύουν τη δύναμη της Αθήνας (=επιχειρήματα), χρησιμοποιεί έντονα εκφραστικά-υφολογικά στοιχεία, καταλήγοντας στο ίδιο αποτέλεσμα, δηλ. να επηρεάσει το θυμικό του ακροατή-αναγνώστη. Έτσι προσπαθεί να ακινητοποιήσει τη λογική και να απελευθερώσει το συναίσθημα. «Δεν μας πείθει πια με τη λογική, αλλά μας μαγεύει» (Ι.Θ.Κακριδής) (Τα εκφραστικά-υφολογικά στοιχεία παρατίθενται αναλυτικά πιο κάτω.) Ποιος είναι ο στόχος του Περικλή στο κεφ. 41 Ανακεφαλαιώνει την ανάλυση των τριών στοιχείων που ευθύνονται για το μεγαλείο της Αθήνας: ἐπιτήδευσις, πολιτεία, τρόποι. Ο λόγος του ρήτορα αποκτά υμνηντικό τόνο και απευθύνεται στο συναίσθημα κι όχι στη λογική του ακροατή-αναγνώστη, για να μας πείσει να συμφωνήσουμε μαζί του ότι η Αθήνα είναι το πνευματικό κέντρο όλης της Ελλάδας. Γίνεται φανερή η προσπάθεια του ρήτορα να τονώσει το φρόνημα των συμπολιτών του και να τους υπευνθυμίσει την ευθύνη και το χρέος τους απέναντι στην πόλη. Πρέπει να είναι περήφανοι για την πόλη τους, αλλά και υπεύθυνη για τη διατήρηση της ελευθερίας της. Προβάλλει έμμεσα τον ιμπεριαλισμό της Αθήνας: αυτή η πόλη αξίζει να κυριαρχεί πάνω στις άλλες. Αποσιωπά τις αρνητικές πλευρές της ιμπεριαλιστικής πολιτικής: η κυριαρχία σε γη και θάλασσα συνεπάγεται πολέμους, απώλειες, δυστυχία.
περί τοιαύτης πόλεως οἳδε μαχόμενοι ἐτελεύτησαν : ο ρόλος της φράσης αυτής στο κεφ. 41 Ανακεφαλαιώνει όλα τα προηγούμενα και μας οδηγεί στο επόμενο μέρος του λόγου, τον έπαινο των νεκρών, σύμφωνα με την εξαγγελία του ρήτορα στο κεφ. 36. Τονίζεται και πάλι η διαλεκτική σχέση πολίτη-πόλης. Ο θάνατος των νεκρών δεν είναι παρά η εκπλήρωση του χρέους σε μια πόλη που όμοιά της δεν υπάρχει. Και κάθε ανάλογη θυσία στο μέλλον οφείλεται (εἰκός ἐστι) από τη διαλεκτική σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσα στην πόλη και τους πολίτες της: η πόλη προσφέρει τα πάντα στους πολίτες της και αυτοί έχουν χρέος να αγωνίζονται για αυτή. Επιπλέον ο Αθηναίος αγωνιζόμενος για την πόλη του είναι σαν να αγωνίζεται για την προσωπική του ευδαιμονία και το συμφέρον του, αφού η πόλη είναι αυτή που τα εγγυάται και τα προστατεύει. Ο ρήτορας προτιμά το (εἰκός ἐστι) από τα πιο έντονα «χρή» ή «δέον ἐστι», γιατί πιστεύει ότι η απόφαση των Αθηναίων να θυσιαστούν για την πόλη τους πρέπει να είναι έλλογη επιλογή και όχι αποτέλασμα καταναγκασμού. Υφολογικά στοιχεία σχήμα επαναφοράς μόνη μόνη, οὔτε οὔτε (εξαίρεται η μοναδικότητα της Αθήνας στη φήμη και στην αναγνώριση της υπεροχής της) παρηχήσεις κρείσσων ἐς πεῑραν ἒρχεται και καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δε μνημεία κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια συγκατοικίσαντες (ρ, κα, α) (κάνουν τον ύμνο της πόλης μουσικά ηχηρότερο) πολυσύλλαβοι ρηματικοί τύποι παρασχόμενοι, θαυμασθησόμεθα προσδεόμενοι καταναγκάσαντες ξυγκατοικίσαντες σε α πληθ. πρόσωπο που όχι μόνο τονίζουν τον ύμνο, αλλά και δείχνουν ότι τον καρπώνονται ο ρήτορας και οι συμπολίτες του. συσσώρευση βεβαιωτικών δή, τοι, γε που δείχνουν ότι υπάρχει έλλειψη μαρτύρων για όσα ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης υποστηρίζει ομοιοτέλευτα μόνη γάρ ἒρχεται καί μόνη ἄρχεται οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἒχει οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν.
Ερμηνευτικές ερωτήσεις Να αναλύσετε τον εκπαιδευτικό ρόλο της Αθήνας σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Περικλής. Πώς αντιλαμβάνεται ο Περικλής τον αυτάρκη πολίτη; Ποια είναι η γνώμη του Περικλή για τα έπη του Ομήρου και τα έργα των λογογράφων ως ιστορικών πηγών; Ποιες υπερβολές μπορούμε να επισημάνουμε σε όσα αναφέρει ο ρήτορας στο κεφ. 41; Από ποια σημεία του κειμένου προκύπτουν στοιχεία για η μεθοδολογία που εφαρμόζει ο Θουκυδίδης στην προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων; Λεξιλογικές ασκήσεις Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τα παράγωγά τους στη στήλη Β: Α μεροκάματο 1. αἱρέω-ῶ σήμαντρο αιρετός κτήση 2. σημαίνω ασήμαντος κτήμα αρχαιρεσίες 3. κάμνω αιρετικός επίκτητος σημαντικός 4. κτάομαι-ῶμαι διαιρέτης σήμανση ακαμάτης Β Να γράψετε στην αρχαία ελληνική τα αντίθετα των λέξεων: παρόν ἀλήθεια μάλιστα πολέμιος ἄξιος τόλμη τέρπω βλάπτω
Να γράψετε τα ρήματα της αρχαίας ελληνικής από τα οποία παράγονται παρακάτω λέξεις: τρόπος ἔπος ὑπόνοια ὑπήκοος κατάμεμψις μνημεῖον Στη στήλη Β να γράψετε τα αντίστοιχα ρήματα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας από τα οποία παράγονται οι λέξεις της στήλης Α και στη στήλη Γ να γράψετε ένα ακόμη παράγωγο για καθένα από τα ρήματα αυτά: Α Β Γ παίδευσις αὐτάρκης λόγος εὐτραπέλως δύναμις ἀκοή ἐπαινέτης ἐσβατός ἀμάρτυρος Να συνδέσετε τις λέξεις της στήλης Α με τη σημασία τους στη στήλη Β: Α Β 1.κόμπος α. δυστυχώ 2. εὐτραπέλως β. κατάκριση 3. σημεῖον γ. χαροποιώ, διασκεδάζω 4.προσδέομαί τινος δ. παντού, σε κάθε μέρος 5.αὐτίκα ε. πεθαίνω 6.ἀΐδιος στ. έπαρση 7.κάμνω ζ. με επιδεξιότητα 8.εἰκός ἐστι η. απόδειξη 9.κακοπαθῶ θ. έχω ανάγκη από 10.κατάμεμψις ια. αμέσως 11.τέρπω ιβ. αιώνιος 12.πανταχοῦ ιγ. μοχθώ 13.τελευτῶ ιδ. είναι φυσικό