Rafael de Nogales Méndez (1877-1937) Ένας Λατινοαμερικανός στην υπηρεσία της Ημισελήνου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική και Παγκόσμια Ιστορία Rafael de Nogales Méndez (1877-1937) Ένας Λατινοαμερικανός στην υπηρεσία της Ημισελήνου Μαρία Δημητρίου ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπων: Ιωάννης Μουρέλος, Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

Rafael de Nogales Méndez (1877-1937) Ένας Λατινοαμερικανός στην υπηρεσία της Ημισελήνου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α Κεφάλαιο: ΑΠΟ ΤΑ ΥΨΙΠΕΔΑ ΤΩΝ ΑΝΔΕΩΝ ΣΤΑ ΠΕΔΙΑ ΤΩΝ ΜΑΧΩΝ ΤΗΣ ΥΦΗΛΙΟΥ 1. Τα ανέμελα χρόνια (1877-1898). 2. Οι περιπέτειες στις πέντε ηπείρους ενός κοσμοπολίτη-στρατιώτη (1898-1919). α. Το βάπτισμα του πυρός στον ισπανο-αμερικανικό πόλεμο (1898) β. Σε αναζήτηση νέων περιπετειών σε Αφρική και Ασία (1898-1900) γ. Η επιστροφή στα πάτρια εδάφη - Ο αποτυχημένος αντιδικτατορικός αγώνας (1900-1903) δ. Από την Αμερική στην Ασία - Φυγή στην παγωμένη Αρκτική (1903-1906)... ε. Από τον πυρετό του χρυσού στη φλόγα της μεξικανικής επανάστασης (1906-1909).. στ. Η δεύτερη επάνοδος στην πατρίδα - Η αντικαθεστωτική δράση (1909-1914).. ζ. Ο ιππότης της ημισελήνου (1914-1919).... 3. Τα ένδοξα ειρηνικά χρόνια και το άδοξο τέλος (1919-1937)... α. Η πένα και όχι το σπαθί θα ανοίξει το δρόμο για τη δόξα (1919-1936)... β. Η τρίτη επιστροφή στην πατρίδα (1936-1937)..... γ. Η οριστική επάνοδος στη γενέθλια γη (1937)... 4. Ένας στρατευμένος δημοσιογράφος και συγγραφέας (1919-1937). 5. Τυχοδιώκτης ή εθνικός ήρωας?.... Β Κεφάλαιο: Ο ΙΠΠΟΤΗΣ ΤΗΣ ΗΜΙΣΕΛΗΝΟΥ (1915-1918).. 1. «Όταν βλέπεις έναν καλό πόλεμο, σπεύσε να τον ανταμώσεις» (1914) 2. Στο ρωσο-τουρκικό μέτωπο (1915)... α. Το αρμενικό ζήτημα.... β. Η πολιορκία του Βαν... γ. Από το Βαν στο Χαλέπι Οδοιπορικό φρίκης.. 3. Στο μέτωπο της Μεσοποταμίας (1916).. 4. Από το μέτωπο της Μεσοποταμίας στο μέτωπο της Παλαιστίνης. 5. Στο μέτωπο της Παλαιστίνης (1917).... 6. Εξορία στο μέτωπο του Καυκάσου Τέλος πολέμου (1918). Γ Κεφάλαιο: ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ ΚΑΙ ΟΞΥΔΕΡΚΟΥΣ ΣΧΟΛΙΑΣΤΗ...... 1. Για τη συμμαχία Γερμανίας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.... 2. Για τους Νεότουρκους. Στελέχη - μέλη της κυβέρνησης και στρατιωτικούς.... 3. Για τον οθωμανικό στρατό.... 4. Για τους ανατολίτες... 5. Για την αρμενική κοινωνία.... 6. Για την κουρδική κοινωνία.... 7. Για τους εβραίους νομάδες.... 8. Για τους Άραβες.... 9. Για το Ισλάμ...... ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ...... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ....... σελ. 1 5 11 11 12 12 13 14 15 15 16 17 17 17 18 19 20 21 24 24 26 29 35 42 49 58 64 75 84 84 86 94 97 100 101 102 103 106 109 113 116 0

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πατρότητα του θέματος της παρούσας εργασίας ανήκει στον αγαπητό καθηγητή κ.ιωάννη Χασιώτη, που μου έδωσε την ιδέα όταν πληροφορήθηκε ότι θα ήθελα η διπλωματική μου εργασία να συνδυάζει την ιστορία της Ευρώπης με τη Λατινική Αμερική. «Υπάρχει ένας Λατινοαμερικανός που υπηρέτησε στον οθωμανικό στρατό στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, τουρκόφιλος, λέγεται Νογάλες, και έγραψε ένα βιβλίο με τα απομνημονεύματά του, Cuatro años bajo la Media Luna (Τέσσερα χρόνια στην υπηρεσία της Ημισελήνου), νομίζω» ήταν τα πρώτα του λόγια. «Η περίπτωσή του παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με τον Λώρενς της Αραβίας, ψάξε στο διαδίκτυο, θα βρεις περισσότερα», με παρότρυνε. Έτσι άρχισε η οδύσσεια της αναζήτησης πληροφοριών και βιβλιογραφίας για το Βενεζουελανό Rafael de Nogales Méndez, ένα συγγραφέα άγνωστο στην Ελλάδα, και ένα βιβλίο που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1924 και δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε αυτό στην ελληνική βιβλιογραφία. Το ενδιαφέρον μου γι αυτόν κορυφώθηκε όταν πληροφορήθηκα την περιπετειώδη ζωή του, τις περιπλανήσεις του από την Αλάσκα ως την Κεντρική Αφρική και από τη Βόρεια και Νότια Αμερική ως την Άπω και Εγγύς Ανατολή, συμμετέχοντας σε πολέμους και επαναστάσεις και καταγράφοντας τις εμπειρίες του. Ήταν ταυτόχρονα τυχοδιώκτης, περιηγητής, στρατιώτης, επαναστάτης, πολιτικός, δημοσιογράφος, συγγραφέας και διανοούμενος, που «από την Κίνα ως τη Λατινική Αμερική ήταν παντού όπου εκπυρσοκροτούσαν τα όπλα και διασταυρώνονταν τα ξίφη». 1 Τον αρχικό μου ενθουσιασμό διαδέχτηκε η απογοήτευση, όταν συνειδητοποίησα ότι η πρόσβαση στο βιβλίο ήταν αδύνατη, επειδή είχαν εξαντληθεί οι ελάχιστες επανεκδόσεις του και δεν κυκλοφορούσε πλέον. Οι αρχικές δυσκολίες φαίνονταν ανυπέρβλητες, αλλά τότε εμφανίστηκε ο από μηχανής θεός, που πήρε τη μορφή μιας ιστορικού από τη Βενεζουέλα και άκουγε στο όνομα Mirela Quero de Trinca. Είναι συγγραφέας της βιογραφίας με τίτλο Rafael de Nogales Méndez (1877-1937), που εκδόθηκε το 2005 στο Καράκας, και ανταποκρίθηκε σε μία από τις πολλές απεγνωσμένες ηλεκτρονικές επιστολές που είχα αποστείλει σε φορείς και σε εκδοτικούς οίκους στη Βενεζουέλα. Μου εξέφρασε τη συγκίνησή της, επειδή για πρώτη φορά στην Ελλάδα εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για το έργο και την πολυτάραχη ζωή του συμπατριώτη της, και με πληροφόρησε ότι αναμενόταν μία επανέκδοση του βιβλίου του από το υπουργείο Πολιτισμού της χώρας της. Χάρη στη γενναιοδωρία και την ευγενή καλοσύνη της, τους 1 E. Allenby, Silk hat and spurs - prólogo, Nogales Méndez visto por propios y extraños, επιμ. K. Nweihed, Caracas 2003, σ. 52. 1

επόμενους μήνες κρατούσα στα χέρια μου όχι μόνο το φρεσκοτυπωμένο βιβλίο του Νογάλες, αλλά και τη βιογραφία του, γραμμένη από την ίδια, όπως προαναφέρθηκε, καθώς και ένα συλλογικό τόμο με τίτλο Nogales Méndez visto por propios y extraños (Νογάλες Μέντες μέσα από τα μάτια των συμπατριωτών του και των ξένων) υπό την επιμέλεια του καθηγητή Kaldone Nweihed. Τα δύο βιβλία αποκαλύπτουν λεπτομέρειες από τη ζωή του και αποδείχτηκαν πολύτιμα για τη συγγραφή της εργασίας, η οποία χωρίς τη δική της συνεισφορά θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Οι μαρτυρίες ανθρώπων που πολέμησαν στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, στις γραμμές της Τριπλής Συνεννόησης (Entente) και του αντίπαλου συνασπισμού της Τριπλής Συμμαχίας των Κεντρικών Δυνάμεων αποτελούν για τους ερευνητές πρωτογενή πηγή πληροφοριών. Ανάμεσα στις μαρτυρίες που δημοσιοποιήθηκαν, φωτίζοντας άγνωστες πτυχές του πολέμου, λιγότερο γνωστή είναι αυτή του Rafael de Nogales Méndez, που υπηρέτησε για τέσσερα χρόνια στον οθωμανικό στρατό στα διάφορα μέτωπα της Ανατολίας. Μολονότι ζούσε τις ίδιες καταστάσεις με τους συναδέλφους του Οθωμανούς, είχε τη δυνατότητα να τις αξιολογεί αποστασιοποιημένα, από την οπτική γωνία ενός κριτικού παρατηρητή. Το βιβλίο του περιέχει στοιχεία που συμβάλλουν στην πληρέστερη κατανόηση της σύγχρονης ιστορίας και στην ακριβέστερη αποτίμηση γεγονότων που επηρέασαν τις τύχες εκατομμυρίων ανθρώπων. Ωστόσο δεν αξιοποιήθηκε από τους ερευνητές και ο συγγραφέας του παρέμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, σε αντίθεση με άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, όπως είναι αυτή του Βρετανού Thomas Lawrence, γνωστού ως Λώρενς της Αραβίας, που πολέμησε κατά των Τούρκων στο πλευρό των Αράβων και ηρωποιήθηκε, προφανώς επειδή ανήκε στους νικητές του πολέμου, ενώ ο Νογάλες πολέμησε στο πλευρό των ηττημένων. Η διττή ιδιότητα του Νογάλες, του συμπολεμιστή που συμπάσχει, αλλά και του παρατηρητή που κρίνει αυστηρά, χωρίς σκοπιμότητες και χωρίς να φοβάται να αποκαλύψει την αλήθεια, είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί το βιβλίο του από άλλα ομοειδή και που αποτέλεσε το κίνητρο για την εκπόνηση αυτής της εργασίας. Στόχος της δεν ήταν η συγγραφή της ιστορίας της συμμετοχής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά η προσέγγιση των γεγονότων μέσα από τη ματιά ενός ουδέτερου και αντικειμενικού κριτή, ο οποίος πολέμησε σε ένα στρατό με τον όποίο δεν μοιραζόταν τα ιδεώδη και τους στόχους του, ωστόσο ήταν πρόθυμος να θυσιάσει τη ζωή του, προκειμένου να επιτευχθούν. Ωστόσο, το ιστορικό πλαίσιο δεν είναι δυνατόν να απουσιάζει από μια ιστορική μελέτη που αφορά στο χρονικό ενός πολέμου, ο οποίος ήταν ο πλέον αιματηρός στην μέχρι τότε ιστορία της ανθρωπότητας και ανέτρεψε την ισορροπία ισχύος των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, προκαλώντας γεωπολιτικές ανακατατάξεις 2

με τη διάλυση τριών αυτοκρατοριών, της Αυστροουγγρικής, της Ρωσικής και της Οθωμανικής, καθώς και μία επανάσταση, των Μπολσεβίκων, που επηρέασε καθοριστικά την εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας. Η επαλήθευση των αφηγήσεων του Λατινοαμερικανού αξιωματικού με τη βοήθεια της διεθνούς βιβλιογραφίας ήταν ένας από τους στόχους της εργασίας, για την επίτευξη του οποίου απαιτήθηκε η έρευνα στις βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης και την Birmingham Central Public Library. Επιπλέον, η συμμετοχή μου στην 25 η εκπαιδευτική εκδρομή της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., που οργανώνεται κάθε χρόνο από τον καθηγητή κ. Βασίλη Κατσαρό με προορισμό την Τουρκία και πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2009, μου προσέφερε τη μοναδική ευκαιρία να διασχίσω την Ανατολία, ακολουθώντας τα ίχνη του Νογάλες μέχρι το Ερζερούμ, την ίδια ακριβώς εποχή, που πριν ένα σχεδόν αιώνα ταξίδευε και εκείνος με τον ίδιο προορισμό προς το μέτωπο του Καυκάσου. Έτσι, μετά την εξακρίβωση της αυθεντικότητας των ιστορικών του πληροφοριών, διαπίστωσα ότι και οι γεωγραφικές, οι γεωλογικές, οι κλιματικές περιγραφές του, καθώς και οι λεπτομέρειες που δίνει για τα ιστορικά μνημεία, ανταποκρίνονται απόλυτα στην πραγματικότητα, γεγονός που διέλυσε τις τελευταίες μου επιφυλάξεις σχετικά με το ερώτημα που με απασχόλησε από την αρχή και μου έδωσε το κίνητρο για την έρευνα, αν δηλαδή οι μαρτυρίες του είναι γνήσιες ή αποκύημα της φαντασίας του. Ο περιορισμένος αριθμός σελίδων που επιβάλλεται να έχει μία διπλωματική εργασία, δεν επέτρεψε τη μελέτη και αξιολόγηση όλων των θεμάτων που παρουσιάζονται στο βιβλίο Cuatro años bajo la Media Luna. Ως εκ τούτου, η επιλογή μεταξύ αυτών κρίθηκε απαραίτητη και έγινε με βάση κυρίως τα εξής κριτήρια: 1. Τη σπουδαιότητά τους ως προς την εξέλιξη του πολέμου. 2. Την ιστορική τους αξία ως τεκμήρια σημαντικών γεγονότων, όπως είναι π.χ. η οργάνωση και εκτέλεση της γενοκτονίας των Αρμενίων. 3. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για περαιτέρω έρευνα. 4. Τη βαρύτητα που δίνει ο ίδιος ο Νογάλες σε αυτά. 5. Το βαθμό που αποκαλύπτουν την ιδεολογία και την ψυχοσύνθεση του συγγραφέα. Το πρώτο ερώτημα που πιθανόν να έχει κάποιος, ο οποίος μαθαίνει για τη συμμετοχή ενός Λατινοαμερικανού στον οθωμανικό στρατό, είναι τι μπορεί να συνδέει τον τόπο όπου γεννήθηκε, τη Βενεζουέλα, που διακήρυξε την ουδετερότητά της όταν ξέσπασε ο πόλεμος, με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που τάχτηκε στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται στο πρώτο μέρος της εργασίας, η 3

οποία αποτελείται συνολικά από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζεται εν συντομία η πολυκύμαντη ζωή του ανήσυχου Λατινοαμερικανού, θεωρώντας ότι η γνώση της προσωπικής του πορείας, καθώς και των συγκυριών που την καθόρισαν, αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της δράσης, των επιλογών και της ιδεολογικής του συγκρότησης. Οι περιπέτειές του ανά την Υφήλιο, αλλά και ο τρόπος που αντιμετώπιζε τις προκλήσεις της ζωής, αποκαλύπτουν ένα χαρακτήρα αντισυμβατικό, μαχητικό, θαρραλέο και παράλληλα αντιφατικό, που επιζητούσε και απολάμβανε τις δυσκολίες και τους κινδύνους, θεωρώντας ότι αποτελούν την πεμπτουσία της ζωής. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι περιπέτειές του από τη στιγμή που πληροφορήθηκε την έναρξη του πολέμου, τον Αύγουστο του 1914, έως την αναχώρησή του από την Κωνσταντινούπολη, τον Απρίλιο του 1919. Εκτίθεται η δική του οπτική για τις μάχες στα μέτωπα του Καυκάσου, της Μεσοποταμίας και της Παλαιστίνης, οι μαρτυρίες του για την αρμενική γενοκτονία, τις σχέσεις Γερμανών και Οθωμανών αξιωματικών, καθώς και οι προσωπικές του εντυπώσεις για τις εξελίξεις, τις αιτίες και τα αποτελέσματα γεγονότων που καθόρισαν την έκβαση του πολέμου και οδήγησαν στην κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα δίνεται εν συντομία το ιστορικό πλαίσιο και γίνεται η διασταύρωση ή η αντιπαράθεση των ισχυρισμών του με τα δεδομένα των βιβλιογραφικών βοηθημάτων. Στο τρίτο κεφάλαιο ξεδιπλώνεται η σκέψη του πολυπράγμονα στρατιώτη-στοχαστή. Επιχειρείται η κριτική προσέγγιση των απόψεών του σχετικά με τους Νεότουρκους, τη συμμαχία Γερμανίας - Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον οθωμανικό στρατό, τους λαούς της Ανατολίας και το Ισλάμ. Μέσω της βιβλιογραφίας αξιολογούνται οι κρίσεις του για ιστορικά πρόσωπα και οι εκτιμήσεις διπλωματικού ή πολιτικού περιεχομένου. Επιπλέον, γίνεται η σύγκριση, όπου αυτό είναι δυνατό, με τις απόψεις άλλων ατόμων, που την ίδια ιστορική περίοδο βρέθηκαν στον ίδιο τόπο με το Νογάλες και έχουν δημοσιεύσει τις μαρτυρίες τους. Μολονότι η σκιαγράφηση του ιστορικού πλαισίου και η διαπίστωση της ιστορικής αλήθειας των αφηγήσεων του διανοούμενου-στρατιώτη Νογάλες θεωρήθηκαν απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιολόγηση του βιβλίου του, η προσέγγιση της ανθρώπινης πλευράς του, του πνεύματος, της ιδιοσυγκρασίας και της ψυχοσύνθεσής του, ήταν το κυρίως ζητούμενο αυτής της εργασίας. Άλλώστε ο ίδιος αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του στην καταγραφή των εντυπώσεων και των απόψεών του, αποκαλύπτοντας την αντιφατικότητα του χαρακτήρα του και την πολυπλοκότητα της σκέψης του, προσφέροντας παράλληλα άφθονο υλικό για μελέτη και αξιολόγηση. 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συμμετοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων αποτελεί μία από τις πτυχές της σύγχρονης ιστορίας που έχουν λιγότερο ερευνηθεί διεθνώς και ελάχιστα στην Ελλάδα, καθώς το ενδιαφέρον των Ελλήνων ιστορικών εστιάζεται κυρίως στη μεταγενέστερη ιστορία της γειτονικής χώρας, που συμπίπτει συνήθως με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η κήρυξη του πολέμου βρήκε στην ηγεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το Κομιτάτο της Ένωσης και Προόδου (Ιττιχάντ), που μετά από το κίνημα των Νεότουρκων το 1908 ήταν ο ρυθμιστής των πολιτικών εξελίξεων στη χώρα. 2 Οι αρχικές διακηρύξεις των Νεότουρκων, εμπνευσμένες από τα δυτικά φιλελεύθερα και δημοκρατικά ιδεώδη, και οι φιλοδοξίες τους να επαναφέρουν σε ισχύ το σύνταγμα του 1876 έτυχαν αρχικά ευνοϊκής αντιμετώπισης από τις Μεγάλες Δυνάμεις, καθώς ευαγγελίζονταν την δυτικοποίηση της χώρας και τη μετάβασή της από το μεσαιωνικού τύπου φεουδαρχικό οικονομικό σύστημα, στο καπιταλιστικό. Ωστόσο, γρήγορα στράφηκαν προς τον εθνικισμό, εγκατέλειψαν τις υποσχέσεις τους για ριζικές μεταρρυθμίσεις και επιδόθηκαν σε ένα όργιο βίας και αυταρχισμού, διαψεύδοντας τις προσδοκίες των μειονοτικών πληθυσμών της αυτοκρατορίας για ίση μεταχείριση και απογοητεύοντας τις Δυτικές Δυνάμεις, οι οποίες απέβλεπαν στην οικονομική τους διείσδυση στην οθωμανική επικράτεια. Αλλά και οι Νεότουρκοι απογοητεύτηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, καθώς ούτε η Entente, αλλά ούτε η Γερμανία αντέδρασαν στην προσάρτηση της Βοσνίας Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία το 1908 και στην επίθεση της Ιταλίας στην Τρίπολη το 1911. Αποκορύφωμα της ραγδαίας συρρίκνωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν οι μεγάλες εδαφικές απώλειες κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. (παράρτημα 1). Οι Νεότουρκοι συνειδητοποίησαν ότι δεν είχαν τη συνδρομή του διεθνούς συστήματος, όπως ανέμεναν. Σε τρεις περιπτώσεις, το 1908, 1911 και 1913 είχαν επιδιώξει τη σύναψη συμφωνίας με τη Βρετανία, αλλά αντιμετωπίστηκαν με ψυχρότητα. Στην τελευταία, το 1913 πρότειναν στους Βρετανούς μία αμυντική συμμαχία, αλλά δεν βρήκαν ανταπόκριση. 3 2 Ο όρος «Νεότουρκοι» καλύπτει το σύνολο των φιλελευθέρων, που αντιτάχτηκαν στη σουλτανική δεσποτεία από το 1865, έτος ίδρυσης της μυστικής εταιρείας των Νεοθωμανών (1865-1876), έως και το 1908, όταν ξέσπασε η στρατιωτική εξέγερση κατά του σουλτάνου Abdul Hamid. Ήδη από το 1889 είχαν αρχίσει να ιδρύονται, τόσο στο εσωτερικό της χώρας (Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη) όσο και στο εξωτερικό (Παρίσι, Γενεύη, Κάιρο) πολλές επαναστατικές οργανώσεις οι οποίες συγχωνεύτηκαν κάτω από τη σκέπη του πολιτικού φορέα των Νεότουρκων, του Κομιτάτου Ένωσης και Προόδου. Βλ. Δ. Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 1280-1924, Αθήνα 1988, β έκδ., σ.177 3 H. Strachan, The First World War, v.1 To Arms, New York 2001, σσ. 653, 655, 663 5

Η ισχυρή τριανδρία των Νεότουρκων, ο Enver πασάς, υπουργός Στρατιωτικών, ο Talaat πασάς, υπουργός Εσωτερικών και ο Djemal πασάς, υπουργός Ναυτικών διαφωνούσαν μεταξύ τους για τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσουν στον πόλεμο, με αποτέλεσμα η οθωμανική κυβέρνηση να αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο συμμαχικών συνασπισμών. Ο γερμανόφιλος Enver επιζητούσε την είσοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, ενώ ο Talaat, μετά τις αποτυχημένες προσπάθειές του να προσεγγίσει τη Ρωσία, τον Μάιο του 1914, και τη Γαλλία, τον Ιούλιο του ιδίου έτους, υποστήριζε την ουδετερότητα. Η κοινή γνώμη έβλεπε με καχυποψία τη συμμαχία της προστάτιδας Βρετανίας με τον παραδοσιακό εχθρό της τη Ρωσία. Φοβόταν ότι οι δυτικές δυνάμεις θα προέβαιναν σε μυστική συμφωνία με τη Ρωσία για το μοίρασμα της οθωμανικής επικράτειας, μεταξύ Ρωσίας, Γαλλίας, Βρετανίας και Ιταλίας. 4 Η Γερμανία ήταν η μόνη Δύναμη που δεν απειλούσε την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 5 Μετά την υπογραφή μυστικής συμφωνίας στις 2 Αυγούστου 1914 μεταξύ της γερμανικής και της οθωμανικής κυβέρνησης, τα δύο γερμανικά θωρηκτά Goeben και Breslau, εισήλθαν στα Δαρδανέλια στις 11 Αυγούστου, παραβιάζοντας την τουρκική ουδετερότητα. 6 Το πέρασμα των Στενών από τα δύο πλοία καθόρισε τις εξελίξεις σε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή, καθώς εκβίασε την είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο, προσδένοντας της στο άρμα των στρατηγικών συμφερόντων της Γερμανίας. Στις 29 Οκτωβρίου τα δύο πλοία βομβάρδισαν ρωσικά λιμάνια στον Εύξεινο Πόντο και έπληξαν το ρωσικό στόλο. (παράρτημα 2). Η επίθεση προκάλεσε την κήρυξη του πολέμου κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τις Δυνάμεις της Entente, πρώτα από τη Ρωσία στις 2 Νοεμβρίου και ακολούθησαν τρεις ημέρες αργότερα η Βρετανία και η Γαλλία. 7 Το Νοέμβριο ο οθωμανικός στρατός επιτέθηκε κατά των Ρώσων στον Καύκασο και αρχικά σημείωσε επιτυχίες. Οι Ρώσοι αιφνιδιάστηκαν, επειδή πίστευαν ότι οι Οθωμανοί 4 Οι μυστικές συμφωνίες μεταξύ των Δυνάμεων για διαμελισμό της Αυτοκρατορίας, που δημοσιεύτηκαν από τους Μπολσεβίκους, όταν πήραν την εξουσία το 1917, επιβεβαίωσαν τις υποψίες τους. Βλ. P. M. Price, A History of Turkey. From Empire to Republic, London 1956, σ. 90 Strachan, ό.π., σ. 668 5 Η διείσδυσή της Γερμανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ήδη επιτευχθεί ειρηνικά με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν διαμέσου της σιδηροδρομικής γραμμής Βερολίνου-Βαγδάτης, της οποίας την 99ενάχρονη εκχώρηση κατασκευής είχε εγγυηθεί η Γερμανική Τράπεζα από το 1903. Ο δεύτερος ήταν δια μέσου της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής και χρονολογείται πολύ πιο πριν, τη δεκαετία του 1830, και αρχικά είχε ως στόχο την αναδιοργάνωση και εκπαίδευση του οθωμανικού στρατού. Πολλοί Τούρκοι αξιωματικοί είχαν εκπαιδευτεί στο γερμανικό στρατό, μεταξύ αυτών και ισχυρά στελέχη των Νεότουρκων, όπως Sevket πασάς, ο Ahmetd Izzed πασάς και ο Enver πασάς, ο οποίος υπηρέτησε στο Βερολίνο ως στρατιωτικός ακόλουθος από το 1909-1913. Βλ. Strachan, ό.π., σσ. 663-664, 666 6 Ο Enver, κρυφά από τα άλλα μέλη της κυβέρνησης, έδωσε την άδεια εισόδου των δύο γερμανικών πλοίων στα Δαρδανέλια. Για να μη θεωρηθεί ότι παραβιάζεται η τουρκική ουδετερότητα τα πλοία σήκωσαν την τουρκική σημαία και μετονομάσθηκαν σε Javus Sultan Selim και Midilli. Βλ. Martin Gilbert, The First World War: a complete history, Henry Holt, New York 1996, σσ. 40-41 7 Στο ίδιο, σ. 104 Strachan, ό.π., σ. 680 6

θα επιτίθονταν πρώτα στα Βαλκάνια και είχαν μεταφέρει το μεγαλύτερο όγκο των δυνάμεών τους στα ευρωπαϊκά μέτωπα. Τέλος Δεκεμβρίου ο μεγάλος δούκας Νικόλαος ζήτησε τη βοήθεια των Βρετανών, προκειμένου να ανοίξουν και νέα μέτωπα, ώστε να αποδυναμωθεί ο οθωμανικός στρατός. Ωστόσο οι Βρετανοί δεν ήθελαν να αποσπάσουν ούτε ένα στρατιώτη από το δυτικό μέτωπο, γι αυτό αποφάσισαν να επιτεθούν με το ναυτικό στα Δαρδανέλια, πεπεισμένοι ότι αυτό το χτύπημα θα αποφέρει μια γρήγορη νίκη. 8 Άλλώστε ήδη εξέταζαν το ενδεχόμενο ανοίγματος νέων μετώπων εκεί όπου ο αντίπαλος ήταν πιο ευάλωτος. Έτσι αποφασίστηκε η επίθεση κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την οποία θεωρούσαν ως αδύναμο κρίκο της αλυσίδας της αντίπαλης συμμαχίας, πιστεύοντας παράλληλα ότι η ήττα της αύξανε τη πιθανότητα εισόδου της Ιταλίας και της Βουλγαρίας στον πόλεμο, στο πλευρό τους. 9 Στις αρχές Ιανουαρίου του 1915 ο ρωσικός στρατός νίκησε τον οθωμανικό και άρχισε να προελαύνει στη βορειοανατολική περιοχή της Ανατολίας, που κατοικούνταν από μεγάλο ποσοστό αρμενικού και κουρδικού πληθυσμού. Με πρόσχημα την προσχώρηση των Αρμενίων στο ρωσικό στρατό, η οθωμανική κυβέρνηση εξαπόλυσε κύμα διώξεων κατά των Αρμενίων με σφαγές και εκτοπίσεις σε όλη την οθωμανική επικράτεια, που είχε ως αποτέλεσμα την εξολόθρευση άνω του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Μετά την αποτυχημένη εκστρατεία στο μέτωπο του Καυκάσου, οι Οθωμανοί στράφηκαν προς την Αίγυπτο, αλλά απέτυχαν να καταλάβουν τον πρώτο στόχο τους, η Διώρυγα του Σουέζ. Μέχρι το φθινόπωρο του 1915 οι επιχειρήσεις στο Σινά έμειναν σχεδόν στάσιμες, λόγω της βρετανικής απειλής στην Καλλίπολη. Μετά την συντριπτική τους ήττα στην Καλλίπολη, οι Βρετανοί στράφηκαν στη Μεσοποταμία, όπου οι βρετανοινδικές δυνάμεις, προσπάθησαν να προελάσουν προς τη Βαγδάτη. Παρά τις αρχικές τους επιτυχίες γνώρισαν ταπεινωτική ήττα στην Κουτ-αλ-Αμάρα τον Απρίλιο του 1916. Όταν ο κίνδυνος στο μέτωπο της Μεσοποταμίας εξαλείφτηκε, οι Οθωμανοί στράφηκαν εκ νέου στο μέτωπο του Σινά, όπου συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους, που έγιναν πλέον πιο απειλητικές, με την νέα αποστολή βοήθειας από το Βερολίνο, το 1916. Ωστόσο, οι Βρετανοί είχαν κατακτήσει τη χερσόνησο του Σινά για να εξασφαλίσουν την προστασία της Διώρυγας. Η συντονισμένη επίθεση των Βρετανών σε Παλαιστίνη και Μεσοποταμία, σε συνδυασμό με την εξέγερση των Αράβων οδήγησε στη συντριβή των οθωμανικών δυνάμεων. Μετά τη συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας στις 29 Σεπτεμβρίου 1918, τα στρατεύματα της Entente διέσχισαν την Ανατολική Θράκη, κατευθυνόμενα προς την 8 Gilbert, ό.π., σ. 121 9 M. Ferro, The Great War 1914-1918, London 1973, σσ. 64-65 7

Κωνσταντινούπολη, ενώ τα Δαρδανέλια δέχονταν την επίθεση του γαλλο-βρετανικού στόλου. Η κυβέρνηση των Νεότουρκων, η οποία δεν διέθετε επαρκείς δυνάμεις να αντιπαρατάξει, καθώς ο κύριος όγκος των στρατευμάτων της βρισκόταν στον Καύκασο και τη Συρία, αναγκάστηκε να παραιτηθεί στις 7 Οκτωβρίου. Η νέα κυβέρνηση υπό τον Izzed πασά, αντίπαλο των Νεότουρκων, επεδίωξε τη υπογραφή χωριστής συνθήκης. Με την ανακωχή του Μούδρου που υπογράφηκε στις 31 Οκτωβρίου, περιήλθαν στη δικαιοδοσία των δυνάμεων της Entente τα πλέον στρατηγικά σημεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 10 Το χρονικό του τετραετούς πολέμου, που οδήγησε στην κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, περιγράφεται ανάγλυφα από το Νογάλες μπέη, τιμητικός τίτλος που του απονεμήθηκε όταν κατατάχτηκε στον οθωμανικό στρατό. Στα τριάντα τρία χωρίς τίτλο κεφάλαια του βιβλίου του Cuatro años bajo la Media Luna, που φέρει τον επεξηγηματικό υπότιτλο Su diario e impresiones durante la guerra mundial en los diversos frentes de Europa y Asia (το ημερολόγιό και οι εντυπώσεις του από τα διάφορα μέτωπα σε Ευρώπη και Ασία κατά τον παγκόσμιο πόλεμο), διατυπώνει με ακρίβεια λεπτομέρειες στρατιωτικού, πολιτικού, διπλωματικού και εθνογραφικού χαρακτήρα, παραθέτει φωτογραφικά τεκμήρια, δίνει περιγραφές του πολύχρωμου πολιτιστικού μωσαϊκού της Ανατολίας, καθώς και συγκλονιστικές πληροφορίες για τη γενοκτονία των Αρμενίων, τη δράση των Νεότουρκων και το ρόλο των Γερμανών. Κρίνει και αξιολογεί πρόσωπα, πολεμικές και πολιτικές πράξεις και αφηγείται άγνωστα συμβάντα. Οι μαρτυρίες του έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, επειδή έζησε τα γεγονότα από την πλευρά των Οθωμανών, έχοντας άμεση σχέση και διατηρώντας στενή επαφή με Γερμανούς αξιωματικούς. Από λογοτεχνική άποψη το βιβλίο του μπορεί να θεωρηθεί ως ένα χρονικό του πολέμου, που περιέχει ταυτόχρονα και άφθονα στοιχεία ταξιδιωτικού χρονικού, ισάξιο με τα περιηγητικά κείμενα των δυτικών ταξιδευτών της Ανατολής. Από ιστορική άποψη, προσφέρει χρήσιμες και λεπτομερείς πληροφορίες στρατιωτικού περιεχομένου, όπως σύνθεση, μετακινήσεις και μάχες των στρατευμάτων των Κεντρικών Δυνάμεων στα διάφορα ανατολικά μέτωπα, στα σύνορα με Ρωσία, Συρία, Ιράκ, Ιράν και Αίγυπτο. Αυτές οι πληροφορίες εμπλουτίζονται με προσωπικές παρατηρήσεις και ενδιαφέρουσες κριτικές για τους Οθωμανούς αξιωματικούς, τις διάφορες εντάσεις μεταξύ τους, αλλά και με τους Γερμανούς. Από την άλλη πλευρά, η αφήγησή του γίνεται ιδιαίτερα ευχάριστη με τις γλαφυρές περιγραφές των τοπίων, αλλά επιπλέον παρουσιάζει ανθρωπολογικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον χάρη στις περιγραφές των διαφόρων πληθυσμών και των 10 P. Renouvin, La Première Guerre Mondiale, Paris 1998, 9 η έκδοση, σσ.109-110 8

εθίμων τους. 11 Εξ αιτίας της συμμετοχής του στις επιχειρήσεις κατά των Αρμενίων, ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Woodrow Wilson τον αποκάλεσε «ο δήμιος της Αρμενίας» και του απαγόρευσε την είσοδό του στις ΗΠΑ. 12 Ως προς τη γενοκτονία, ο Νογάλες δεν προσπάθησε να αποκρύψει το αποτρόπαιο γεγονός, αλλά αντίθετα αφιέρωσε πολλά κεφάλαια του βιβλίου του στις διώξεις, τις ταπεινώσεις, τις σφαγές του αμάχου πληθυσμού, περιγράφοντας σκηνές ανείπωτης βαρβαρότητας. Οι μαρτυρίες του αποτελούν αδιάσειστα τεκμήρια που επιβεβαιώνουν ότι η πολιτική ηγεσία οργάνωσε τις σφαγές και με την αποστολή τηλεγραφημάτων εξουσιοδότησε τις τοπικές αρχές να προβούν στην εξολόθρευση του αρμενικού πληθυσμού. Αναφέρεται με λεπτομέρειες στις δικές του αρμοδιότητες και δράση ως αξιωματικού του οθωμανικού στρατού κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Βαν. Οικτίρει τον εαυτό του που αναγκάστηκε να γίνει δήμιος των ομοθρήσκων του και εκφράζει τον αποτροπιασμό και τη συμπόνια του για τα γυναικόπαιδα που σφαγιάστηκαν μαζικά. Σε προσωπικό επίπεδο έκανε ότι μπορούσε για να σώσει από βέβαιο θάνατο αμάχους Αρμένιους, Ευρωπαίους πολίτες και Βρετανούς αιχμαλώτους, αλλά στο πεδίο της μάχης έπραττε το καθήκον του με ευσυνειδησία, ως στρατιώτης που έδωσε όρκο τιμής να υπηρετήσει πιστά την Ημισέληνο. Ως ο μοναδικός χριστιανός μάρτυρας των αποτρόπαιων εγκλημάτων πολέμου που διαπράχθηκαν κατά συρροή, προκάλεσε τον φόβο και την καχυποψία των Οθωμανών αξιωματούχων που είχαν εμπλακεί στην εξολόθρευση του αρμενικού πληθυσμού. Η θέση του υπήρξε ιδιαίτερα επικίνδυνη και επισφαλής, αλλά κατέφερε να αποφύγει τις δολοπλοκίες εις βάρος του που είχαν στόχο τη φυσική εξόντωσή του. Προκειμένου να προφυλαχτεί από τους διώκτες του, αλλά και για να λυτρωθεί από το ηθικό δίλημμα που αντιμετώπιζε, υπέβαλε τρεις φορές την παραίτησή του από τις θέσεις που κατείχε, αλλά τελικά παρέμεινε μέχρι το τέλος του πολέμου στις τάξεις του οθωμανικού στρατού. Η τολμηρή του απόφαση να περιγράψει τις θηριωδίες που διαπράχτηκαν μπροστά στα μάτια του και να αφηγηθεί όλη την αλήθεια χωρίς να αποκρύψει τις σκοτεινές πλευρές της, καθώς και η ειλικρίνεια και εντιμότητα των προθέσεών του αποδεικνύονται από το πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που περιλάμβανε η πρώτη έκδοση του βιβλίου του στα ισπανικά. Οι φωτογραφίες του δεν έδειχναν στρατιώτες άψογα ντυμένους, σε παράταξη, να κάνουν επίδειξη του πολεμικού τους εξοπλισμού, όπως συνηθιζόταν στις φωτογραφίες των πολεμικών χρονικών της εποχής, που είχαν ως στόχο την ανύψωση του ηθικού των 11 J.J. de Aldana, Del aventurero trotamundos al héroe nacional venezolano? Estudios de Asia y África 111, τ. 35/1, Μεξικό 2000, σ. 120. Βλ. http://revistas.colmex.mx/resultados_busqueda.jsp?autor=211 12 στο ίδιο, σ. 122 9

εμπολέμων. Υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, αλλά και μεγάλης αξίας από ιστορική άποψη, ήταν τα ντοκουμέντα που τεκμηρίωναν την αυθεντικότητα των μαρτυριών του. 13 Πολλές από αυτές, κυρίως εκείνες που απαθανάτισαν τις φρικαλεότητες του πολέμου, όπως διαμελισμένα πτώματα σκελετωμένων παιδιών Αρμενίων στη συριακή έρημο, δεν συμπεριλήφθηκαν στη γερμανική έκδοση του βιβλίου. 14 Στην αναθεωρητική Γερμανία του 1925 η ανθρωπιστική, αντιμιλιταριστική ματιά του επαγγελματία στρατιώτη Νογάλες, ένδειξη του διλλήματος, της εσωτερικής διαμάχης που βίωνε μεταξύ της αίσθησης του καθήκοντος και της συνείδησής του, πιθανόν να μη θεωρήθηκε πολιτικά ορθή, καθώς κατέγραψε την πιο σκληρή και αποτρόπαια όψη του πολέμου και καταδίκασε τις τεράστιες απώλειες αμάχων, γεγονός που χαρακτήρισε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Το βιβλίο Cuatro años bajo la Μedia Luna δεν είναι απλώς το χρονικό της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά ένα συγκλονιστικό τεκμήριο του τέλους μιας εποχής, όπου οι πολεμικές συρράξεις διέπονταν από αρχές και κανόνες, και της έναρξης μιας νέας, που σηματοδοτήθηκε από την κατάφωρη παραβίαση των αρχών του Διεθνούς Δικαίου. 13 στο ίδιο, σ. 123-124 14 Από το αντίτυπο της γερμανικής έκδοσης που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη Staats του Βερολίνου λείπουν και φαίνεται καθαρά ότι έχουν αφαιρεθεί εκ των υστέρων, 18 φωτογραφίες Γερμανών και Νεότουρκων αξιωματούχων από τις 65 συνολικά, ήδη λογοκριμένες, της γερμανικής έκδοσης. Βλ. στο ίδιο, σ. 123 10

Α Κεφάλαιο ΑΠΟ ΤΑ ΥΨΙΠΕΔΑ ΤΩΝ ΑΝΔΕΩΝ ΣΤΑ ΠΕΔΙΑ ΤΩΝ ΜΑΧΩΝ ΤΗΣ ΥΦΗΛΙΟΥ Οι βιογράφοι του Νογάλες συνάντησαν πολλές δυσκολίες στην ανεύρεση στοιχείων. Από τα 60 χρόνια της ζωής του, μόνο τα 15 έζησε κατά διαστήματα στη Βενεζουέλα, για τα οποία ελάχιστα στοιχεία έχουν διασταυρωθεί. Από τις σπουδές του στη Γερμανία και στο Βέλγιο δεν έχει βρεθεί κανένα στοιχείο. Πληροφορίες από τις περιπέτειές του σε όλο τον κόσμο, από την Αλάσκα ως τη Νότια Αμερική, την Καραϊβική, την Ευρώπη, την Αφρική, τη Μέση και Άπω Ανατολή, βρίσκονται κυρίως στα ίδια του τα βιβλία, όπου υπάρχουν λεπτομέρειες για την πολυτάραχη ζωή του, τη στρατιωτική του δράση, καθώς και για τους πολιτικούς του αγώνες. Συμπληρωματικές πληροφορίες περιέχουν και οι πρόλογοι των διάφορων εκδόσεων των βιβλίων του, αν και οι περισσότερες από αυτές τροφοδοτούν την περιέργεια του αναγνώστη, χωρίς να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. 15 1. Τα ανέμελα χρόνια (1877-1898) Στις 14 Οκτωβρίου 1877 στο San Cristóbal, μια ορεινή πόλη της οροσειράς των Άνδεων στην επαρχία Táchira της δυτικής Βενεζουέλας, ήρθε στον κόσμο ο Rafael Ramón Inchauspe Méndez, γιος του Pedro Felipe Inchauspe Cordero και της María Josefa Méndez Brito. Ήταν το μεγαλύτερο παιδί και το μόνο αγόρι μιας εύπορης εξαμελούς οικογένειας κρεολών, που είχε στην ιδιοκτησία της φυτείες καφέ, μεταλλεία χαλκού και επιχειρήσεις σχετικές με τους σιδηροδρόμους. Η αθρόα μετανάστευση Ευρωπαίων στη Νότια Αμερική, που σημειώθηκε το 19 ο αιώνα, και η ταυτόχρονη στροφή της λατινοαμερικανικής ανώτερης τάξης προς την Ευρώπη σε αναζήτηση αρχών και πολιτισμικών προτύπων, ήταν δύο γεγονότα που έμελλε να προδιαγράψουν τη ζωή του Rafael. Στο San Cristóbal, είχε μεταναστεύσει το 1837 μία 60μελής ομάδα Γερμανών, που κυρίως ασχολήθηκαν με το εμπόριο του καφέ, ανέπτυξαν κοινωνικούς και συγγενικούς δεσμούς με την τοπική κοινωνία και επηρέασαν καθοριστικά την πολιτιστική ζωή της περιοχής, συμβάλλοντας παράλληλα στην οικονομική της ευμάρεια. Λόγω των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων που ανέπτυξε τη οικογένεια Inchauspe με τα πλέον εξέχοντα μέλη της γερμανικής παροικίας, ο Rafael 15 Τα βιογραφικά στοιχεία αυτού του κεφαλαίου (εκτός του τελευταίου υποκεφαλαίου) αντλήθηκαν από: M. Quero de Trinca, Rafael de Nogales Méndez (1877-1937), Caracas 2005 11

ήρθε σε επαφή με τη γλώσσα, τις αρχές και τις αξίες της γερμανικής παιδείας από μικρή ηλικία. Προκειμένου να προσφέρει στα τέσσερα παιδιά της άριστη εκπαίδευση, η οικογένεια Inchauspe μετανάστευσε στη Γερμανία τον Απρίλιο του 1886, καθώς εκείνη την εποχή οι γόνοι των ευπόρων οικογενειών της Λατινικής Αμερικής συνήθιζαν να πηγαίνουν για σπουδές στην Ευρώπη. Δυστυχώς την πορεία του νεαρού Rafael προς ένα λαμπρό μέλλον διέκοψε ο ξαφνικός θάνατος πρώτα του πατέρα του το 1890 και στη συνέχεια της μητέρας του το 1894. Απαλλαγμένος από τη γονική κηδεμονία ο επιμελής μαθητής μετατράπηκε σε ανέμελο κοσμοπολίτη. Πήγε στο Παρίσι, όπου επί έξι μήνες αφέθηκε στις απολαύσεις της μποέμικης ζωής, αλλά πήρε μέρος σε μία μονομαχία, που έγινε η αιτία να εγκαταλείψει το Παρίσι και να μεταβεί στη Βαρκελώνη. Εκεί γνώρισε τον πρώτο του μεγάλο έρωτα, την πανέμορφη κοντέσα Λόλα, η οποία τον παρότρυνε να ασχοληθεί με το στρατό και τις σπουδές. Τα λόγια της ξύπνησαν στον ανέμελο νεαρό τη φιλοδοξία να ασχοληθεί με κάτι ενδιαφέρον και χρήσιμο και πήγε στις Βρυξέλλες, όπου παράλληλα με τις στρατιωτικές σπουδές παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας και φιλολογίας. Μετά την ολοκλήρωση των στρατιωτικών του σπουδών, το Φεβρουάριο του 1898, ενώ βρισκόταν στις Άλπεις για τις διακοπές του καρναβαλιού, η απόφασή του να διασχίσει το πέρασμα του Αγίου Βερνάρδου με τα πόδια, παρ ολίγο θα του στοίχιζε τη ζωή. Αυτή η εμπειρία επηρέασε καθοριστικά την πορεία του, καθώς τον βοήθησε να συνειδητοποιήσει ότι εκείνο που πραγματικά τον ενδιέφερε ήταν οι τολμηρές και επικίνδυνες περιπέτειες, οι μόνες που μπορούσαν να του προσφέρουν συγκινήσεις αυθεντικές και ανεπανάληπτες. Έκτοτε, έχοντας ως θεμελιώδη αρχή «δράση ή θάνατος» 16, επιδόθηκε σε ένα ξέφρενο κυνήγι περιπετειών αυτού του είδους και εθίστηκε σε αυτές σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάθε φορά επιζητούσε ως κίνητρο τις πλέον ριψοκίνδυνες, που του προσέφεραν όλο και μεγαλύτερες συγκινήσεις. 2. Οι περιπέτειες στις πέντε ηπείρους ενός κοσμοπολίτη-στρατιώτη (1898-1919) α. Το βάπτισμα του πυρός στον ισπανο-αμερικανικό πόλεμο (1898) Η επιστροφή του στη Βαρκελώνη θα σηματοδοτήσει την απαρχή της νέας του ζωής, ως επαγγελματία στρατιωτικού. Ως πρώτο βήμα, αποφάσισε να απαλλαγεί από τη βαριά κληρονομιά του πατρικού επιθέτου Inchauspe, βασκικής προέλευσης, το οποίο μετέφρασε 16 V. Rojo, Memorias de un aventurero venezolano: Rafael de Nogales Méndez, Contexto, τ.6/8, Caracas, 2002, σ: 71. βλ. http://www.saber.ula.ve/bitstream/123456789/18898/1/violeta_rojo.pdf 12

στα ισπανικά Nogales (καρυδιές), διατηρώντας παράλληλα το επίθετο της μητέρας του Méndez. 17 Μία από τις παλιές φίλες της μητέρας του, η δούκισσα de Navas, τον παρότρυνε να καταταγεί ως εθελοντής στο ισπανικό εκστρατευτικό σώμα, που αναχωρούσε με προορισμό την Κούβα, για να συμμετάσχει στον ισπανο-αμερικανικό πόλεμο. Ακολουθώντας τη συμβουλή της αποβιβάστηκε στις ακτές της Κούβας στις 15 Φεβρουαρίου 1898 και πήρε το βάπτισμα του πυρός, πολεμώντας στο πλευρό των Ισπανών για τη διατήρηση της αποικιοκρατικής κατοχής του νησιού. Μετά την ήττα της Ισπανίας και την κατάληψη της τότε πρωτεύουσας Σαντιάγο από τα βορειοαμερικανικά στρατεύματα, εγκατέλειψε τον ισπανικό στρατό και διέφυγε με ένα ψαροκάικο στην Αϊτή. β. Σε αναζήτηση νέων περιπετειών σε Αφρική και Ασία (1898-1900) Φεύγοντας από την Αϊτή πήγε στο ισπανικό Μαρόκο. Ο κυβερνήτης Mohamed Torres του προσέφερε τη θέση του λοχαγού στον ισπανικό στρατό κατοχής, από την οποία παραιτήθηκε, επειδή δεν θέλησε να συμμετάσχει στην κακομεταχείριση και τους βασανισμούς των εξεγερθέντων Μαροκινών. Από το Μαρόκο έφυγε για την Τυνησία, που είχε περιέλθει στη γαλλική κυριαρχία. Μετά τη συμμετοχή του σε μία αποστολή δολοφονίας ενός απεσταλμένου του σουλτάνου Abdul Hamid, πήγε στην Αίγυπτο. Εκεί συνάντησε το λοχαγό Burke, ο οποίος του υποσχέθηκε υψηλή αμοιβή αν συμμετείχε σε μία επικίνδυνη αποστολή στο Αφγανιστάν, προκειμένου να απελευθερώσουν έναν κρατούμενο εμίρη. Από το Πορτ-Σάιντ πήραν το πλοίο για τη Βομβάη και δια μέσου της Περσίας έφτασαν στο Αφγανιστάν. Η συνεργασία του με τον Burke στέφτηκε με επιτυχία κατάφεραν να απελευθερώσουν τον εμίρη και να τον μεταφέρουν σώο στο Καράτσι. Με τα χρήματα της αμοιβής ο Νογάλες αποφάσισε να ικανοποιήσει ένα άλλο μεγάλο πάθος: την περιέργειά του να γνωρίσει τόπους άγνωστους και μακρινούς. Περιηγήθηκε στην Ινδία και στην Καλκούτα γνώρισε έναν Ολλανδό, ο οποίος του ζήτησε να μεταφέρει μερικά έγγραφα στην Τζακάρτα (τότε Batavia), που βρισκόταν υπό ολλανδική κατοχή. Αφού έφερε σε πέρας την αποστολή, πληροφορήθηκε ότι τα έγγραφα είχαν σχέση με τον πόλεμο των Μπόερς και αφορούσαν αγορά βορειοαμερικανικών θωρακισμένων οχημάτων από τους Ολλανδούς αποίκους της Πόλης του Κάμπο, οι οποίοι είχαν εξεγερθεί κατά των βρετανικών αρχών. 17 INCHAUSPE = INCHAUSPI = INTXAUSPE = INCHAUSTE = nogaleda. Βλ. http://usuarios.lycos. es/javier_alonso/apellidos%20vascos/eusko-abizenak/apellidos-i.htm 13

Η ασίγαστη επιθυμία για περιπέτειες και κίνδυνο τον οδήγησε στο Βελγικό Κονγκό για σαφάρι και στην Αγκόλα, που ήταν υπό πορτογαλική κατοχή, για κυνήγι λεοπάρδαλης. Μετά από ένα ταξίδι-αστραπή στην Αργεντινή και τη Βραζιλία για δουλειές που είχαν σχέση με εμπορία διαμαντιών, έφυγε το χειμώνα του 1900 για την Ιρλανδία και αμέσως μετά για τη Βοστόνη. γ. Η επιστροφή στα πάτρια εδάφη - Ο αποτυχημένος αντιδικτατορικός αγώνας (1900-1903) Στη Βοστόνη αποφάσισε να επιστρέψει στην πατρίδα του για πρώτη φορά από τότε που έφυγε με την οικογένειά του για τη Γερμανία. Μετά από δεκατρία χρόνια απουσίας, η πραγματικότητα που αντιμετώπισε στη γενέθλια γη διέψευσε τις προσδοκίες του. Η απέχθεια του για το αυταρχικό καθεστώς του στρατηγού Cipriano Castro, προέδρου της Βενεζουέλας, καθώς και η έντονη λεκτική αντιπαράθεση που είχε με τον ίδιο τον πρόεδρο, ο οποίος σε μία δεξίωση στο προεδρικό μέγαρο τον περιγέλασε δημοσίως για τη βαριά γερμανική προφορά με την οποία μιλούσε στη μητρική του γλώσσα, τα ισπανικά, είχε ως αποτέλεσμα να διατάξει ο Castro την άμεση φυλάκισή του. Ο δαιμόνιος Νογάλες κατάφερε να δραπετεύσει κατά τη μεταφορά του στη φυλακή και να διαφύγει με ένα γαλλικό πλοίο για τον Άγιο Δομίνικο, εγκαταλείποντας για άλλη μια φορά την πατρίδα του την άνοιξη του 1901, αλλά τώρα ως κυνηγημένος λαθρεπιβάτης. Ο ίδιος περιέγραψε με γλαφυρότητα πώς αποβιβάστηκε από το πλοίο ντυμένος με φράκο και ημίψηλο, ακριβώς όπως είχε πάει στη δεξίωση. Στην αντιπαράθεσή του με τον Castro απέδωσε αργότερα τους πραγματικούς λόγους που τον ανάγκασαν να αυτοεξοριστεί και να γυρίσει τον κόσμο «ως περιπλανώμενος ιππότης, πολεμώντας για ξένες σημαίες». Το γεγονός ότι είχε μία ανελεύθερη πατρίδα, που δεν του επέτρεπε να επιστρέψει και όχι η επιθυμία του να γίνει επαγγελματίας επαναστάτης ή μισθοφόρος, υποστηρίζει ότι ήταν κατά βάθος η αληθινή αιτία των περιπετειών του. Ωστόσο η πλούσια δράση του έως την πρώτη επάνοδο στη Βενεζουέλα, αλλά και η ασυμβίβαστη στάση του απέναντι στον πρόεδρο Castro, δείχνουν ότι είναι πιθανότερο η ανήσυχη και αντικομφορμιστική του φύση να υπήρξε η κυριότερη αιτία των περιπετειών του ανά την υφήλιο. Η αντίθεσή του με το μιλιταριστικό καθεστώς της χώρας του και ο χαρακτηρισμός του ως ανατρεπτικού στοιχείου, του στέρησαν τη δυνατότητα στρατιωτικής καριέρας στην πατρίδα του, την οποία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει και πάλι μετά τη συμμετοχή του σε μία αποτυχημένη απόβαση στασιαστών στη χερσόνησο Guajira, κοντά στα σύνορα 14

με την Κολομβία, που οργανώθηκε με τη βοήθεια του προέδρου της Νικαράγουας Zelaya. Ο Νογάλες, τραυματισμένος και άρρωστος από ελονοσία περιπλανήθηκε στα νησιά της Καραϊβικής και στις ακτές της Κεντρικής Αμερικής. Μετά από πολλές τυχοδιωκτικές περιπέτειες βρήκε τελικά καταφύγιο στο Μεξικό, ως προστατευόμενος του δικτάτορα Porfirio Diaz. δ. Από την Αμερική στην Ασία - Φυγή στην παγωμένη Αρκτική (1903-1906) Όταν ανακάλυψε ότι ο στρατηγός Boyer, που τον φιλοξενούσε στο ράντσο του, συγκέντρωνε πολεμοφόδια για να στασιάσει κατά του προέδρου Diaz, εγκατέλειψε εσπευσμένα το Μεξικό για να πάει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί πέρασε μία από τις πιο ειρηνικές και ευτυχισμένες περιόδους της ζωής του, εργαζόμενος ως αγελαδοτρόφος στη Νεβάδα και την Αριζόνα. Σε έναν ανόητο καυγά αναγκάστηκε να σκοτώσει τον καλλίτερό του φίλο, που του επιτέθηκε μεθυσμένος. Μολονότι δεν δικάστηκε, επειδή βρισκόταν σε άμυνα, η συνείδηση του τον βασάνιζε και αποφάσισε να φύγει όσο πιο μακριά μπορούσε, για να απαλλαγεί από τις ερινύες. Στα τέλη του 1903 αναχώρησε από την αμερικανική ήπειρο με προορισμό την Κίνα, η οποία ήταν αρκετά μακριά, ώστε να μπορέσει να ξεχάσει το έγκλημά του, και αρκετά ταραγμένη, ώστε να του προσφέρει την περιπέτεια που αναζητούσε. Ο επερχόμενος ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος (1904-1905) είχε μετατρέψει την Κίνα σε μήλο της έριδος, καθώς μετά την βρετανο-ιαπωνική συνθήκη του 1902, μία ενδεχόμενη σύναψη παρόμοιας συνθήκης μεταξύ της Κίνας και Ρωσίας θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τόσο τα ιαπωνικά όσο και τα βρετανικά συμφέροντα στην περιοχή. Στη Σαγκάη γνωρίστηκε με έναν κατάσκοπο, ο οποίος με το όνομα Evans δρούσε στην υπηρεσία της Κορέας. Πρότεινε στο Νογάλες να πάει στο Πεκίνο, για να κάνει κατασκοπεία προς όφελος της Κορέας και της Ιαπωνίας. Μη μπορώντας να αντισταθεί σε μία πρόκληση υψηλού κινδύνου, ο Νογάλες ανέλαβε αμέσως καθήκοντα. Καθώς δεν ήταν εκπαιδευμένος για τέτοιου είδους περιπέτειες, δεν άργησε να αποκαλυφτεί και αναγκάστηκε να διαφύγει στην Αλάσκα τον Μάιο του 1904, όπου παρέμεινε για ενάμιση χρόνο, εργαζόμενος ως χρυσοθήρας και κυνηγώντας φάλαινες με τους Εσκιμώους. ε. Από τον πυρετό του χρυσού στη φλόγα της μεξικανικής επανάστασης (1906-1909) Όταν έπαψε να έλκεται από την απεραντοσύνη των πάγων, η τυχοδιωκτική του φύση τον οδήγησε και πάλι στη Νεβάδα, η οποία είχε κατακλυστεί από χρυσοθήρες. Ο πυρετός του χρυσού λίγο έλειψε να αποβεί μοιραίος για τον Βενεζουελανό τυχοδιώκτη, καθώς 15

χάθηκε δύο φορές στην έρημο και κινδύνεψε να πεθάνει από δίψα. Την απεργία των μεταλλωρύχων της Νεβάδα, που πνίγηκε στο αίμα από το στρατό, ακολούθησε μία μεγάλη οικονομική κρίση, που οδήγησε στην πτώχευση τραπεζών, μεταλλευτικών εταιρειών και ολοκληρώθηκε με τη νομισματική υποτίμηση. Ο Νογάλες υπήρξε ένα από τα θύματα της κρίσης και έχασε ότι είχε κερδίσει δουλεύοντας σκληρά από το 1906 έως το 1907. Εξαθλιωμένος, εγκατέλειψε την παρακμασμένη Νεβάδα για να αναζητήσει την τύχη του στην ηλιόλουστη Καλιφόρνια. Εκεί είχαν καταφύγει εξόριστοι Μεξικανοί επαναστάτες, μεταξύ των οποίων και ο αναρχικός Ricardo Flores Magón, που ζήτησε από το Νογάλες να πολεμήσει στο πλευρό του κατά της δικτατορίας του Porfirio Diaz. Η τριαντάχρονη παραμονή του προέδρου Diaz στην εξουσία είχε επιφέρει πολλά δεινά στο Μεξικό και είχε οδηγήσει τους εξαθλιωμένους κολλήγους σε ένοπλες εξεγέρσεις κατά του απαρχαιωμένου φεουδαρχικού συστήματος. Μολονότι ο Diaz τον είχε ευεργετήσει στο παρελθόν, ο ριψοκίνδυνος Βενεζουελανός δέχτηκε να βοηθήσει τους επαναστάτες. Ωστόσο, όταν ο Magón έφυγε για το Μεξικό, προκειμένου να στρατολογήσει τους κολλήγους και να συγκεντρώσει τα απαραίτητα εφόδια, ο Νογάλες πήγε στο Ελ Πάσο και άσκησε το κερδοφόρο επάγγελμα του ζωοκλέφτη. Για να αποφύγει τη σύλληψη κατέφυγε στο Μεξικό, στην έρημο της Τσιχουάουα, καταφύγιο των επαναστατών του Magón, ο οποίος τον αναζητούσε για να του ζητήσει να εκπληρώσει την υπόσχεσή του. Έτσι, χωρίς καλά- καλά να το καταλάβει, από ζωοκλέφτης έγινε επαναστάτης. Κατά τα έτη 1908 και 1909 ο Νογάλες συμμετείχε στην οργάνωση των πρώτων επαναστατικών ομάδων και στις μάχες που διεξήγαγαν με τον κυβερνητικό στρατό, λίγο πριν την επίσημη κήρυξη της επανάστασης και τη χειραγώγησή της από τους πολιτικούς το 1910. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της μεξικανικής επανάστασης και η επιρροή της ανατρεπτικής ιδεολογίας του Magón, προκάλεσαν μια ιδεολογική στροφή στη συνείδηση του μεγαλοαστικής καταγωγής νεαρού τυχωδιώκτη, που εκφράστηκε αργότερα μέσα από τα μαχητικά του κείμενα κατά της ιμπεριαλιστικής πολιτικής των Η.Π.Α. στη Βενεζουέλα και τη Νικαράγουα. στ. Η δεύτερη επάνοδος στην πατρίδα - Η αντικαθεστωτική δράση (1909-1914) Μόλις πληροφορήθηκε την απομάκρυνση από την εξουσία του προέδρου της Βενεζουέλας Cipriano Castro το 1908, εγκατέλειψε το επαναστατημένο Μεξικό για να επιστρέψει ξανά στην πατρίδα του το 1909, μετά από οκτώ χρόνια απουσίας. Οι ελπίδες του ότι ο νέος πρόεδρος Juan Vincete Gómez θα ακολουθούσε φιλελεύθερη πολιτική, 16

γρήγορα διαψεύστηκαν και άρχισε ο αντικαθεστωτικός του αγώνας, που εκδηλώθηκε με άρθρα στον Τύπο και διακηρύξεις, αλλά και ένοπλη δράση. Μαζί με άλλούς εθνικιστές κατέφυγε στα σύνορα με την Κολομβία, απ όπου διεξήγαγε ανταρτοπόλεμο κατά της κυβέρνησης και επιχείρησε να καταλάβει την εξουσία, αλλά ηττήθηκε. Κατέφυγε στην Κολομβία και από εκεί προσωρινά στη Νέα Υόρκη, όπου ήρθε σε επαφή με αντικαθεστωτικούς συμπατριώτες του και σχεδίασε τη δεύτερη ένοπλη εισβολή από τα κολομβιανά σύνορα. Άλλά και η δεύτερη απόπειρα ανατροπής του Gómez ήταν καταδικασμένη να αποτύχει, καθώς ο Νογάλες, προδόθηκε από τους συντρόφους του, οι οποίοι παρά τις υποσχέσεις τους τον άφησαν αβοήθητο, όταν με δεκαέξι μόνον άνδρες εισέβαλε στη χώρα του, από την Κολομβία, στις αρχές του 1914. Ωστόσο, κατάφερε να καταλάβει μία περιοχή της παραμεθόριας επαρχίας Apure, την οποία μπόρεσε να διατηρήσει για δύο μήνες, αλλά όταν συνειδητοποίησε ότι οι ενισχύσεις που περίμενε δεν επρόκειτο να έρθούν, επέστρεψε στην Κολομβία και διέλυσε την ολιγομελή επαναστατική του ομάδα. ζ. Ο ιππότης της ημισελήνου (1914-1919) Μετά την άδοξη κατάληξη της απόπειρας ανατροπής του Gómez, η έκρηξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου στις 2 Αυγούστου 1914 προσέφερε στο Νογάλες ένα νέο, διευρυμένο πεδίο δράσης. Απευθύνθηκε αρχικά στην Entente με σκοπό να καταταγεί στις ένοπλες δυνάμεις του Βελγίου και της Γαλλίας, αλλά δεν έγινε δεκτός και έτσι στράφηκε προς τις Κεντρικές Δυνάμεις. Με τη βοήθεια των Γερμανών κατατάχτηκε τον Ιανουάριο του 1915 στον οθωμανικό στρατό και πολέμησε στα μέτωπα του Καυκάσου, της Μεσοποταμίας και της Παλαιστίνης διατρέχοντας για τέσσερα χρόνια όλη σχεδόν την οθωμανική επικράτεια (παράρτημα 24). Συμμετείχε στις μάχες κατά των Ρώσων, των Βρετανών και των Αράβων και έγινε μάρτυρας της γενοκτονίας των Αρμενίων. Οι μαρτυρίες του για την περιπετειώδη τετραετή εμπειρία του στην υπηρεσία της Ημισελήνου αποτελούν το θέμα των επόμενων δύο κεφαλαίων της παρούσας διπλωματικής εργασίας. 3. Τα ένδοξα ειρηνικά χρόνια και το άδοξο τέλος (1919-1937) α. Η πένα και όχι το σπαθί θα ανοίξει το δρόμο για τη δόξα (1919-1936) Μετά τη λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου πήγε στην Ισπανία και από εκεί στην Κούβα, όπου προσπάθησε να πάρει βίζα για τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ο πρόεδρος 17

Woodrow Wilson, ο οποίος τον αποκάλεσε «Δήμιο των Αρμενίων», απαγόρευσε την είσοδό του στη χώρα. Μη μπορώντας να επιστρέψει στην Ευρώπη, λόγω των υπηρεσιών που προσέφερε στις Κεντρικές Δυνάμεις, αλλά ούτε στην πατρίδα του, κατέφυγε στα φιλόξενα και οικεία υψίπεδα των Άνδεων στη μεθόριο Κολομβίας-Βενεζουέλας. Παρέμεινε στο καταφύγιό του για δύο χρόνια και αφοσιώθηκε στη συγγραφή του πρώτου του βιβλίου Cuatro anos bajo la Media Luna, ορμώμενος από την επιθυμία να κοινοποιήσει τις συγκλονιστικές εμπειρίες του από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα μέσα του 1922 εγκατέλειψε το ορεινό του καταφύγιο και μετά από πολλές περιπέτειες κατάφερε να φτάσει παράνομα στον Παναμά τον Αύγουστο του ιδίου έτους. Μετά από ένα σύντομο πέρασμα από τη Νέα Υόρκη το Φεβρουάριο του 1923, πήγε στη Γερμανία στις αρχές του 1924, όπου φιλοξενήθηκε στον πύργο του κόμη Westerhold, με τον οποίο είχε παντρευτεί η αδελφή του Ana Maria το 1920. Μαζί τους ζούσε και η άλλη αδελφή του Pepita, η οποία επίσης είχε παντρευτεί με Γερμανό στη Βενεζουέλα, αλλά είχε χηρέψει από το 1907. Μετά από προσπάθειες δύο ετών, ο Νογάλες κατάφερε επιτέλους να εκδοθεί το βιβλίο του στο Βερολίνο την πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου του 1924 και αναχώρησε για τη Νέα Υόρκη, προκειμένου να προωθήσει τη διανομή και τις πωλήσεις του. Για τους ίδιους λόγους ταξίδεψε και στην Ευρώπη, επιστρέφοντας και πάλι στη Νέα Υόρκη στα τέλη του 1926. Η κυκλοφορία του βιβλίου του είχε μεγάλη επιτυχία διεθνώς και ο Νογάλες ταξίδευε συνεχώς για να δίνει διαλέξεις και συνεντεύξεις. Ωστόσο, η ανήσυχη και μαχητική του φύση τον δεν του επέτρεψε να μείνει άπραγος, δρέποντας δάφνες. Η εξέγερση στη Νικαράγουα και η παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών του προκάλεσε το ενδιαφέρον και αποφάσισε να ταξιδέψει εκεί. Αρχές Ιουνίου 1927 βρέθηκε στη Μανάγκουα και έζησε από κοντά την επανάσταση, καθώς και την αγριότητα της κατάπνιξής της από τον κυβερνητικό και βορειομερικανικό στρατό. Το φθινόπωρο του 1929, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στο Μεξικό γνωρίστηκε με τον Νικαραγουανό ηγέτη των επαναστατών César Augusto Sandino. Περιπλανήθηκε για ένα διάστημα στην Κεντρική Αμερική πριν αρχίσει και πάλι να περνά το χρόνο του μεταξύ Νέας Υόρκης, Καλιφόρνιας, Λονδίνου, Βερολίνου. Παρέμενε σε αυτές τις πόλεις για αρκετά χρονικά διαστήματα, ασχολούμενος με την αρθρογραφία στον Τύπο και τη συγγραφή των νέων του βιβλίων. Η είδηση του θανάτου του προέδρου Gómez το 1936 τον βρήκε στο Χόλιγουντ, χορτασμένο από δόξα, αλλά με άσβεστο τον πόθο της επιστροφής στην πατρίδα. 18

β. Η τρίτη επιστροφή στην πατρίδα (1936-1937) Στις 17 Μαρτίου 1936 η γενέθλια πόλη San Cristóbal υποδέχθηκε το διάσημο πλέον Rafael Ramón Nogales (Inchauspe) Méndez. Ωστόσο, η πατρική περιουσία είχε προ πολλού εξανεμιστεί και τα έσοδα από τις πωλήσεις των βιβλίων του δεν του εξασφάλιζαν μια άνετη ζωή. Πιθανόν να ήταν αυτός ο λόγος για τον οποίο αποδέχτηκε μία θέση τελωνειακού υπαλλήλου στην επαρχία Falcón, που τον απομάκρυνε από την πρωτεύουσα και παράλληλα τον καθιστούσε ακίνδυνο για τη νέα κυβέρνηση. Μολονότι πλησίαζε πλέον τα εξήντα και οι οικονομικοί του πόροι είχαν εξαντληθεί, η μονότονη και βαρετή καθημερινότητα του δημοσίου υπαλλήλου, σίγουρα, δεν ήταν η προοπτική που ονειρευόταν για το υπόλοιπο της ζωής του. Μετά από πέντε μήνες παραιτήθηκε και πήγε στο Καράκας, γεγονός που ανησύχησε την κυβέρνηση. Αυτή τη φορά η λύση που βρέθηκε για να απομακρύνουν τον επικίνδυνο επαναπατρισθέντα ήταν πιο δραστική, ενώ παράλληλα ανταποκρινόταν στη φήμη του και κολάκευε τη μεγαλομανία του. Στις 15 Ιουνίου 1937 το υπουργείο Εξωτερικών τον διόρισε ειδικό επίτροπο, υπεύθυνο για τη μελέτη, οργάνωση και λειτουργία του Σώματος της Εθνικής Χωροφυλακής (Cuerpo de Gendermería Nacional) στον Παναμά, την Κούβα, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Γερμανία, τη Μεγάλη Βρετανία και την Ιταλία. Απόλυτα ικανοποιημένος ο Νογάλες για τα νέα διπλωματικά του καθήκοντα αναχώρησε για τον Παναμά. Σε μια επιστολή που έστειλε από εκεί στην αδελφή του, την ενημέρωνε ότι επόμενος προορισμός του θα ήταν η Γερμανία, αλλά η μοίρα άλλα σχεδίαζε. Κατά τη διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης στο λαιμό, ο Νογάλες άφησε την τελευταία του πνοή στον Παναμά, στις 10 Ιουλίου 1937. γ. Η οριστική επάνοδος στη γενέθλια γη (1937) Η διπλωματική αποστολή της Βενεζουέλας στον Παναμά, απέστειλε με πλοίο τη σωρό του Νογάλες στην πατρίδα. Ωστόσο κανείς δεν πήγε να την παραλάβει από το τελωνείο του λιμανιού, όταν το ιταλικό πλοίο έφτασε στη Βενεζουέλα, με αποτέλεσμα να παραμείνει επί έξι ημέρες στα αζήτητα του τελωνείου. Η οργισμένη αντίδραση της εφημερίδας El Heraldo κινητοποίησε τους ελάχιστους φίλους του νεκρού, οι οποίοι φρόντισαν για την ταφή του στον οικογενειακό τάφο ενός φίλου του. Εκεί παρέμεινε έως το 1975, οπότε μεταφέρθηκαν τα οστά του στο πάνθεον των αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων της Βενεζουέλας. Η στολή, το σπαθί και τα παράσημά του φυλάσσονται στο ιστορικό μουσείο της Στρατιωτικής Ακαδημίας της Βενεζουέλας. Η περιπέτεια που υπέστη η σωρός του Νογάλες, επιστέγασμα της περιπετειώδους 19