54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Ο ΛΕΩΝ ΣΓΟΥΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ (ΘΕΣΣΑΛΙΑ) ΚΑΙ Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ (1204) Η τρίτη φάση των προς βορράν επιχειρήσεων του Λέοντος Σγουρού έμελλε να αποτελέσει το απώτατο σημείο της εδαφικής επέκτασης του εφήμερου, όπως αποδείχτηκε, «κρατιδίου» του. Μετά την αποτυχία του στην Αθήνα (1203-1204) και την επακολουθήσασα κατάληψη εκ μέρους του των Θηβών, μεγάλου μέρους της Φωκίδας και τμήματος της Ευβοίας (1204), ο δυνάστης του Μορέως εξεστράτευσε με σκοπό να γίνει κύριος και του κεντρικού ελλαδικού χώρου κατά τους μήνες του φθινοπώρου του 1204 1. Έχοντας σταθερά κατά νου την πραγματοποίηση των στόχων του, ο Σγουρός σύμφωνα με τους λόγους του Νικήτα Χωνιάτη που συνεχίζει να παρακολουθεί στενά τις κινήσεις του, «Οὐκοῦν Θερμοπύλας διϊὼν καὶ τὴν Οἴτην ὑποκαταβὰς εἰς Λάρισαν ἔξεισι καὶ τῷ βασιλεῖ Ἀλεξίῳ συγγίνεται (οὗτος γὰρ τῶν τοῦ βορρᾶ πλευρῶν κατασυρεὶς καὶ τῆς ἐν πόλεσιν ἀρχούσης ἐκσφαιρισθεὶς τοῖς Θετταλοῖς παρέβαλε Τέμπεσιν, ἐπεὶ δὲκαὶ τῆς ἐκείνου θυγατρὸς Εὐδοκίας εὐνέης γίνεται» 2. Με τά τη διάβαση των Θερμοπυλών και των πλαγιών της Οίτης, ο Σγουρός έφθασε στο κέντρο της Θεσσαλίας, την πόλη της Λάρισας, όπου συνάντησε τον εξόριστο 1 Για μια αναλυτική εξέταση της παρουσίας του Σγουρού στη Uεσσαλία και τον κεντ ροελλαδικό εν γένει χώρο, βλ. Σαββίδης 1992, σ. 58 εξ. και passim. 2 Χωνιάτης Ν., σ. 608.47-50.- πρβλ. Εφραίμ, στίχ. 7316-7321: «πρὸς Λαρίσης ἔξεισι τὰς διεξόδους, /ἔνθα βασιλεῖ συνέμιξ' Ἀλεξίῳ/ὅς.../...θεσσαλικοῖς τέμπεσι προσερρύη, /ἄγων μεθ' αὑτοῦ παῖδα τὴν Εὐδοκίαν». Βλ. επίσης Χωνιάτης Ν., σ. 609. 73-74: «Τῇ γοῦν Εὐδοκίᾳ συναφθεὶς ὁ Σγουρὸς τοῦ μαρκεσίου (= Βονιφάτιου Μομφερρατικοῦ) τῇ Ἑλλάδι προσάγοντος...».πρβλ. Καψάλης 3, σ. 607. Λεπτομερή βιβλιογραφία για τη βασιλεία (και για τα μετέπειτα από αυτήν) του Αλεξίου Γ Αγγέλου στον R.Radić, ΕΠΛΒΙΠ 1 (1996), σσ. 237-240. λ.γι αυτήν Αβραμέα 1974, passim και Koder-Hild, σσ. 198-199, λ. Larisa. 3 Β 3
55 Βυζαντινό ηγεμόνα Αλέξιο Γ Άγγελο 4, μαζί με τη γυναίκα του, Ευφροσύνη Δούκαινα. Η τελευταία είχε στην κυριότητά της, ως προίκα, αξιόλογα «φέουδα» ή «επισκέψεις», όπως αποκαλούντο 5 -δηλαδή γαιοκτησίες που βρίσκονταν στην πλούσια γη του θεσσαλικού κάμπου, που εδώ και αρκετό καιρό είχε περάσει σε μια μορφή βυζαντινής «εκφεουδαρχοποίησης» (μια εξέλιξη που έμελλε να καταστεί σαφέστερη στους επόμενους αιώνες: 13 ο -14ο 6. Στα «φέουδα» αυτά αναφέρονται οι περιοχές των «δύο Αλμυρών», της Βέσαινας (Πισίνης), της Δημητριάδος, του Δομοκού, της Ρεβενίκου (Ροβενίκου) και των Φαρσάλων (της Φαρσάλου) 7. Μαζί με το βασιλικό ζεύγος είχε καταφύγει στη Λάρισα και η μικρότερη κόρη τους, Ευδοκία Αγγελίνα. Στη συνάντηση αυτήν, «ο καθαιρεμένος αυτοκράτωρας και ο φιλόδοξος ηγεμονίσκος, που ήλπιζε ότι θα εγκαθίδρυε με βασιλικό «χρίσμα» δικό του 4 Η συνάντηση των δύο ανδρών έγινε στη Λάρισα. Δεν «κατέλαβε» την πόλη ο Σγουρός, καθώς έγραφε ο Λαμπρυνίδης 1975, σ. 30,κατά τον οποίο πάντως ο Ναυπλιώτης άρχοντας σκόπευε «να προβεί και επί την Θεσσαλονίκην, όπως, επί τη ευκαιρία της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως εις χείρας των Λατίνων, ιδρύσει ίδιον ευρύ κράτος επί των ερειπίων της καταπεσούσης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας». Για τι περιπέτειες του εκπτώτου και φυγάδα Αλεξίου Γ μετά την εκθρόνισή του στην Κωνσταντινούπολη, τον Ιούλιο του 1203, βλ. Χωνιάτης Ν., σσ. 608, 612 (εκδοχή άφιξής του στη Λάρισα), Ακροπολίτης, σσ. 13, 14.- Σκουταριώτης, σ. 453 (εκδοχή αναχώρησής του από Θεσσαλονίκη στην Κόρινθο), Βιλλεαρδουίνος/Faral Β, παράγρ. 274, 309 (= ελλην. μετ. Αντύπας, σσ. 128, 143-144: εκδοχή σύλληψής του στη Θεσσαλονίκη από το Βονιφάτιο). Πρβλ. Loenertz 1973, σ. 370 εξ.- Κορδώσης 1986, σσ. 68-71 με τις σημειώσεις. Μετά τη φυγή του από τη Βασιλεύουσα, ο Αλέξιος Γ κατέφυγε αρχικά στη θρακική Μοσυνόπολη και μετά στη Θεσσαλονίκη, όπου συνάντησε το Βονιφάτιο Μομφερρατικό και τη νέα του σύζυγο, την Ουγγαρέζα πριγκήπισσα Μαρία (που ήταν πρώην κουνιάδα του Αλεξίου Γ, αφού ήταν προηγουμένως σύζυγος του αδελφού του, αυτοκράτορα Ισαακίου Β Αγγέλου). 5 Βλ. σχετικά M. Baertusi, Episkepsis, ODB, σ. 717 (βιβλιογρ.). 6 Γι αυτό το θέμα βλ. τώρα A. Savvides, Splintered medieval Ηellenism: the semi- state of Thessaly (A.D. 1213/1222 to 1454/1470) and its place in history, autonomous Byzantion 68.2 (1998), σσ. 406-418, με όλη τη σχετική βιβλιογραφία. Η λατινική κυριαρχία στη Θεσσαλία υπήρξε βραχύβια, από το 1204 ως το 1212/1213 και το 1222 (κατά περιοχές). 7 Βλ. την έκδοση της Partitio/Carile, σσ. 221.111-222. 112 και τα σχόλια στις σσ. 283-284.- πρβλ. τα αντίστοιχα λήμματα στην Αβραμέα 1974 (ευρετήριο).- επίσης βλ. Koder-Hild, σ. 67 σημ. 1094.- Σαββίδης 1994, σ. 67 σημ. 38 (με τις μνείες στα αντίστοιχα λήμματα των Κoder-Hild).-πρβλ., Παπαθανασίου 1995, σσ. 176-177 σημ. 260-261 (βιβλιογρ.) και 1998, σ. 3031 σημ. 1. Ειδικότερα για τις κτήσεις στον Αλμυρό βλ. Σαββίδης 1993, σσ. 206207 σημ. 2831 και για εκείνες των Φαρσάλων βλ. Α. Σαββίδης, Η μεσαιωνική Φάρσαλος έως την οθωμανική κατάκτηση του 1393, στου ιδ., Βυζαντινή προσωπογραφία, τοπική ιστορία και βυζαντινοτουρκικές σχέσεις. Ανατύπωση άρθρων 1991-1994, Αθήνα 1994, σσ. 154-155 με τη σημ. 27.
56 ανεξάρτητο κράτος πάνω στα ερείπια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προλαβαίνοντας τη σταυροφορική κατάκτηση, προσπάθησαν να προσποριστούν ο καθένας τους τα δικά του οφέλη» 8. Ο μεν Αλέξιος Γ ήλπιζε σε να στηρίγματα και ίσως, κατ επέκταση, στην επανάκτηση του χαμένου του θρόνου στην Κωνσταντινούπολη 9, ο δε Σγουρός βάζοντας στο νου του τα προσποριζόμενα πλεονεκτήματα από μια συγγένεια με τη βασιλική οικογένεια, αποκτώντας ως εκ τούτου δικαιώματα στη διανομή των βασιλικών κτήσεων και προσδίδοντας «έναν αέρα νομιμότητας στην εξουσία του» (καθώς έγραψε ο S. Runciman) 10, σκόπευε να εγκαθιδρύσει ανεξάρτητο κρατίδιο στον κεντροελλαδικό χώρο και να επεκταθεί προς βορράν, καταλαμβάνοντας και τη Θεσσαλονίκη (πρβλ. και την τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου ΙΙΙ) 11. Ο διπλωματικής σκοπιμότητας, «πολιτικός», γάμος που ακολούθησε μεταξύ της Ευδοκίας και του Λέοντος Σγουρού θεωρήθηκε ως μια καλή ευκαιρία και για το γα μπρό και για τον πεθερό και φαινόταν ότι αρχικά θα εξυπηρετούσε τα σχέδιά τους. Όσ ο δε για την πριγκήπισσα Ευδοκία, αυτός ήταν ο τρίτος της γάμος. Ο σύγχρονος των γεγονότων Νικήτας Χωνιάτης μαρτυρεί ότι η Ευδοκία είχε παλαιότερα παντρευτεί το Σέρβο Νεμανίδη ηγεμόνα («ζουπάνο») Στέφανο Β τον «Πρωτόστεπτο» (1196/1217-1227/1228), που μαζί με το γάμο αυτόν είχε πάρει από τον Αλέξιο Γ και τον υψηλό τίτλο του «σεβαστοκράτορα». Αργότ4ρα, γύρω στο 1202, ο Σέρβος ηγεμόνας χώρισε την Ευδοκία, προφασιζόμενος ασθένειά της- στην πραγματικότητα όμως έδειχνε με τον τρόπο αυτόν τη δυσαρέσκειά του προς τη βυζαντινή κυβέρνηση, που δεν τον είχε βοηθήσει εναντίον του στασιαστή αδελφού του, Βουκάν. Στη συνέχεια της αφήγησής του ο Χωνιάτης περιγράφει πως κατόπιν η Ευδοκία δόθηκα ως σύζυγος στον Αλέξιο (Ε ) Δούκα «Μούρτζουφλο» -τον τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα πριν από την τελευταία λατινική άλωση της Κωνσταντινούπολης τον Απρίλιο του 1204, ο οποίος 8 Σαββίδης 1987 α, σ. 75β. 9 Βλ. Γρηγορόβιος Α, σ. 369.- Κορδώσης 1986, σσ. 70-71.- Radić 1986, σ. 250.- Σαββίδης 1992, σσ. 65-66. 10 Runciman, σ. 16. 11 Πρβλ. εδώ παραπάνω σημ. 4. Επίσης βλ. Κορδώσης 1986, σ. 71 ( ο Σγουρός αποζητούσε τίτλους και αναγνώριση του εφήμερου κράτους του ).-Σαββίδης 1992, σ. 66. Ορθά τονίζεται από τον Παπαθανασίου 1995, σσ. 176-177 σημ. 260, ότι η εμφάνιση του Σγουρού στη Λάρισα πιθανόν να δυσχέρανε τα σχέδια του Αλεξίου Γ Αγγέλου για την ανάκτηση του θρόνου, αφού ο τελευταίος έβλεπε με υποψία τον στρατιωτικά ισχυρό άρχοντα της Ναυπλίας, οπότε, ευρισκόμενος σε δυσχερή θέση, αποφάσισε να
57 τελικά θανατώθηκε από τους Δυτικούς πορθητές, αφού προηγουμένως είχε καταφύγει στον πεθερό του στη Μοσυνόπολη της Θράκης, όπου ο Αλέξιος Γ τον τύφλωσε και στη συνέχεια τον συνέλαβαν οι σταυροφόροι 12. Τις πληροφορίες αυ τές του Χωνιάτη για τη συνάντηση της Λάρισας και τον εκεί τρίτο γάμο της Ευδοκίας με το Σγουρό επιβεβαιώνει και ο Εφραίμ ο Αίνιος 13. Στη Λάρισα η Ευδοκία είχε χρησιμοποιηθεί σε μια «σκακιέρα» εξελίξεων που ήταν ίσως πολύ παραπάνω από τις δικές της ικανότητες συνειδητοποίησης 14. Ως προς τον τόπο τέλεσης των γάμων του Σγουρού με την Ευδοκία, πάντως, υπάρχει και η σχετική μαρτυρία του λίγο μεταγενέστερου των γεγονότων Γεωργίου Ακροπολίτη, που επαναλαμβάνεται σχεδόν verbatim από τον Θεόδωρο Σκουταριώτη. Εδ ώ ο προαναφερόμενος γάμος, αλλά και η συνάντηση Αλεξίου Γ και Σγουρού, τοποθετούνται στην Κόρινθο, όπου ο Αλέξιος Γ είχε φθάσει ως φυγάς από την Θεσσαλονίκη τελικά όμως έμελλε να δραπετεύσει και από την Κόρινθο, επειδή κυοφορείτο υποτιθέμενη σύλληψή του από το περιβάλλον των ανθρώπων του Σγουρού, αν και ο τελευταίος ήταν πια γαμπρός του. Κατά τον Ακροπολίτη, «μετὰ μικρὸν δὲ φωραθεὶς τοῖς ἐκεῖσε (= στ η Θεσσαλονίκη) νεωτερίζεσθαι ἀπεδιώχθη (=Αλέξιος Γ ) συνάμα τῇ γυναικὶ καὶ τῇ θυγατρὶ Εὐδοκία, ἣν καὶ εἰς Κόρινθον ἀφικόμενος, τῶν ἐκεῖσε τῆς χώρας κατάρχοντι συνεζεύξατο Σγουρῷ ἦν γὰρ καὶ ὁ Σγουρὸς οὗτος μετὰ τὴν Κωνσταντίνου ἅλωσιν νεωτερίσας καθ' ἑαυτὸν καὶ Κορίνθου ἄρχων καὶ τῶν περὶ ταύτην χωρῶν» 15. Βέβαια, η προαναφερθείσα σχετική πληροφορία του Νικήτα Χωνιάτη περί συνάντησης και γάμου στη Λάρισα είναι προτιμητέα, αφού ο ιστοριογράφος αυτός και στενότερα παρακολουθεί τα γεγονότα της εποχής αυτής και πιο σύγχρονός τους υπήρξε. Εξάλλου, λογικά σύμφωνα με την ίδια αφήγηση σχετικά με την σύλληψη του έκπτωτου Αλεξίου δεχτεί τη σύμπραξη των δυνάμεων του Σγουρού.- πρβλ., Παπαθανασίου 1998, σ. 31 σημ. 1. 12 13 14
58 Γ από το Βονιφάτιο Μομφερρατικό στη Θεσσαλονίκη (Ακροπολίτης-Σκουταριώτης), είναι εύλογο να υποτεθεί ότι από τη Θεσσαλονίκη η Λάρισα θα ήταν πολύ κοντύτερα ως τόπος της συνάντησης εκείνης από την Κόρινθο 16. Εκεί εξάλλου (στη Λάρισα), ο Αλέξιος Γ βρισκόταν μαζί με τους οπαδούς του για να φυλάξει τις διαβάσεις των Τεμπών σε ενδεχόμενη λατινική εισβολή προς νότον 17. Τέλος, στους πιθανολογούμενους τόπους είχαν προταθεί παλαιότερα και οι Θερμοπύλες 18, αλλά και η ε κδοχή αυτή δε βασίζεται σε καμμ ία πηγή. Από την άλλη πλευρά, η A. Ilieva δέχεται ως πιθανούς τόπους ή τη Λάρισα ή την Κόρινθο, χωρίς να παίρνει θέση επί του ζητήματος 19. Στη συνέχεια, πριν συζητηθεί το ακανθώδες πρόβλημα της τιτλοφορίας του Σγουρού σε σχέση με το γάμο του στη Λάρισα, θα κάνουμε εδώ λόγο σχετικά με το χρ όνο της τέλεσης του γάμου αυτού, τον οποίο ο εκδότης του Νικήτα Χωνιάτη, Ολλανδός βυζαντινολόγος J.-L. van Dieten, τοποθέτησε στην άνοιξη του 1204 20 χρονολόγηση προβληματική. Και αυτό διότι, αν και υπάρχει μια εν γένει ευρεία απο δοχή για το έτος 1204, η συγκεκριμένη χρονολόγηση θα πρέπει μάλλον να συγκεκριμενοποιηθεί προς τους τελευταίους μήνες του έτους αυτού 21, αφού, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (ΙΙΙ), ο Λέων Σγουρός εγκατέλειψε την πολιορκία των Αθηνών προχωρώντας σε κατακτήσεις στη Βοιωτία, Φωκίδα και Εύβοια, την περίοδο μετά τον Αύγουστο/Σεπτέμβριο του 1204 21α. Πάντως, ο Γιουκοσλάβος βυζαντινολόγος B. Ferjančić ( 1998) και ο μαθητής του, R. Radić, υιοθετούν για χρονολογία τέλεσης του γάμου Σγουρού-Ευδοκίας τις αρχές του 1205, υποστηρίζοντας ότι η Λάρισα ήταν ήδη στα χέρια των Αλεξίου Γ και Σγου ρού, όταν ο Βονιφάτιος ξεκίνησε την εκστρατεία του. Ο Radić, μάλιστα, προχωρά σε συνολική χρονολόγηση της δράσης του Σγουρού από την άφιξή του στη Θεσσαλία (τέλη καλοκαιριού/αρχές φθινοπώρου 1204) έως το γάμο του (αρχές 1205) και την υποχώρησή του στις Θερμοπύλες (άνοιξη 1205) 22. Η άποψη αυτή, πάντως, δεν έγινε αποδεκτή από τον Α. 15 16 17 18 19 20 21 22
59 Σαββίδη, που παρακολουθώντας στενά τη δράση του Σγουρού χρονολογεί στην περίοδο μέσα προς τέλη φθινοπώρου τέλη χρονιάς (του 1204) όχι μόνο τη συνάντηση της Λάρισας και το γάμο, αλλά και τα μετέπειτα σχετιζόμενα γεγονότα, δηλ. την εγκατάλειψη του Αλεξίου Γ από το Σγουρό στη Θεσσαλία, την υποχώρηση του τελευταίου από τις Θερμοπύλες προς τον Ισθμό, καθώς και τον εγκλεισμό του στον Ακροκόρινθο 23. Αλλά πέρα από τα ζητήματα του τόπου και της ακριβούς χρονολόγησης του γάμου αυτού, ένα τρίτο επιστημονικό puzzle έρχεται να συσκοτίσει περαιτέρω τα σχετικά με τη σημαντική αυτή φράση της σταδιοδρομίας του Λέοντος Σγουρού. Αυτό έχει σχέση με το αξίωμα (οφφίκιο) που του απονεμήθηκε από τον πεθερό του, Αλέξιο Γ, στη Λάρισα. Κατόρθωσε ο Σγουρός να αποσπάσει από τον πεθερό του το σημαντικό αξίωμα του «σεβαστοϋπερτάτου» 24 ; Αυτό ναι μεν δεν αναφέρεται ρητώς σε κάποια από τις πηγές που αναφέρονται στα του γάμου αυτού καθαυτού, αλλά όμως είναι σαφώς τεκμηριωμένο το γεγονός ότι το αξίωμα αυτό το κατείχε ο Σγουρός, καθώς φαίνεται σε σωζόμενο μολυβδόβουλλο (μολύβδινη σφραγίδα) του στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών, όπου εικονίζεται η μορφή του στρατηλάτη αγίου Θεοδώρου, με χαραγμένη στην πίσω πλευρά τη φράση: «Σεβαστοϋπέρτατον μάρτυς με σκέποις Λέοντα Σγουρὸν ἐκ γένους κατηγμένον» (υπενθυμίζοντας ακόμη μια φορά την ευγενή καταγωγή του) 25. Πρέπει Δε να τονίσουμε στο σημείο αυτό πως το μολυβδόβουλλο αυτό χρονολογήθηκε σαφώς από τους G. Schlumberger και V. Laurent στο έτος 1204, ενώ σχετικά με την εδώ υιοθέτηση του αγ. Θεοδώρου (που καθώς φαίνεται ήταν ο 27 προστάτης άγιο ς του Σγουρού ), ο P. Lock σημείωσε πρόσφατα ότι η χρήση αυτή έγινε «όπως ταίριαζε σε κάποιον που ετοιμαζόταν να καταφύγει σε μαζική βία εναντίον εκείνων που δεν θα υπέκυπταν στη θέλησή του» 28. Κι όμως, ορισμένοι ερευνητές δεν δέχονται την απονομή του παραπάνω τίτλου στο Σγουρό σε σχέση με τη χρονολογία 1204. Η βασική αιτία που μια τέτοια ταύτιση της απονομής δεν γίνεται αποδεκτή από μερίδα ερευνητών σε σχέση με τα 26 23 24 25 26 27
60 τεκταινόμενα στο γάμο της Λάρισας, σχετίζεται με την (μη εμφανιζόμενη αλλού) πληροφορία του Θε οδώρου Σκουταριώτη, που (τοποθετώντας εσφαλμένα, καθώς ήδη είπαμε, το γάμο στη ν Κόρινθο) μαρτυρεί ότι στον Σγουρό τότε απον εμήθηκε ο υψηλός τίτλος του «δεσπότη» («ἐπεὶ δὲ νεωτερίζειν ἐφωράθη [=Αλέξιος Γ] μετὰ μικρόν, ἀπεδιώχθη συνάμα τῇ γυναικὶ καὶ τῇ θυγατρὶ Εὐδοκίᾳ,ἥν καὶ εἰς Κόρινθον ἀφικόμενος συνέζευξε τῷ Σγουρῷ ἐκεῖσε κατάρχοντι,καὶ δεσπότην τοῦτον 9 ἐτίμησε») 2. Τεκμηριωμένα, όμως, γνωρίζουμε ότι κατά τους υστεροβυζαντινούς χρόν ους το αξίωμα αυτό απονεμόταν κυρίως στους διαδόχους του ηγεμονεύοντος Βυζαντ ινού αυτοκράτορα 30, ενώ στην περίπτωσή μας, αφενός μεν ο Αλέξιος Γ δεν ηγεμόνευε πλέο ν, και αφετέρου είχε ήδη απονείμει τον τίτλο αυτόν στους δύο γαμπρούς του κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, πρώτα στον Αλέξιο Παλαιολόγο (που πέθανε σύντομα) και κατόπιν στο Θεόδωρο (Α ) Λάσκαρι, το μετέπειτα συνιδρυτή του κράτους της Νικαίας 31. Τη μαρτυρία, πάντως, του Σκουταριώτη έχουν αποδεχτεί σημαντικοί μελετητές της ιστορικής αυτής περιόδου, όπως η Αλκμήνη Σταυρίδου Ζαφράκα και ο Μ. Κορδώσης 32, αφού η μεν πρώτη υιοθετεί την άποψη ότι μόνον ο τίτλος του «δεσπότη» δόθηκε τότε στο Σγουρό, ενώ στον τελευταίο παρουσιάζεται μια πραγματικά δυϊστάμ ενη θέση, αφού από τη μια αποδέχεται τη Λάρισα ως τόπο τέλεσης της συνάντησ ης και του γάμου (δηλ. βάσει του Νική τα Χωνιάτη),ενώ από την άλλη υιοθετεί την απονομ ή του τίτλου του «δεσπότη» (εκδοχή Σκου ταριώτη ), που όμως συνδέεται μόνο με την Κόρινθο! Πάντως, οι επιστήμονες που αποδέχτηκαν τη θέση αυτήν, θεώρησαν ότι ο (έτσι κι αλλιώς υφιστάμενος) τίτλος του «σεβαστοϋπερτάτου» θα πρέπει να απονεμήθηκε στο Σγουρό κατά την προ του 1204 περίοδο πιθανότατα στα πλαίσια της αναγνώρισης εκ μέρους της Κωνσταντινούπολης κάποιας τοπικής εξουσίας στον Πελοποννήσιο τοπάρχη 33. 28 29 30 31 32 33
61 Κατά την άποψή μας μια τέτοια αναγνώριση του Σγουρού από τους Αγγέλους και μάλιστα με τόσο υψηλό τίτλο- είναι δύσκολο να έλαβε χώρα, δεδομένου μάλιστα ότι ο άρχοντας της Αργολιδοκορινθίας είχε ήδη δείξει τις επεκτατικές του τάσεις από τις αρχές ήδη του 13 ου αιώνα33α. εξάλλου, ο τίτλος του δεσπότη σε σχέση με το Σγουρό αναφέρεται μόνο από το Σκουταριώτη και όχι στο παράλληλο χωρίο της βασικής πηγής του τελευταίου, του Ακροπολίτη, που αναφέρει ως δεσπότες μόνο τους δύο προγενέστερους γαμπρούς του Αλεξίου Γ 34 και, φυσικά, δεν θα παρέλειπε τέτοια σημαντική πληροφορία ως προς τον τρίτο (δηλ., το Σγουρό). Άρα, η απονομή του τίτλου του δεσπότη στο Σγουρό είναι κατά την άποψή μας αρκετά αμφίβολη και θα συ μφωνούσαμε στο σημείο αυτό με την A. Ilieva, η οποία σαφώς τοποθετήθηκε υπέρ του τίτλου του «σεβαστοϋπερτάτου» και μόνον ως προς το γάμο της Λάρισας, απορρίπτοντας την εκδοχή του δεσπότη 35. Με τον άκρως διπλωματικό αυτόν γάμο του στη Λάρισα, ο Λέων Σγουρός ήταν τώρα στο απώτατο σημείο των επιτυχιών του (Höhenpunkt seiner Erfolge) και η εδραίωση ενός ελληνικού κρατιδίου στα εδάφη της παλαιάς Ελλάδος υπό την εξουσία του ήταν απόλυτα μέσα στα πλαίσια του δυνατού, καθώς γράφει ο Hoffmann, κατά τον οποίο ο Σγουρός προσπάθησε να προσδώσει στην πρόθεσή του αυτή μια πνοή νομιμότητας (einem Hauch von Legimität) 36, ενώ ο Αλέξιος Γ, από την άλλη πλευρά, έβλεπε στο πρόσωπο του Σγουρού ένα εργαλείο με το οποίο πιθανώς θα κατόρθωνε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη 37. Σχολιάζοντας επίσης τις σχετικές κινήσεις του Σγουρού, οι Koder-Hild παρατηρούν ότι οι σκοποί για τις ενέργειες αυτές πρέπει να αναζητηθούν στις προσπάθειες για νομιμοποίηση των κατακτήσεώ ν του, ίσως όμως λιγότερο με την κρυφή ελπίδα για κάποιο σφετερισμό (Hintergedanken einer Usurpa- και περισσότερο για την εξασφάλιση των εκτεταμένων αυτοκρατορικών κτήσεων tion) στη Θεσσαλία. Από τη Λάρισα είχε σκοπό να ασκήσει αντίσταση κατά των σταυροφόρων και να εξασφαλίσει τη νέα του περιοχή εξουσίας. Περιέλαβε σ αυτήν σοβαρά τμήματα των θεμάτων Πελοποννήσου, Ελλάδος και Θεσσαλίας, δηλαδή μια 34 35 36 37
62 βάση οπωσδήποτε βιώσιμη (eine durchaus lebensfähige Basis), όπου μπορούσε να ιδρυθεί ανεξάρτητο κρατίδ ιο 38. Αλλά βέβαια τα σχέδια αυτά του Σγουρού (και βέβαια εκείνα του Αλεξίου Γ ) δεν έμελλαν να πραγματοποιηθούν από εδώ και στο εξής επήλθε στο «αναποδογύρισμά τους» (Rückschlag) 39.και αυτό, διότι στο προσκήνιο των εξελίξεων την εποχ ή αυτή προβάλλει ο δυναμικός σταυροφόρος αρχηγό ς (εκ των κυρίων αρχηγών της Δ Σταυροφορίας) και πρώτος βασιλιάς (από το Σεπτέμβριο του 1204) του λατινικού βασιλείου της Θεσσαλονίκης, ο Βονιφάτιος Μομφερρατικός, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της υπό εξέταση περιόδου 40. Στο πρόσωπο του δυναμικού και αποφασιστικού αυτού στρατηλάτη ο κινδυνος για τις φιλοδοξίες του Σγουρού γινόταν πλέον ορατός. Από το νεοϊδρυμένο βασίλειό του 41 ο Βονιφάτιος ξεκίνησε περί τα τέλη Σεπτεμβρίου 1204 42 επικεφαλής ενός σχετικά ολιγάριθμου και ανομοιογενούς στρατού Λομβαρδών, Φλαμανδών, Γερμανών και Γάλλων (Φράγκων) σιδεροφράκτων ιπποτών, καθώς περιγρ άφει ο Νικ ήτας Χωνιάτης: «ἀλλὰ καὶ οὕτω κατὰ πᾶσαν εὐμάρειαν οἱ ἐκεῖσε τῷ μαρκεσίῳ ὑπέκυπτον ἀγεννεῖ καὶ καταβεβλημένῳ φρονήματι καὶ προσχωρεῖν ἀεί πως ἐγνωκότι τοῖς κρείττοσι, καὶ ταῦτα μὴ στρατιὰν ἄγοντι μυριάνθρωπον, μηδὲ συμβαίνουσαν ταῖς γνώμαις, ἀλλ' ἀσύμφωνον ἐν πλείστοις ὡς ἐκ πόλεων ἡλισμένην πολλῶν». 43 Στόχο ς του Βονιφάτιου ήταν αρχικά η ενσωμάτωση της κεντρικής Ελλάδος και για το σκοπό αυτό πέρασε την κοιλάδα των Τεμπών 44, χωρίς να δυνηθεί να του αντισταθεί η εκεί τοποθετημένη βυζαντινή φρουρά, φθάνοντας στη Λάρισα, της οποίας 38 39 40 41 42 43 44
63 έγινε κύριος χωρίς αντίσταση 45.Στη συνέχεια προωθήθηκε καταλαμβάνοντας σημαντικά κέντρα του θεσσαλικού κάμπου, όπως το Βελεστίνο ( αρχαίες Φερές), τα Φάρσαλα, το Δομο κό, φτάνοντας νότια ως το Ζητούνιον ( Λαμία), που επίσης κατέλαβε 46. Ο Σγουρός, έχοντας αναχωρήσει εσπευσμένα με τη σύζυγό του Ευδοκία από τη Λάρισα και στη συνέχεια έχοντας εγκαταλείψει τον πεθερό του Αλέξιο Γ με τη γυναίκα του Ευφροσύνη Δούκαινα, κάπου στη Θεσσαλία 47, αποφάσισε να αντιμετωπίσει τη δύναμη του Βονιφάτιου. Έτσι, κατά τα τέλη φθινοπώρου/αρχές χειμώνα του 1204 48, οχυρώθηκε στα στενά των Θερμοπυλών μειωμένης αμυντικής αξίας οπωσδήποτε την εποχή εκείνη εξαιτίας της διαπλάτ υνσής τους λόγω των προσχώσεων του ποταμού Σπερχειού 49 -όπου «ετήρει το εν Θερμοπύλαις τέναγος, φυλάσσων αυτό κατά των ήδη επερχομένων Φράγκων», όπως έγραψε ο Σπυρίδων Λάμπρος 50, παραφράζοντας το σχετικό χωρίο του Νικήτα Χωνιάτη, σύμφωνα με το οποίο, «αὐτός, ὡς μικρῷ πρόσθεν εἰρήκειν, τὸ ἐν Θερμοπύλαις ἐτήρει τέναγος κὶ τὸ ἐπικρεμάμενον ταύταις σκιόεν ὄρος καὶ ὑψικόρυμβον καὶ τἆλλ', ὁπισα τὴν Ἑλλάδα δυσπρόσοδον τίθησιν» 51. Από το σημείο εκεί νο γύρισε το πεπρωμένο του Σγουρού». Όπως αμαχητί εγένετο σχεδ όν κύρι ος της ανατολ ικής Στερεάς Ελλάδος και Θεσσαλίας ο Λέω ν, ούτως και αμαχητί απώλεσε ταύτας εν βραχυτά τω χρόνω χωρίς να τολμήσει να αντισταθεί κατά των επερχομένων υπό τον Βονιφάτιον Φράγκων εν Λαρίση, ούτε εν αυταίς ταις Θερμοπύλαις», καθώς παρατήρησε ο Γ.Καψάλης. Η αρνητική σκατά του Σγουρού στάση του Νικήτα Χωνιάτη φαίνεται εναργώς στο σχετικό του χωρίο, όπου ο ιστοριογράφος μαρτυρεί πως η εμφάνιση και μόνο των καταφράκτων εφίππων πολεμιστών του Βονιφάτιου, έφτασε για να τον κάνει, μαζί με τους άνδρες του, να 52 45 46 47 48 49 50 51 52
64 ξεχάσει με μιας την ηρωική στάση, στο ίδιο εκείνο σημείο 1684 χρόνια πριν, του προγόνου του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα Α, κατά των υπερπολλαπλασίων ανδρών του Αχαιμενίδη ηγεμόνα των Περσών Ξέρξη: «ὀψὲ δὲ καὶ μόλις περὶ τὰς Θερμοπύλας λόχον ὁ Σγουρὸς Λέων ὑποκαθίσα ς, μηδὲν δέ τ ι καὶ δράσ ας γενναῖον, ἀλλὰ κ αὶ πρ ὸς μόνην τὴν τῶν ἱππέωνλατίνων ὄψιν ἀλλοφρονήσας φυγὰς ἐκεῖθεν ἐς τὸν 53 Ἀκροκόρινθον ᾤχετο». Comment [S1]: «Χωρίς λοιπ όν να πράξει κάτι το γεννα ίο»,ο Σγου ρός αναγκάστηκε να υποχωρήσει άτακτα προς νότον, μέχρις ότου έφθασ ε στον Ισθμό και από εκεί, λίγο αργότερα, στις ασφαλείς οχ υρώσεις του Ακροκορίνθου (ο Χωνιάτης μαρτυρεί ότι ο Σγουρός αποσύρθηκε απευθείας στον Ακροκόρινθο μετά την υποζώτηση των Θερμοπυλών, ενώ ο Εφραίμ αναφέρει σχετικά την Κόρινθο) 54. Προφανώς ο άρχοντας της Αργολιδοκορινθίας ήταν πεπεισμένος, σύμφωνα με τον Δ. Κασαπίδη, «ότι μια σύγκρουση εκ του συστάδην με τους πάνοπλους Φράγκους να ισοδυναμούσε με αφανισμό των δυνάμεών του» 55, αν και η Σοφία Δοανίδου απέδωσε στο Βονιφάτιο έκπληξη και απορία, πώς ο Σγουρός εγκατέλειψε «τη μοναδική για άμυνα γεωγραφική θέση των Θερμοπυλών» 56. Σχολιάζοντας σχετικά ο N. Chee- τόνισε με τη σειρά του το ανώφελο αντίστασης των ατάκτων δυνάμεων του tham, Σγο υρού απέναντι στους σιδερόφρακτους ιππότες του Βονιφάτιου 57. Η εξέλιξη των γεγονότω ν αυτών είχε και συνέπεια ως προς την τύχη του φυγάδα (και πάλι) Αλεξίου Γ, τον οποίο, ανυπεράσπιστο με τη σύζυγό του, συνέλαβε ο Βονιφάτιος, απελευθερώνοντάς τον λίγο αργότερα και επιτρέποντάς του να εγκατασταθεί στον Αλμυρό της Μαγνησίας 58, προτού συνεχίσει ο ίδιος την προέλασή του προς νότον. 53 54 55 56 57 58
65 Οι περισσότεροι από τους νεότερους συγγραφείς όχι όμως αρκετοί συστηματικοί μελετητές διαφόρων πτυχών της στ αδιοδρομίας του Σγουρού -έχουν υιοθετήσει την αρνητική στάση το υ Νικήτα Χωνιάτη ως προς τα συμβάντα στις Θερμοπύλες στα τέλη του 1204, αποδίδοντας στον Πελοποννήσιο τοπάρχη ανανδρία, δειλία και επαίσχυντη υποχώρηση από εκεί 60. Ο Ι. Κορδάτος, μάλιστα, επιχείρησε να τον μειώσει ακόμη περισσότερο, γράφοντας ότι πριν από την άφιξη του Βονιφάτιου στις Θερμοπύλες, έβγαλε λόγο στους στρατιώτες του, πως ως άλλος Λεωνίδας θα κρατούσε τα στενά (κάτι που δεν μαρτυρείται σε καμμιά πηγή) 61. Φυσικά, δεν έγινε καμμιά μάχη στις Θερμοπύλες, όπως πίστευε ο Π.Καλλιγάς, γράφοντας ότι ο Βονιφάτιος «τον Σγουρόν κατετρόπωσεν εν Θερμοπύλαις» 62 -το ότι όμως δεν έγινε μάχη δεν νομίζουμε ότι μπορεί να αποδοθεί σε δειλία του Σγουρού. Οι απόψεις ως προς το σημείο αυτό του Κ. Σαρδέλη, αν και κάπως υπερβολικές στη διατύπωσή τους 63,καθώς και εκείνες του N. Cheetham (περισσότερο ειρωνικές μεν, αλλά επίσης πιο ψύχραιμες και υπολογισμένες) 64, δικαιολογούν την απόφαση του Σγουρού περί υποχώρησης και φυγής από τις Θερμοπύλες. Πράγματι, αφενό ς μεν οι τοπικοί ελληνικοί πληθυσμοί δεν φαίνεται να του προσέφεραν καμμιά βοήθεια, θεωρώντας τον μάλλον ως κατακτητή τους και φοροεισπράκτορα, σε αντίθεση με τους Λατίνους εισβολείς, που τους έβλεπαν περίπου ως απελευθερωτές τους, αν κρίνουμε από την υποδοχή των Θηβαίων στο Βονιφάτιο, λίγο αργότερα 65. Αφετέρου, καθαρά στρατηγικοί λόγοι υπαγόρευαν στο Σγουρό να αποφύγει εκ του συστάδην μά χη με τους βαριά οπλισμένους Δυτικούς ιππότες, κάτι που θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία, και να εκκενώσει τελικά χωρίς αγώνα τον κεντρικό ελλαδικό χώρο 66. Εξάλλου, η μεταγενέστερη πεισματική άμυνά του στον Ακροκόρινθο (και σε άλλα κέντρα της ΒΑ. Πελοποννήσου, σύμφωνα με άλλες αφηγήσεις), που κράτησε για πάνω από τέσσερα χρόνια (τέλη 1204-C. 1208), αποδεικνύει πως τουλάχιστον, δειλός δεν υπήρξε. 59 59 60 61 62 63 64 65 66