Μεταπτυχιακή διατριβή με θέμα: Κερκίδες σε κρίση: Η αντανάκλαση της οικονομικής και πολιτικής κρίσης στις Κερκίδες των ελληνικών γηπέδων (2010-2012)

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Μ.Π.Σ. : Πολιτική Ανάλυση Επιβλέποντες Καθηγητές : Γ. Μαργαρίτης, Ι. Σταυρακάκης, Ν. Ροτζώκος. Μεταπτυχιακή διατριβή με θέμα: Κερκίδες σε κρίση: Η αντανάκλαση της οικονομικής και πολιτικής κρίσης στις Κερκίδες των ελληνικών γηπέδων (2010-2012) Σταύρος Βοριάς, Α.Μ.: 102 Μεταπτυχιακός φοιτητής Πολιτικής Ανάλυσης 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή 3 Η ταυτότητα του «οπαδού» 6 Αντικατοπτρίζοντας την ελληνική κοινωνία 11 Ο παραδοσιακός ρόλος των πανό στις κερκίδες. 25 Τα πανό μέσα στην καρδιά της Κρίσης 29 Η πολιτικοποίηση των γηπέδων πριν τη γηπεδοποίηση της πολιτικής 51 Κάτω από την ίδια σημαία. Οι οπαδοί των άκρων στις κερκίδες 70 ACAB & «Αλήτες Ρουφιάνοι Δημοσιογράφοι» 84 Επίλογος 102 2

Εισαγωγή Το ελληνικό πρωτάθλημα της περιόδου 2011-12 έγινε πεδίο έκφρασης των οπαδών, οργανωμένων και μη, πάνω σε ζητήματα πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος. Η συγκυρία του 2012 ανέδειξε και γιγάντωσε το φαινόμενο του «πολιτικού λόγου» στις κερκίδες και μάλιστα με τη διευρυμένη έννοια του όρου. Οπαδοί διαφόρων ελληνικών ομάδων ανήρτησαν πανό, τραγούδησαν συνθήματα και προέβησαν σε ενέργειες, οι οποίες δεν είχαν σχέση με τα αθλητικά γεγονότα στα οποία παρευρίσκονταν. Η οικονομική και κοινωνική κρίση, η οποία φάνηκε να μαστίζει την ελληνική κοινωνία, σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως στα ελληνικά γήπεδα, μέσω του «δημόσιου λόγου» των κερκίδων και των οπαδών που εδράζουν σ αυτές. Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό και σίγουρα δεν είναι καινούργιο. Ωστόσο, η κλίμακα στην οποία γενικεύτηκε, ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Υπάρχουν πολλές προεκτάσεις και αρκετά ιδιαίτερα σημεία που καθιστούν το φαινόμενο ως ξεχωριστή περίπτωση μέσα στον κυκεώνα κοινωνικών αντιδράσεων της περιόδου 2010-2012. Η ασύλληπτη πύκνωση του ιστορικού χρόνου, η οποία έλαβε χώρα στην περίοδο αυτή, γιγάντωσε αντιστοίχως τη ριζοσπαστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας και τον καθρέπτη της: τις Κερκίδες των ελληνικών γηπέδων. Γίνεται ευκόλως αντιληπτό ότι, η κάθε πτυχή του φαινομένου είναι μία ρίζα που χάνεται βαθειά στο ιστορικό και κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας. Μέσα σε λίγους μήνες, δεκάδες πανό διαφορετικών χρωμάτων σταμάτησαν να έχουν το παραδοσιακό τους περιεχόμενο και στράφηκαν σε κατευθύνσεις αλλότριες αλλά και βαθύτερες: αντικοινοβουλευτισμός, διαρκώς αυξανόμενος εθνικισμός από τη μία και αύξηση του αντί-εξουσιαστικού ρεύματος από την άλλη, ξεκάθαρα μηνύματα αντίθεσης στις πολιτικές του Μνημονίου, του Δ.Ν.Τ., της Τρόικας και αναφορές στη Γερμανία με τρόπο που παραπέμπει σε αναμνηστικό αντί-ναζισμό. Επομένως, η προσέγγιση του φαινομένου μπορεί και πρέπει να γίνει μόνο ξεκινώντας από τα θεμέλια και τις ρίζες του ελληνικού οπαδικού κινήματος. Από την ταυτότητα των οπαδών, τον αξιακό τους κώδικα, και φυσικά από τους εκάστοτε αντικατοπτρισμούς των κοινωνικών ρευμάτων και αιτημάτων που είχαν αποτυπώσει και εκφράσει στο παρελθόν. Βήμα βήμα, χωρίς τις παραδοσιακές προκαταλήψεις, χωρίς τάσεις αφορισμού και δαιμονοποίησης και πάνω απ όλα με σεβασμό για την κουλτούρα τους. 3

Ιδιαίτερη μνεία απαιτείται στον παραδοσιακό ρόλο των πανό και των συνθημάτων στις κερκίδες. Καθώς μάλιστα πρόκειται για το βασικό αντικείμενο και το «οπτικοακουστικό» υλικό της κοινωνικής και πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης των κερκίδων. Αυτά που άλλοτε ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με το κυρίως ζητούμενο, δηλαδή το αθλητικό γεγονός και τα παράγωγά του, την αθλητική σαιζόν 2011-2012 πέρασαν στο πολιτικό ρεπορτάζ και αποτύπωσαν μία ακόμα κοινωνική έκφραση. Ένα δημόσιο λόγο πρωτογενή 1, πολύχρωμο, ριζοσπαστικό, πολεμικό, ενίοτε χυδαίο, συχνά σατιρικό και πάνω από όλα ΑΥΘΕΝΤΙΚΟ. Ωστόσο, μία περίοδος του ιστορικού χωροχρόνου και ένα φαινόμενο που εκτυλίσσεται μέσα σ αυτή, δεν μπορούν να μελετηθούν απ ευθείας και καθ αυτά. Μία ορθή μελέτη και μία ασφαλής εξαγωγή συμπερασμάτων μπορούν να επιτευχθούν αποκλειστικά μέσα από το συνδυασμό έρευνας, σύγκρισης και θεώρησης των πραγμάτων, σε σχέση με το γενικότερο πλαίσιο που τα περιβάλλει. Επομένως, είναι απαραίτητο να αποτυπωθεί η σημειολογία και το περιεχόμενο των πανό και των συνθημάτων. Αμιγώς αθλητικό ή με κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα, πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης, σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο. Μόνο μέσα στη σαιζόν 2011-2012, εμφανίστηκαν περισσότερα από πενήντα οπαδικά πανό που έχουν ως αντικείμενο -και τρόπον τινά αποδέκτες- το ελληνικό Κοινοβούλιο, την Τρόικα και την οικονομική κρίση. Η Αστυνομία παραμένει 2 στο στόχαστρο, οι τάσεις εθνικισμού και τα αντιεξουσιαστικά μηνύματα πολλαπλασιάζονται και οι οπαδοί καθρεπτίζουν όλο και περισσότερο αυτό που συμβαίνει στην ελληνική κοινωνία: ο άκρατος ατομικισμός και ο κοινωνικός αυτισμός αντικαθίστανται από την ενεργοποίηση και τη συσπείρωση. Τα πανό αυτά αποτυπώνουν, με το δικό τους ευφάνταστο τρόπο, την κατασκευή ταυτοτήτων τύπου «φίλου και εχθρού» η οποία χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον και στον πολιτικό στίβο της ίδιας περιόδου. Στο ρόλο του «εμείς» και του «φίλου» ο ελληνικός λαός και όχι πια «ο λαός του Ηρακλή, της ΑΕΚ, του ΟΦΗ» κλπ. Στο ρόλο του «άλλου» και «του εχθρού» συναντώνται το ελληνικό πολιτικό σύστημα, η Τρόικα, τα Μνημόνια και η Βουλή των Ελλήνων. 1 Όλα τα πανό που αφορούν στο θέμα είναι χειροποίητα και στην πλειοψηφία τους σχεδιασμένα με spray μπογιάς, δείγμα στιγμιαίας έμπνευσης, χαμηλού κόστους και κατασκευής από ανθρώπους χωρίς κάποιο ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ταλέντο σε αντίθεση με τα παραδοσιακά προσεγμένα απ όλες τις απόψεις πανό. 2 Η Ελληνική Αστυνομία και κατασταλτική της βία στα γήπεδα συχνά στοχοποιούνται από τους οπαδούς, ωστόσο μετά τη δολοφονία του νεαρού Γρηγορόπουλου οι κερκίδες είχαν γεμίσει με ειρωνικά πανό και μηνύματα αποδοκιμασίας και μίσους κατά της αστυνομικής βίας. 4

Εκεί που άλλοτε ακούγονταν συνθήματα για «Βούλγαρους, χανούμισσες και βαζέλες 3», το 2011-2012 εξαπολύονταν ύβρεις για τη μητέρα του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου. Εκεί που άλλοτε δε σταματούσε η εκατέρωθεν λεκτική αντιπαράθεση των αντιπάλων οπαδών, πλέον υπήρχε συγχορδία που ζητούσε πυρπόληση της Βουλής 4, χαρακτηρίζοντας την γραπτώς και προφορικώς ως «οίκο ανοχής». Και μάλιστα λαϊκιστί 5 Δίπλα στα παραδοσιακά πανό, με τα οποία οι οπαδοί στολίζουν τις κερκίδες που καταλαμβάνουν, εμφανίστηκαν πανό με στίχους από ποιήματα και στιχάκια που περισσότερο παρέπεμπαν στο κίνημα των «Αγανακτισμένων». Πανό, στα οποία το κεντρικό μήνυμα δεν ήταν πλέον το καλοσχεδιασμένο όνομα μίας περιοχής και ο τοπικός σύνδεσμος αλλά θέματα που αφορούν στο πολίτευμα ή την εξωτερική και οικονομική πολιτική των Κυβερνήσεων Παπανδρέου και αργότερα Παπαδήμου. Παλαιότερα εμφανίζονταν πανό που «αποχαιρετούσαν» έναν οπαδό που έφευγε από τη ζωή. Στη συγκυρία του 2012 εμφανίστηκαν πανό που μιλούσαν για μία κοινωνική συνοχή που αργοσβήνει και μία οργισμένη νεολαία απέναντι στα μέτρα οικονομικής ασφυξίας και απώλεια της εθνικής κυριαρχίας. Πανό που θα ταίριαζαν σε μία διαδήλωση ή σε μία εκδήλωση κομματικής νεολαίας και μάλιστα «ακραίων» κομμάτων. Ποιοι είναι όμως αυτοί που τα δημιούργησαν και τα κρέμασαν; 3 Στίχος του γνωστού τραγουδιού «Κάγκελα παντού», του Τζίμη Πανούση. Ενός τραγουδιού που με το δικό του, ιδιαίτερο στυλ κάνει λόγο μεταξύ άλλων για τη μανία των μαζών για το ποδόσφαιρο. 4 Στον ποδοσφαιρικό αγώνα Πανιωνίου-ΠΑΟΚ στα πλαίσια της Superleague, οι οπαδοί των δύο ομάδων τραγουδούσαν μαζί «να καεί, να καεί το μπ***δέλο η Βουλή». Στο ημίχρονο, διμοιρίες των ΜΑΤ εισήλθαν χωρίς προφανή λόγο στην κερκίδα που φιλοξενούσε τους οπαδούς του «Δικεφάλου» και μέσα σε λίγα λεπτά (και πάλι χωρίς προφανή λόγο) υπήρξαν συγκρούσεις μεταξύ οπαδών και αστυνομικών δυνάμεων. Το σύνθημα άλλαξε και σε μία συντονισμένη αντίδραση οι οπαδοί των δύο ομάδων φώναζαν εναλλάξ «μπ*τσοι, γουρούνια, δολοφόνοι». 5 Οι οπαδοί του ΟΣΦΠ καυτηριάζουν τις προσπάθειες των εν λόγω πολιτικών προσώπων, αρμοδίων για θέματα αθλητισμού, να «συμμαζέψουν» τον οπαδικό χώρο, χωρίς πρώτα να έχουν φροντίσει για τα του οίκου τους 5

Η Ταυτότητα του Οπαδού. Ακόμη και ο καθορισμός της έννοιας του Οπαδού και ο διαχωρισμός του από τον απλό φίλαθλο αποτελεί αντικείμενο εκτενών συζητήσεων και σε πολύ μεγάλο βαθμό το όριο είναι δυσδιάκριτο και εκτείνεται σε πολλά επίπεδα. Ακόμα και το εξαιρετικό βιβλίο του Sébastien Louis Το φαινόμενο των Ultras στην Ιταλία 6 αδυνατεί να καλύψει πλήρως το ερώτημα. Η βασική διαιρετική τομή είναι ο τρόπος με τον οποίο οι οπαδοί αντιμετωπίζουν την ομάδα τους και τον αθλητισμό. Η ομάδα αντιμετωπίζεται ως αντικείμενο παθολογικής αγάπης για τους οπαδούς. Η έδρα θεωρείται «ναός», η φανέλα, τα χρώματα και το έμβλημα του συλλόγου αποτελούν αντικείμενα λατρείας, διακύβευμα ζωής και θανάτου. Για τους οπαδούς το παιχνίδι 7 δεν κρατάει μόνο 90 και δεν παίζεται μόνο εντός των τεσσάρων γραμμών. Για την ακρίβεια, το «παιχνίδι» παίζεται κυρίως εκτός των γραμμών και κρατάει όλη την εβδομάδα. Εκεί που μία παρέα φιλάθλων συζητά επί ώρες μία περίτεχνη ενέργεια, το σύστημα διάταξης στον αγωνιστικό χώρο και τα μεταγραφικά σενάρια, μία ομάδα οπαδών ασχολείται έτι περισσότερο με συνθήματα, «πανιά», «σκηνικά 8», συνδεσμικές ιστορίες και τα οπαδικά κινήματα άλλων ομάδων, εγχώριων ή αλλοδαπών. Από τον ενδυματολογικό κώδικα μέχρι τη φρασεολογία, ένα έμπειρο μάτι μπορεί να ξεχωρίσει δύο φαινομενικά παρόμοιους «φιλάθλους» μέσα σε ένα αθλητικό περιβάλλον. 6 Sébastien Louis, Το φαινόμενο των Ultras στην Ιταλία, Χρονικό του κινήματος των οπαδών ultras, 1968-2009, εκδόσεις Απρόβλεπτες για την ελληνική γλώσσα. Τίτλος πρωτοτύπου Le phénomène ultras en Italie, εκδόσεις Mare & Martin, Paris 2006 7 Οι οπαδοί στην Ελλάδα συχνά ακολουθούν τις ομάδες τους και σε άλλα αθλήματα όπως το μπάσκετ, το πόλο, το βόλεϊ, το χάντμπολ ακόμη και σε αθλήματα όπως το χόκεϋ και το μπέιζμπολ. 8 Βίαια περιστατικά μεταξύ αντίπαλων οπαδών και ενδεχομένως αστυνομικών δυνάμεων. 6

Οι οπαδοί αντιλαμβάνονται, βιώνουν και αντιμετωπίζουν το ποδόσφαιρο ως κάτι περισσότερο από ένα απλό θέαμα και ως εκ τούτου απεχθάνονται την αντιμετώπιση «πελάτη» και τηλεθεατή την οποία λαμβάνουν από το σύγχρονο εμπορευματοποιημένο ποδοσφαιρικό στερέωμα. Η εκτός έδρας παρουσία ξεφεύγει από τα όρια της εκδρομής και εισέρχεται στην ιδιαίτερη σφαίρα της ιερής υποχρέωσης. Τα ίδια χρώματα και τα ίδια κασκόλ αποτελούν συνδετικό κρίκο μίας εθνοτικού τύπου κοινωνίας. Μίας φαντασιακής κοινότητας όπως την περιέγραψε ο Anderson 9, με τις δικές της παραδόσεις, αξίες, ιδεολογία, ήρωες και ταυτότητα. Όλοι ανεξαιρέτως οι οπαδοί αποκαλούν «αδέρφια» τους ομόσταυλούς τους. Πράγματι, μέσα στα πέταλα των οργανωμένων οπαδών ή στα πούλμαν 10 που χρησιμοποιούν για τις μετακινήσεις τους, έχουν παρατηρηθεί συμπεριφορές που πλέον σπανίζουν στην υπόλοιπη κοινωνία: από οικονομική αλληλοβοήθεια μέχρι το να μοιράζονται «άγνωστοι» ένα μπουκάλι νερό και από τους εναγκαλισμούς κατά τους πανηγυρισμούς μέχρι τη συμμετοχή σε βίαια επεισόδια, τα οποία αποσκοπούν στην προστασία ενός «αδελφού» από αντίπαλους ή αστυνομικές δυνάμεις. Μέσα σε μία περίοδο εμποτισμένη με τον ατομισμό του κοινωνικού φιλελευθερισμού, ο αξιακός κώδικας των οπαδών μοιάζει βγαλμένος από πιο ρομαντικές εποχές. Θεμέλιος λίθος της οπαδικής νοοτροπίας είναι ο αλτρουισμός και η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών μίας ομάδας οπαδών. Δε θα ήταν καθόλου παράλογο να παραλλήλιζε κανείς τη δράση των ελληνικών συνδέσμων με τα δίκτυα αλληλεγγύης των αριστερών Γάλλων φοιτητών των δεκαετιών του 60 και του 70. Σύμφωνα με τους ίδιους τους οπαδούς, οι Σύνδεσμοι συχνά βοηθούν τα άνεργα μέλη τους να βρουν δουλειά και στηρίζουν οικονομικά όσα μέλη τους αντιμετωπίζουν δυσκολίες επιβίωσης μέσα στις δύσκολες μέρες του 2012. 9 Benedict Anderson, Imagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism, εκδόσεις Verso, 1983 10 Στην Ελλάδα το τραίνο δεν τυγχάνει της προτίμησης των οπαδών, εν αντιθέσει με την Ευρώπη. 7

Από την άλλη βέβαια, αν εξετάσει κανείς τη δομολειτουργική συμπεριφορά των Συνδέσμων, θα διαπιστώσει κάποιες γνησίως φασιστικές συμπεριφορές. Φασιστικές, όχι με την εκλαϊκευμένη έννοια του όρου που περιγράφει την εν γένει ακροδεξιά αλλά, σε σχέση με το μοντέλο λειτουργίας των καθεστώτων του Μεσοπολέμου. Οι Σύνδεσμοι συχνά λειτουργούν ως «Συνδικάτα» οπαδών, έχουν άμεση και αμεσολάβητη επαφή με τις διοικήσεις, ανά περίπτωση συμπράττουν ή αντιπολιτεύονται σ αυτές, διεκδικούν δικαιώματα και αναλαμβάνουν αντίστοιχες υποχρεώσεις στην περιοχή του γηπέδου που ελέγχουν συγκεντρώνονται. Τα μέλη τους συχνά φορούν χρώματα που δεν σχετίζονται άμεσα με τα χρώματα της ομάδας, όπως π.χ. τα πράσινα πουκάμισα της Σιδηράς Φρουράς σε σχέση με τα εθνικά χρώματα της Ρουμανίας, και τα ενδύματά τους πολλές φορές φέρουν το έμβλημα του Συνδέσμου έναντι ή παράλληλα με το έμβλημα του αθλητικού συλλόγου 11. Η αστυνομοκρατία υποκαθίσταται από την «περιφρούρηση» του πετάλου από συγκεκριμένα μέλη του Συνδέσμου και η εσωτερική και εξωτερική βία ιδεολογικοποιείται και ενθαρρύνεται, είτε κατευθύνεται απέναντι σε αντιπάλους οπαδούς, είτε σε «αντιφρονούντες» του πετάλου, είτε απέναντι στον κοινό εχθρό όλων των οπαδών: την Αστυνομία. Ο ιδιότυπος ρατσισμός που βάλει κατά των οπαδών των άλλων ομάδων. συχνά χρησιμοποιεί εθνικές ή κοινωνικές ονομασίες, με σκοπό να τους προσβάλλει, να τους κατηγορήσει ή ακόμη και να δικαιολογήσει την εκατέρωθεν βία. 12 11 Έτσι οι οπαδοί του Α.Π.Ο.Ε.Λ. φορούν πορτοκαλί έναντι του γαλάζιου κίτρινου χρώματος του συλλόγου και το Bulldog του Super3 κυριαρχεί στη θύρα 3 του γηπέδου του Άρη. 12 Οι οπαδοί της Celtic, της ομάδας των Καθολικών της Γλασκώβης, «στολίζουν» τους Προτεστάντες οπαδούς των συμπολιτών τους Rangers, με τις λέξεις «Ντροπή της Σκωτίας». 8

Στα εσωτερικά των Συνδέσμων υπάρχει σιδηρά πειθαρχία απέναντι στην Ηγεσία και στα μέλη που είναι επιφορτισμένα με σημαντικά ζητήματα όπως η οργάνωση της κερκίδας, το κρέμασμα των πανό και τα correo, τις οργανωμένες χορογραφίες δηλαδή που εκτελούν οι οπαδοί με μεγάλα χαρτόνια, κορδέλες, σημαίες, κασκόλ και λοιπό οπαδικό υλικό. Η επίσημη σελίδα της «Θύρας 13», του ιστορικού Συνδέσμου οπαδών του Παναθηναϊκού, εμπεριέχει μεταξύ άλλων έναν εκπληκτικό «οδηγό» συμπεριφοράς όσων βρίσκονται στο πέταλο 13. Ακόμα και στα πέταλα όπου έχουν σαφή αντιφασιστικό προσανατολισμό, όπως η κερκίδα των Fentagin του Ατρόμητου Περιστερίου, υπάρχει οργανωτής κερκίδας, σχετικά ομοιόμορφο ντύσιμο, συγκεκριμένα άτομα είναι επιφορτισμένα με το κρέμασμα των πανό και οι σημαίες κυματίζουν ψηλά χωρίς κανένας να διαμαρτύρεται για τη μείωση της ορατότητας. Η μεγάλη διαφορά είναι στο πνεύμα οπαδικής φιλοξενίας 14 και αλληλεγγύης που διέπει το συγκεκριμένο «πέταλο», καθώς η ανοχή στο διαφορετικό και η απόρριψη της οπαδικής βίας αποτελούν όαση μέσα στο μισαλλόδοξο χάος των ελληνικών κερκίδων. Ακόμα και ορισμένες τέτοιου είδους παραβατικές συμπεριφορές των οπαδών οφείλονται στον τρόπο, με τον οποίο εκφράζεται η παθολογική αγάπη, την οποία τρέφουν για την ομάδα τους. Έστω και με ενίοτε λάθος τρόπους, οι οπαδοί αισθάνονται ότι συμμετέχουν στο ευρύτερο παιχνίδι. Πιστεύουν ότι υπερασπίζονται τα ιερά γι αυτούς χρώματα της ομάδας τους και ότι προβάλλουν και υψώνουν το Σύλλογό τους στα μάτια των απανταχού οπαδών. 13 http://gate13.gr/?page_id=140 14 Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη του Συνδέσμου των Fentagin για την άψογη φιλοξενία τους και την πολύτιμη βοήθειά τους σε όλους τους τομείς. 9

Άλλωστε το καθ εαυτό αποτέλεσμα του αγώνα έχει ελάχιστη σημασία για τους γνήσιους οπαδούς. Γι αυτούς η νίκη μπορεί να κερδηθεί και στην κερκίδα, καλύπτοντας με τη φωνή τους τα συνθήματα των αντιπάλων ή τραβώντας τα βλέμματα εχθρών και φίλων με την εντυπωσιακή τους παρουσία. Το σημαντικότερο για τον κόσμο των οπαδών είναι η δυναμική παρουσία στην κερκίδα, η ένθερμη υποστήριξη της ομάδας και η όλη ιεροτελεστία που συνοδεύει τα του αγώνα. Ένα από τα καλύτερα συνθήματα παγκοσμίως, που περιγράφει τη νοοτροπία των οπαδών ακούγεται από τα χείλη και τις καρδιές των οπαδών της River Plate του Buénos Aires Hay que alentar de corrazón, Hay que alentar lo al campeón, De la cabeza... Que no me importa si ganas, Que no me importa si perdes, YO VENGO POR LA CAMISETA Esos colores que llevas, Son parte de la enfermedad De la que nunca Me voy a curar. Πρέπει να το τραγουδάς από καρδιάς Να το τραγουδάς στον Πρωταθλητή Μέσα από την «ψυχή» σου Επειδή δε με ενδιαφέρει αν νικάς, Επειδή δε με ενδιαφέρει αν χάνεις, ΕΓΩ ΕΡΧΟΜΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΦΑΝΕΛΑ Αυτά τα χρώματα που φοράς, Είναι μέρος της αρρώστιας, Από την οποία ποτέ Δε θα θεραπευτώ. Πράγματι ο Sébastien Louis αναφέρει 15 ότι, τους οπαδούς «περισσότερο τους ελκύει η ατμόσφαιρα και η ευκαιρία να υποστηρίξουν τα χρώματά τους παρά η αγάπη για το συγκεκριμένο άθλημα τα ομαδικά αθλήματα επιτρέπουν στους οπαδούς να νιώθουν ότι ανήκουν σε έναν αθλητικό σύλλογο και ότι ασπάζονται ένα σύστημα αξιών» το οποίο με τη σειρά του «προσφέρει τον αναγκαίο βαθμό ταύτισης». Οι οπαδοί πραγματικά μοιάζουν να κυριολεκτούν όταν αναφέρουν στα συνθήματά τους πως ζουν μόνο για την ομάδα τους. Την αισθάνονται σαν οικογένειά τους. Χαίρονται και λυπούνται μαζί της και βιώνουν ως άτυποι πρωταγωνιστές τα αθλητικά δρώμενα. Τι γίνεται όμως όταν η πολιτική επιχειρεί να παρεισφρήσει στα λαοφιλή αθλήματα και να αφήσει το στίγμα της στις μάζες; Πώς αλληλεπιδρούν με τα κοινωνικά φαινόμενα οι οπαδοί; Πότε και με ποιους τρόπους η κερκίδα ασχολείται περισσότερο με το τι συμβαίνει εκτός γηπέδου; 15 Sébastien Louis, όπως παραπάνω, σελίδα 89 10

Αντικατοπτρίζοντας την ελληνική κοινωνία. Σε αντίθεση με το τι συμβαίνει σε χώρες όπως η Ισπανία, η Κύπρος και η Αγγλία, οι ελληνικοί σύλλογοι δεν εκφράζουν τις διαιρετικές τομές της κοινωνίας. Πλέον δεν υπάρχουν ομάδες πλουσίων και φτωχών, δεξιών και αριστερών, ελληνορθόδοξων και μη, γηγενών και προσφύγων. Με εξαίρεση την τελευταία τομή, μάλλον δεν υπήρξαν ποτέ. Τουλάχιστον όχι ξεκάθαρα. Μελετώντας τη σύγχρονη ελληνική ιστορία αλλά και τα καταστατικά των ελληνικών αθλητικών συλλόγων διαπιστώνει κανείς ότι, αυτό είναι κάτι που συμβαίνει για τρεις κυρίως λόγους. Πρωτίστως, επειδή τα καταστατικά τους και οι ιδρυτικές τους διακηρύξεις δε σκόπευαν να περιχαρακώσουν την επιρροή των συλλόγων μέσα σε στενά άνθρωπογεωγραφικά όρια 16. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα όλων είναι το καταστατικό του Άρη Θεσσαλονίκης 17 το 1914. «Εκ πασών των κοινωνικών τάξεων», όπερ μεθερμηνευόμενον εστί ανεξαρτήτως οικονομικού, θρησκευτικού και εθνοτικού υποβάθρου, μέσα στο πολύχρωμο μωσαϊκό της «πόλης των φαντασμάτων». Σε δεύτερο επίπεδο παρατηρείται έντονη κινητικότητα ανάμεσα στα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Η οικονομία της αγοράς, η οποία κυριαρχεί στον ελλαδικό χώρο, δίνει την ευκαιρία ανακατανομής εισοδημάτων και πλούτου. Ως εκ τούτου, ομάδες «πλουσίων και φτωχών» δε θα μπορούσαν να διατηρήσουν τέτοιου είδους ταυτότητα για σεβαστό χρονικό διάστημα. Ακόμα και η εσωτερική μετανάστευση και η εκτεταμένη αστικοποίηση που σημειώθηκαν στην Ελλάδα των δεκαετιών 1950 60 70 80, αποτέλεσαν ακόμα μεγαλύτερο εμπόδιο στην κατασκευή ταυτοτήτων τέτοιου τύπου. Ο τοπικισμός κατάφερε να διατηρηθεί σε υψηλό επίπεδο μόνο σε κερκίδες στην Κρήτη και τη Λάρισα. 16 Με εξαίρεση ίσως τους προσφυγικούς συλλόγους, οι οποίοι όμως με το πέρασμα των χρόνων έκαναν «άνοιγμα» σε κοινωνικές ομάδες που δεν είχαν άμεση σχέση με τις ρίζες των ιδρυτών. 17 http://www.arismembers.gr/katastatiko.html 11

Κοιτώντας, τέλος, τον ελληνικό 20 ο αιώνα, υπάρχει μία προφανής διαφοροποίηση της βασικής διαιρετικής τομής σε τρεις τουλάχιστον περιπτώσεις. Ο εθνικός διχασμός της δεκαετίας του 1910, έδωσε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή τη θέση του στο δίπολο γηγενών προσφύγων, το οποίο με τη σειρά του αντικαταστάθηκε από τη διχοτόμηση της κοινωνίας σε εθνικιστές και κομμουνιστές. Η Μεταπολίτευση που ακολούθησε την πτώση της Χούντας το 1974, δημιούργησε ένα σκληρό δικομματισμό που κατέρρευσε μόλις πρόσφατα, στις εκλογές του Μαΐου και του Ιουνίου 2012. Μέσα από τέτοιες διαφοροποιήσεις του διπολισμού, ο οποίος διέπει την ελληνική κοινωνία, προκύπτει ένας ιστός με πολλαπλές ταυτότητες οικονομικού, πολιτικού, γεωγραφικού και πολιτισμικού χαρακτήρα. Οι μεταβολές αυτές μπορούν και πράγματι αποτυπώνονται σα ζωγραφιά στον πολύχρωμο καμβά των ελληνικών κερκίδων. Κάτω από μία συλλογική σημαία εντάσσονται και συμπορεύονται άνθρωποι με ποικίλα χαρακτηριστικά και εκ πρώτης όψεως αντίθετες ιδεολογίες. Η συλλογική ταυτότητα των οπαδών συχνά εμπεριέχει εξωτερικά και εσωτερικά στοιχεία φαινομενικά ασυμβίβαστων μεταξύ τους ριζοσπαστικών ιδεολογιών. Επιτυγχάνεται μία ασύλληπτη εναρμόνιση ατέρμονων τάσεων, η οποία στην υπόλοιπη κοινωνία θα ήταν καταδικασμένη να αποτύχει 19. 18 18 Στην κερκίδα του Ολυμπιακού Πειραιώς κυματίζουν δίπλα-δίπλα οι σημαίες του αριστερίζοντος σχήματος Red Mafia με το πεντάκτινο αστέρι (χαρακτηριστικό έμβλημα αριστερών κερκίδων και σχημάτων/συνδέσμων) και του εθνικιστικών προσανατολισμών Συνδέσμου των Misfits την οποία κοσμεί η νεκροκεφαλή της γερμανικής ταξιαρχίας Totenkopf που έδρασε στο Β ΠΠ. 19 Με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις συμπλοκές σε κοινές αντιμνημονιακές πορείες στην Αθήνα. 12

Το αποτέλεσμα είναι να προκύπτει ένα κοινωνικό φαινόμενο αντίστοιχο με τα ευρωπαϊκά, αλλά χωρίς αντίστοιχη κοινωνική δομή και διαστρωμάτωση. Σε σχέση λοιπόν με τις δύο μεγάλες ευρωπαϊκές «σχολές» του οπαδικού κινήματος, την αγγλική και την ιταλική, ο ελληνικός οπαδικός χώρος στερείται συγκεκριμένης ταξικής προέλευσης από τη μία και ξεκάθαρων πολιτικών προσανατολισμών από τη βάση. Αναλυτικότερα, οι Έλληνες οπαδοί διαφέρουν από τους πρωτοπόρους Βρετανούς ομολόγους τους, οι οποίοι κατά το παρελθόν προερχόταν σχεδόν κατ αποκλειστικότητα από την εργατική τάξη της χώρας. Στην Ελλάδα το ποδόσφαιρο συγκινούσε και συγκινεί μάζες ανθρώπων από όλα τα κοινωνικά στρώματα και τα οικονομικά κλιμάκια. Από αυτή την άποψη οι Έλληνες οπαδοί, ως κοινωνικού τύπου» ομάδα έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με τους Ιταλούς Ultras. Σε αντίθεση με την άποψη η οποία συχνά καλλιεργείται από μερίδα των ΜΜΕ, οι οπαδοί, αυτή η γενιά νέων ανθρώπων δεν είναι κατά βάση «άεργοι νέοι, βίαιοι ή παρίες 20» αλλά αντίθετα πρόκειται για ένα σύνολο ανθρώπων «ανομοιογενές και πολύ συνηθισμένο κοινωνιολογικά 21». Ταυτόχρονα όμως, στην Ελλάδα σπανίζουν οι κερκίδες οργανωμένων με σαφή, συγκεκριμένο και ξεκάθαρο πολιτικό προφίλ. Τα ιταλικά σχήματα είτε έχουν κατεύθυνση που κινείται στον άξονα αριστεράς-δεξιάς, είτε είναι θιασώτες του no politica, της πολιτικής στάσης «απουσίας πολιτικής» από την κερκίδα τους! 20 Sébastien Louis, όπως παραπάνω, σελίδα 88 21 Christian Bromberger, Ποδόσφαιρο: Σύμβολα, Αξίες, Φίλαθλοι, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2007 13

Ελέγχοντας τα δείγματα των τριών μεγάλων ομάδων του λεκανοπεδίου, θα ήταν κάθε άλλο παρά ασφαλές το να μπορεί να χαρακτηρίσει ως αριστερές ή δεξιές τις κερκίδες τους. Οπαδοί του ΟΣΦΠ, του ΠΑΟ και της ΑΕΚ βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη την Ελλάδα και μέσα στους συνδέσμους και τις κερκίδες των φανατικών υπάρχουν σχήματα και ομάδες όλων των πολιτικών αποχρώσεων. Ιδιαίτερα τα εκατομμύρια των οπαδών/φιλάθλων των δύο αιωνίων είναι αδύνατον να διαχωριστούν πλήρως και ξεκάθαρα με βάση πολιτικά και κομματικά κριτήρια. Επί πρόσθετα, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί και ο πολιτικός επιστήμονας και διακεκριμένος αθλητικογράφος Διονύσης Ελευθεράτος, αν και «αρκετοί σύλλογοι παγκοσμίως περιβάλλονται από μία αίγλη «λαϊκότητας» ή «αριστοκρατικότητας», χάρη στις συνθήκες υπό τις οποίες ιδρύθηκαν προ 90, 100 ή και περισσοτέρων ετών κατά το πέρασμα του χρόνου πάμπολλες από τις διαχωριστικές αυτές γραμμές είτε ατόνησαν, είτε έσβησαν... Δεν νοείται, άλλωστε, απόλυτη ταξική ομοιομορφία στην κοινωνική βάση συλλόγων που διαθέτουν πολλά εκατομμύρια οπαδών» 22. Αν και το συγκεκριμένο απόσπασμα αφορά στο λατινοαμερικάνικο Superclásico ανάμεσα στην στους «εκατομμυριούχους» της River Plate και τους «ρακοσυλλέκτες» ή «Γενοβέζους» 23 της μισητής αντιπάλου Boca Juniors, η διαπίστωση αυτή ισχύει σε τεράστιο βαθμό για όλα τα «ντέρμπυ», τα παιχνίδια δηλαδή ανάμεσα σε ομάδες που εδρεύουν στην ίδια πόλη-περιοχή και συχνά εκφράζουν τις διαιρετικές αυτές τομές των κατά τόπους κοινωνιών. Από την άλλη, το σβήσιμο των γραμμών αυτών σπάνια λειτουργεί ως οδοστρωτήρας, που συνθλίβει ολοσχερώς τις κοινωνικές διαιρετικές τομές, των οποίων φορείς είναι οι αθλητικοί σύλλογοι. Στην Ελλάδα τουλάχιστον φαίνεται, ότι κάποιες από αυτές τις τομές εξακολουθούν να έχουν ένα περιορισμένο συνεκτικό ρόλο. Την 3 η Ιουνίου 2012, η εφημερίδα «Έθνος της Κυριακής» δημοσίευσε μία δημοσκόπηση 24 για τις κομματικές προτιμήσεις των φιλάθλων. Αν και το δείγμα αφορά «φιλάθλους», δηλαδή ανθρώπους που απλώς απάντησαν ότι υποστηρίζουν κάποια ομάδα (ακόμα και αν δεν έχουν πάει ποτέ τους στο γήπεδο) και έχουν οποιαδήποτε ηλικία και φύλο, υπάρχουν κάποια δείγματα πολιτικού προσανατολισμού στους «υποστηρικτές» των ομάδων. 22 Ελευθεράτος, Εξουσία, τι μπάλα παίζεις;, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2010 23 Xeneizes, ήτοι Γενοβέζοι είναι το έτερο προσωνύμιο των οπαδών της Boca Juniors, καθώς σύμφωνα με το «μύθο» ιδρύθηκε από Ιταλούς μετανάστες της φτωχογειτονιάς La Boca του Buenos Aires. 24 http://www.ethnos.gr/ethnosport/article.asp?catid=8332&subid=2&pubid=129058502, ή Έθνος της Κυριακής, φύλλο της 3 ης Ιουνίου 2012 14

Τα αποτελέσματα ήταν λίγο-πολύ αναμενόμενα, με την ερυθρόλευκη πλευρά να δίνει ένα ελαφρύ προβάδισμα στο αριστερό σκέλος του νέου δίπολου της πολιτικής σκηνής, το Συ.Ριζ.Α. Αντίθετα οι υποστηρικτές του «τριφυλλιού» εξέφρασαν μία ελαφρά προτίμηση στη Νέα Δημοκρατία. Αν και ο οπαδικός κόσμος ελάχιστη σχέση έχει με τέτοιου είδους κεντρομόλους εκλογικές συμπεριφορές, υπάρχουν δύο σημεία που χρίζουν σχολιασμού. Το 18.3% του Πα.Σο.Κ. και το 14.7% του Κ.Κ.Ε. στις τάξεις των υποστηρικτών του «Δικεφάλου» του Νότου και το 10.1% της Χρυσής Αυγής στις τάξεις των υποστηρικτών του «Δικεφάλου» του Βορρά. Καμία εκλογική μελέτη δε μπορεί να εξηγήσει το υπερβολικά μεγάλο ποσοστό του Πα.Σο.Κ. αλλά και του Κ.Κ.Ε. στους συγκριτικά με τα ποσοστά τους ανάμεσα στου υποστηρικτές των άλλων ομάδων. Ίσως το προσφυγικό προφίλ της «Ένωσης» να εξηγεί εν μέρει την κληρονομιά «προοδευτικών» ιδεών αλλά και ταυτόχρονα το μωσαϊκό των υποστηρικτών της «Ένωσης» παραδοσιακά αποτελούνταν έστω και στη μυθοπλασία των οπαδών της- από λαϊκά κοινωνικά στρώματα. Από την άλλη, το υψηλό ποσοστό της Χρυσής Αυγής στα του Π.Α.Ο.Κ. εξηγείται με μία απλή επίσκεψη στην Τούμπα. Το πέταλο των φανατικών χωρίζεται σε δύο τμήματα: τη Θύρα 4 και τη Θύρα 4Α. Στο πρώτο κομμάτι εδράζουν σύνδεσμοι και σχήματα με έντονο το εθνικιστικό στοιχείο. Η στροφή της ασπρόμαυρης κερκίδας από το σύνθημα «Π.Α.Ο.Κ. Πα.Σο.Κ. ηλεκτροσόκ» 25 της δεκαετίας του 1980, στην αγκαλιά της ακροδεξιάς μπορεί να εξηγηθεί με δύο τρόπους. 25 Πραγματικό σύνθημα που ακουγόταν στην Τούμπα από τους οπαδούς του Π.Α.Ο.Κ. τη δεκαετία του 1980, έως και τις αρχές του 1990 15

Η Θεσσαλονίκη είναι διαχρονικά προπύργιο συντηρητισμού και πολιτικής βίας. Από το πογκρόμ 26 κατά των Εβραίων κατοίκων της πόλης το 1931 και τον εμπρησμό του συνοικισμού Κάμπελ 27, μέχρι τη δολοφονία Λαμπράκη και τα τεράστια συλλαλητήρια υπέρ της ελληνικότητας της Μακεδονίας το 1991 αλλά και υπέρ της αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες το 2000, ο χαρακτήρας της Πόλης των Φαντασμάτων δείχνει το σαφή προσανατολισμό του. Επίσης υπάρχει και η κληρονομιά της αδελφοποίησης με την Partizan του Βελιγραδίου. Οι σέρβικες κερκίδες είναι χωρίς αμφιβολία λίκνα εθνικισμού και βίας. Αν και κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η κερκίδα του Ερυθρού Αστέρα ήταν ο βασικός εκφραστής του αυξανόμενου σερβικού εθνικισμού 28, η κατάσταση πλέον έχει εξισορροπηθεί και ο εθνικισμός εδράζει πλέον για τα καλά και στους κόλπους των «Παρτιζάνων» αλλά και των περισσοτέρων σερβικών ομάδων. 29 Υπάρχει σαφής άνοδος της εθνικιστικής χροιάς και στην κερκίδα του ΟΣΦΠ ως κληροδότημα της αντίστοιχης αδελφοποίησης με τον Ερυθρό Αστέρα του Βελιγραδίου. Ο Σύλλογος του «Λιμανιού», στον οποίο αποδίδονταν παλαιότερα χαρακτηριστικά «λαϊκής ομάδας», σαφώς και δε μπορεί να χαρακτηριστεί «δεξιά ομάδα» όπως παλαιότερα χαρακτηριζόταν ο αιώνιός του αντίπαλος. Κάτι τέτοιο θα ήταν μηδενιστικό και αβάσιμο, χωρίς δεύτερη σκέψη. 26 Γ. Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2005 27 Σ. Βοριάς, Τα γεγονότα του Ιουνίου του 1931 στη Θεσσαλονίκη, μέσα από τις σελίδες και την οπτική της εφημερίδας Μακεδονία, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, συλλογή εργασιών ΑΠΘ, 2012 28 Nebojsa Popov, The road to war in Serbia, CEU Press, Budapest, 2000, σελίδες 379-390 29 Οι οπαδοί της Partizan κυματίζουν σημαία με το πρόσωπο του Σέρβο-βόσνιου ηγέτη Ράντοβαν Κάρατζιτς 16

Εξίσου αβάσιμο, αλλά πολύ σημαντικό ως πρωτογενής παραγωγή οπαδικού λόγου, θα ήταν να χαρακτηρίσει ως εσχάτως «αριστερίζουσα» την κερκίδα του Παναθηναϊκού, με βάση τη φήμη και τη διάδοση στον οπαδικό δημόσιο λόγο, ότι στα εσωτερικά της «πράσινης» κερκίδας έχει ανέβει πάρα πολύ η δυναμική των αριστεριζόντων υποομάδων, σε σχέση με την κάποτε εθνικιστική «ελίτ» που δέσποζε παλαιότερα στη Θύρα 13 της «Λεωφόρου». 30 Η παραπάνω φωτογραφία είναι από την κερκίδα των οπαδών του Παναθηναϊκού σε εκτός έδρας αγώνα με αντίπαλο την Παναχαϊκή. Είναι αμέσως μετά το παιχνίδι με την τουρκική Fenerbahçe που έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 2002 στην Κωνσταντινούπολη, στα πλαίσια του κυπέλλου ΟΥΕΦΑ. Ο τότε υπουργός εξωτερικών Γ. Παπανδρέου είχε αποδοκιμαστεί έντονα και είχε γίνει αποδέκτης πάσης φύσεως αντικειμένων 31 από τους Έλληνες εκδρομείς, οι οποίοι του πέταξαν δεκάδες αντικείμενα κάθε λογής την ώρα που πήγε προς το μέρος τους με τον Τούρκο ομόλογό του Sukru Sina Gurel. 30 Ανάμεσα στα πολλά πανό που έχουν ανταλλάξει ή δημιουργήσει οι οπαδοί του Ολυμπιακού και του Ερυθρού Αστέρα, με στόχο να ισχυροποιήσουν και να διαφημίσουν την αδελφοποίησή τους, υπάρχει και η σημαία αυτή. 31 http://www.guardian.co.uk/football/2002/nov/01/newsstory.uefa 17

Σε μία συγκυρία όπου πανό της «Θύρας 13» εμπεριείχε αντί-τουρκικό σχέδιο και το correo των οπαδών της Fenerbahçe απεικόνιζε το Μωάμεθ τον Πορθητή έξω από τα τείχη της Πόλης το 1453, οι δύο πολιτικοί χόρευαν ζεϊμπέκικο στα πλαίσια της πολιτικής «καλής γειτονίας» που εφάρμοζε η τότε κυβέρνηση Σημίτη. Τα βίαια επεισόδια που σημάδεψαν τον αγώνα αποτέλεσαν έργο «τιμής για την Ελλάδα», που τότε διεκδικούσε υπό το ίδιο πρίσμα εξωτερικής πολιτικής τη συνδιοργάνωση του EURO 2008 με την Τουρκία Η ΑΕΚ και ο οπαδικός της χώρος αποτελούν μία ξεχωριστή περίπτωση. Το προσφυγικό προφίλ της Ένωσης διαφέρει από τα ιδεολογήματα των άλλων δύο μελών του πάλαι ποτέ «ΠΟΚ». Ταυτόχρονα υπάρχει και η ιδιαιτερότητα του προφίλ δύο εκ των δυνατότερων συνδέσμων της. Η ιστορική και πολυπληθής Original 21 είναι αδελφοποιημένη με δύο σχήματα αριστερών Ultras από την Ιταλία και τη Γαλλία. Πρόκειται για τους Brigate Autonome Livornesi του Livorno και τους Commando Ultra της Olympique Marseille αντίστοιχα. Από την άλλη το σχήμα Ghetto με το πανό που παραπέμπει σε ακροδεξιά ιδεολογία, αποτελεί σημείο συζήτησης στον ελληνικό οπαδικό κόσμο. Υπάρχει μία γενικότερη φημολογία για το ότι αποτελεί εθνικιστικό σχήμα, ενώ δε λείπουν και αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα μέλη του αποτελούν radical στοιχεία, που όμως φλερτάρουν και με τα δύο άκρα. Στις περισσότερες περιπτώσεις μόνο τα ίδια τα μέλη των σχημάτων αυτών γνωρίζουν την πάσα αλήθεια. Ακόμα και οι οπαδοί που ασχολούνται σε καθημερινή βάση με τέτοιου είδους ζητήματα, συχνά αδυνατούν να σχηματίσουν ξεκάθαρη γνώμη μόνο από τα όσα γράφονται σε forum και fanzine 33. 32 32 Δίπλα στο πανό της Original 21 διακρίνονται δύο μικρότερες σημαίες των σχημάτων Ultras της Marseille και του Livorno. 33 Τα fanzine είναι είδος ερασιτεχνικού εντύπου με θεματολογία που αφορά σε υποκουλτούρες. 18

Η πέμπτη σε αριθμό φιλάθλων ομάδα στην Ελλάδα είναι ο Άρης Θεσσαλονίκης. Είναι η μόνη ομάδα στη χώρα με δύο «πέταλα» οργανωμένων οπαδών. Οι δύο βασικοί σύνδεσμοι οπαδών είναι ο «SUPER 3» που καταλαμβάνει τη θύρα 3 και οι «Ιερολοχίτες» που εδράζουν στο απέναντι πέταλο, τη θύρα 1 του γηπέδου «Κλεάνθης Βικελίδης». Η επίσημη θέση και των δύο συνδέσμων των οργανωμένων είναι no politica, παρά τα όσα κατά καιρούς έχουν ακουστεί. Σε παλαιότερες ραδιοφωνικές εκπομπές του «SUPER 3» διατυμπανιζόταν η θέση του Συνδέσμου για διαχωρισμό της πολιτικής από την κερκίδας και ιδιαίτερα τονιζόταν ότι «τα ακραία στοιχεία δεν αποτελούν με τίποτα πλειοψηφία στις κερκίδες του Άρη. Οι οπαδοί του Άρη είναι κατά βάση ψηφοφόροι των δύο μεγάλων κομμάτων και όλα τα υπόλοιπα ακούγονται εκ του πονηρού 35». Αφορμή είχε σταθεί μία αντιφάσκουσα φημολογία που ήθελε από τη μία τους «Ιερολοχίτες» να αποτελούν πυρήνα ακροδεξιών στοιχείων και μία φράξια εντός του «SUPER 3» να έχει αριστερίζοντες προσανατολισμούς. Ένα πανό με τον Che Guevara που κρεμόταν για ένα διάστημα στη θύρα 3 «ανάγκασε» τα μέλη του Συνδέσμου να εξηγήσουν ότι η μορφή του Che συμβολίζει «την επανάσταση του Άρη απέναντι στο σάπιο κατεστημένο του ελληνικού ποδοσφαίρου». 34 Graffiti έξω από τη Θύρα 3 του Κλ. Βικελίδης. Πρόκειται για κείμενο που είχε γραφτεί στο φόρουμ του «SUPER 3». 35 Οι ραδιοφωνική εκπομπή του «SUPER 3» έχει φιλοξενηθεί σε διάφορους αθλητικούς σταθμούς της Θεσσαλονίκης, μέχρι τη «στέγασή του» στον επίσημο σταθμό του Άρη, στους 92.8 των FM 19 34

Η επίσημη θέση των «Ιερολοχιτών» δια στόματος του προέδρου τους είναι χαρακτηριστική: «Οι γνήσιοι οπαδοί πάνε στο γήπεδο μόνο για την ομάδα τους. Εμάς μας συνδέει ο Άρης. Αυτά που ακούστηκαν στην εκπομπή 36 του Τριανταφυλλόπουλου ήταν κακή πληροφόρηση του δημοσιογράφου. Εμείς σαν Ιερολοχίτες πηγαίνουμε στο γήπεδο για να υποστηρίξουμε την ομάδα μας και τίποτε άλλο. Κάτω από τη σημαία του Άρη μπορούν να συνυπάρξουν φασίστες, αναρχικοί, αριστεροί, δεξιοί, οτιδήποτε. Αρκεί την ώρα που έρχονται στο γήπεδο να βάζουν πάνω από όλα το Θεό του Πολέμου». Στην πραγματικότητα, ο Άρης είναι από μόνος του μία πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση. Αν και το ποδοσφαιρικό τμήμα έχει να πανηγυρίσει τίτλο περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες, ο «Θεός του Πολέμου» έχει πρωτοπόρο και πολύ οργανωμένο οπαδικό κίνημα. Πρόκειται ίσως για την κερκίδα που εκφράζεται περισσότερο από κάθε άλλη για τα κοινωνικά και πολιτικά τεκταινόμενα και στο παρελθόν έχουν καταφερθεί τόσο κατά της κυβέρνησης του Πα.Σο.Κ., την οποία κατηγορούσαν για εύνοια στο «μισητό συμπολίτη» Π.Α.Ο.Κ., αλλά και κατά του άλλοτε υφυπουργού αθλητισμού της Νέας Δημοκρατίας Γ. Ορφανού. 37 36 Η εκπομπή «Ζούγκλα» τον Απρίλιο του 2010 είχε αφιέρωμα στην άνοδο του εθνικισμού στις ελληνικές κερκίδες και είχε αναφέρει ότι ο σύνδεσμος των «ιερολοχιτών» αποτελούσε πυρήνα ακραίων εθνικιστικών στοιχείων. 37 Ίσες αποστάσεις απέναντι στα δύο μεγάλα κόμματα της δεκαετίας 2000-2010. Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Γ. Ορφανό αντικατέστησε ο γνωστός για τα «Αρειανά του αισθήματα» Γ. Ιωαννίδης 20

Οι «Ιερολοχίτες» αυτό-προσδιορίζονται ως σύνδεσμος «της παλιάς σχολής» και πράγματι είναι ένα σχήμα με έντονες rock επιρροές και συνθηματολογία που υμνεί τις αρχές και τις αξίες του συνδέσμου από το 1970. Το old school mentality που πρεσβεύει ο εν λόγω Σύνδεσμος είναι η βασική του διαφορά από τη «familia του SUPER 3». Το επιθετικό και φαντεζί ποδόσφαιρο δεν είναι το μόνο Latin στοιχείο στον Άρη. Ο «SUPER 3» έχει γαλουχήσει τα χιλιάδες μέλη του με μία αντίληψη για το ποδόσφαιρο που συγγενεύει με αυτή της νοτίου Αμερικής. 38 Από το πέταλό του ακούγονται τραγούδια επί 90 ασχέτως αντιπάλου και σκορ. Υπάρχει μία λατρεία όχι μόνο για το καθ εαυτό άθλημα και την ομάδα, αλλά και για τον ίδιο το σύνδεσμο. Άλλωστε οι οπαδοί του Άρη είναι οι μόνοι στην Ελλάδα που έχουν στα χέρια τους τις μετοχές της Π.Α.Ε. και εκλέγουν τη διοίκηση! Η κοσμοαντίληψη και το ιδεολόγημα του συνδέσμου δεν μοιάζουν με κανένα άλλο σύνδεσμο στην Ελλάδα, ίσως και στην Ευρώπη. Ο «SUPER 3» δεν ακολουθεί ούτε το αγγλικό στυλ, ούτε το ιταλικό. Είναι χωρίς ίσως να το συνειδητοποιούν τα μέλη του- μία barra brava, ένα σχήμα δηλαδή λατινοαμερικανικού τύπου. Ως εκ τούτου, η κερκίδα του Άρη είναι αυτή που συχνότερα από κάθε άλλη ασχολείται με θέματα κοινωνικού και πολιτικού ενδιαφέροντος. Πριν την κρίση της περιόδου 2009-2012 η ανάρτηση πανό τέτοιων περιεχομένων ήταν μάλλον εξαίρεση για τις περισσότερες ελληνικές κερκίδες. Όχι όμως για το «Κλεάνθης Βικελίδης». Τεράστια πανό που κάλυπταν ολόκληρη την κερκίδα (δείγμα οργανωμένης και κεντρικά σχεδιασμένης δουλειάς) έκαναν συχνά την εμφάνισή τους αφορώντας θέματα όπως η κρατική καταστολή στους οπαδούς, τα ακριβά εισιτήρια, η αστυνομική βία και η διαφθορά στο ελληνικό ποδόσφαιρο. 38 Μέλη των Ιερολοχιτών ανέβηκαν στον Όλυμπο ώστε να αποτίσουν φόρο τιμής στην κατοικία του Θεού του Πολέμου! 21

39 Ο ελληνικός οπαδικός κόσμος δε σταματάει στις πέντε αυτές ομάδες. Δυνατό οπαδικό κίνημα υπάρχει και στις τάξεις των οπαδών του Ηρακλή, του Ατρομήτου αλλά και σε επαρχιακές ομάδες όπως η Α.Ε.Λ., ο Π.Α.Σ., ο Παναιτωλικός αλλά και ο Ο.Φ.Η. Με εξαίρεση την ομάδα του Ηρακλείου, όπου οι οργανωμένοι συχνά αναρτούν ελληνικές σημαίες παλαιού τύπου με την Κρήτη στο κέντρο, οι υπόλοιπες πέντε ομάδες έχουν ένα κοινό: τα οπαδικά σχήματα που «διαφεντεύουν» τις κερκίδες τους έχουν πολύ έντονα αντιρατσιστικά και αντιφασιστικά χαρακτηριστικά. 40 39 Πανό του «SUPER 3» κατά του Νόμου Ορφανού για την πάταξη της αθλητικής βίας. Τα σκληρά έως και αντισυνταγματικά μέτρα του νόμου στη συνέχεια προκάλεσαν την αντίδραση του συνολικού οπαδικού χώρου. Ο S3 Ήρθε σε ανοιχτή ρήξη με τον πρώην υφυπουργό και έφτασε σε σημείο να οργανώσει συλλαλητήριο ζητώντας την αποφυλάκιση ενός οπαδού και την αποπομπή του Ορφανού. 40 Η εκλογική συμπεριφορά στην Κρήτη διαφέρει κατά πολύ σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Η κερκίδα του ΟΦΗ ωστόσο δείχνει μία άλλη όψη του διαχρονικά «πράσινου» νησιού. 22

Στην κερκίδα του Αγρινίου τα πράγματα είναι εξίσου δυναμιτισμένα. Η άγρια κόντρα που έχει ξεσπάσει ανάμεσα στις αστυνομικές αρχές τις πόλεις και τα μέλη του αντί-εξουσιαστικού χώρου έχει μεταφερθεί και στο γήπεδο. Οι «Warriors» της αιτωλικής ομάδας, είναι γνωστό ότι είναι πλέον με τη σειρά τους σε ανοικτή κόντρα με τις αστυνομικές αρχές για προφανής λόγους. Η θύρα 6 στην οποία εδράζουν είναι γνωστή στους ελληνικούς οπαδικούς κόλπους για την έντονη πολιτική της χροιά αλλά και την αντιφασιστική απόχρωση της. Το γεγονός ότι το πανό παραφράζει αυτό των φίλων του Παναθηναϊκού, χρίζει ιδιαίτερης μνείας. Στον οπαδικό κόσμο, παρά τα όσα μπορεί να χωρίζουν δύο κερκίδες, ακόμα και μίση αβυσσαλέα και προαιώνια, υπάρχει ιδιαίτερα αυξημένη η αλληλεγγύη μεταξύ των οπαδών. Ιδιαίτερα σε θέματα που τους ενώνουν, όπως οι εκτός έδρας μετακινήσεις, τα ακριβά εισιτήρια και η υπέρμετρη αστυνομική βία, οι οπαδοί έχουν συγκλίνουσες θέσεις και τις περισσότερες φορές η φρασεολογία και τα συνθήματα που χρησιμοποιούν, παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα. Δεν πρόκειται για έλλειψη φαντασίας, ούτε για εκ του ασφαλούς διάβαση της πεπατημένης. Έχει να κάνει με τους εσωτερικούς κώδικες των οπαδών αλλά και την αμεσότητα που διέπει το «δημόσιο» λόγο τους. Όπως ακριβώς τα πανό που αναρτώνται μία και μόνη φορά στο γήπεδο είναι φτιαγμένα «πρόχειρα» και με απλά υλικά, έτσι και η φρασεολογία και οι μουσικοί ρυθμοί που χρησιμοποιούν στα συνθήματα, οφείλουν να είναι απλοί, ξεκάθαροι και γνωστοί. Μόνο έτσι μπορεί ένα σύνθημα της στιγμής να ακολουθηθεί από το σύνολο της κερκίδας. Φιλάθλων και οπαδών. Μυημένων και μη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες κερκίδες τραγουδούν σε μουσική γνωστών συνθετών και ερμηνευτών όπως ο Σαββόπουλος, ο Ξυλούρης, ο Γιοκαρίνης, ο Θεοδωράκης και το συγκρότημα SKA-P. 23

Και οι έξι αυτές κερκίδες αναρτούσαν και παλαιότερα ορισμένα πανό γενικότερου κοινωνικοπολιτικού ενδιαφέροντος και μέσα στη σεζόν του 2011-12 στολίστηκαν με πανό που είχαν ως στόχο και αποδέκτη την Κυβέρνηση, την τρόικα και τη διαφθορά που υπάρχει στο ελληνικό ποδόσφαιρο και αντικατοπτρίζει τη διαφθορά της πολιτικής ζωής του τόπου. Έχει τεράστια σημασία τόσο η γεωγραφική απόσταση των πόλεων στις οποίες εδρεύουν οι ομάδες αυτές, όσο και οι κατηγορίες στις οποίες αγωνίζονται. Ο Ηρακλής υποβιβάστηκε στη Δ Εθνική λόγω χρεών με μία νομοθεσία που σκανδαλωδώς άλλαξε την αμέσως επόμενη χρονιά- αλλά αυτό δεν εμπόδισε το οπαδικό του κίνημα να εκφραστεί ακόμα και σε γήπεδα που δεν τραβάνε τα φώτα της δημοσιότητας, ούτε τυγχάνουν μεγάλης τηλεοπτικής προβολής. Παρομοίως λειτούργησαν και οι οπαδοί της Α.Ε.Λ. αν και τη σεζόν 2011-12 η ομάδα τους αγωνίστηκε στη δεύτερη τη τάξει κατηγορία. Το γεγονός αυτό δείχνει και αποδεικνύει ότι το φαινόμενο της «πολιτικοποίησης» των πανό δεν ήταν ζήτημα μόδας ανάμεσα στις κερκίδες της Superleague, ούτε κάτι το απροσδιόριστο που δημιουργήθηκε μόνο για τις κάμερες. Πρόκειται για ένα σαφώς γενικότερο φαινόμενο, τη γνήσια έκφραση της ελληνικής κοινωνίας και δη ενός ιδιαίτερα δυναμικού όσο και παρεξηγημένου κομματιού της: των οπαδών. Φαινόμενο το οποίο όμως ξεπερνά τα στενά όρια του οπαδικού χώρου και του «δημοσίου λόγου» και διαλόγου που γίνεται μέσω των πανό. Φάνηκε επίσης ότι, όπως η οικονομική κρίση επεκτάθηκε σε όλη την ελληνική επικράτεια, οι αντιδράσεις ήρθαν από κερκίδες κάθε γωνιάς της Ελλάδας και όλων των κατηγοριών. Όπου υπήρχε οπαδικό κίνημα, από τους πέντε μεγάλους μέχρι τους οργανωμένους του Πανιωνίου και του Εργοτέλη, υπήρξαν και τέτοια πανό. Τόσο διαφορετικά από τα παραδοσιακά των κερκίδων όσο και αυθεντικά. 24

Ο παραδοσιακός ρόλος των πανό στις κερκίδες. Ο καλύτερος τρόπος να γίνει αντιληπτή η διαφορά ανάμεσα στα παραδοσιακά πανό και στο «δημόσιο λόγο» που ανέπτυξαν οι οπαδοί μέσα στη συγκυρία του 2011-2012 είναι η σύγκριση. Από τον τρόπο γραφής 41 και τα υλικά παρασκευής των πανό, μέχρι και τον τρόπο που αναρτώνται στα πέταλα, η διαφορά είναι χαώδης. Αντίστοιχα μεγάλη είναι και η διαφορά στο περιεχόμενο. Πολύ σπάνια ένα παραδοσιακό πανό εμπεριέχει μία ολόκληρη πρόταση. Συνήθως οι λέξεις είναι μετρημένες και το σημαντικό είναι το έμβλημα που απεικονίζουν και τα χρώματα που φέρουν. Τις περισσότερες φορές μάλιστα πρόκειται απλά για το όνομα μίας περιοχής ή το παράρτημα ενός συνδέσμου που στεγάζεται σε μία συγκεκριμένη κερκίδα. Τα κλασικά πανό των γηπέδων κατασκευάζονται με σκοπό να είναι αν μη τι άλλο όμορφα και να αντέχουν στο χρόνο, καθώς προορίζονται για διαρκή παρουσία στα γήπεδα, κάτω από οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες και να είναι όσο των δυνατών ελαφρύτερα ώστε να μεταφέρονται εύκολα και «με ασφάλεια» στις εκτός έδρας μετακινήσεις των οπαδών 42. Τις περισσότερες φορές έχουν ειδικές τρύπες στις άκρες και στο επάνω μέρος, μέσα από τις οποίες περνάει ένα κορδόνι ή ένα λεπτό σκοινί, το όποιο χρησιμεύει για να δεθούν στα κάγκελα. Αντίθετα, τα πανό που αφορούν σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα όπως το παραπάνω- είναι πρόχειρα φτιαγμένα, με φτηνά υλικά (spray και λινάτσες) και είτε κρατιούνται στα χέρια, είτε στερεώνονται στα κάγκελα με κολλητική ταινία. 41 Πλέον, τα περισσότερα πανό κατασκευάζονται με ψηφιακή εκτύπωση καθώς το αποτέλεσμα αισθητικά είναι πολύ καλύτερο και τα πανό ζυγίζουν πολύ λιγότερο. Παλαιότερα κατασκευάζονταν στο χέρι με μπογιά ή spray και συνήθως χρησιμοποιούνταν καραβόπανο. 42 Στον οπαδικό κόσμο, θεωρείται μεγάλη επιτυχία να κλέψει μία κερκίδα τα πανό της άλλης. Συχνά καταστρώνονται απίστευτα σχέδια για να παρθούν ως λάφυρα τα πανό των αντιπάλων. 25

Οι οπαδοί συχνά αναρτούν πρόχειρα πανό και για άλλους λόγους, όπως το να αποχαιρετήσουν κάποιο σημαίνον μέλος της κερκίδας που έφυγε από τη ζωή ή να υποστηρίξουν ηθικά κάποια μέλη τους με αποκλίνουσες συμπεριφορές τα οποία πλέον βρίσκονται στη φυλακή. Ακόμα και περιστατικά βίας εξιστορούνται σε πανό, στο πλαίσιο της γενικότερης «καζούρας» που κάνουν μεταξύ τους οι οπαδοί. Όλα αυτά αποτελούν κομμάτι της ιστορίας και της κουλτούρας του οπαδικού κινήματος. Ακόμα και η πολιτική τοποθέτηση των σχημάτων που βρίσκονται στις κερκίδες γίνεται με τα σύμβολα που διακοσμούν τα πανό τους. Το «παιχνίδι» έχει πολλές προεκτάσεις και τα πανό αποτελούν τη διακήρυξη και την έξωθεν μαρτυρία του. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα των οπαδών του Ολυμπιακού που έβαλαν λίγο από όλα αυτά σε παιχνίδι με τον Π.Α.Ο.Κ. ή μάλλον ΜΠΑΟΚ καυτηριάζοντας μαζί με τη λέξη «γυφτιά» και τη «λαϊκή» ρετσίνα Μαλαματίνα το προφίλ των οπαδών του «Δικεφάλου», που έχει τη φήμη του λούμπεν και την έχει διανθήσει με τις ραδιοφωνικές εκπομπές στη συμπρωτεύουσα όπου η βαριά βόρεια προφορά και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ορισμένων ακροατών ή και ραδιοφωνικών παραγωγών κάνει το Π.Α.Ο.Κ. να ακούγεται ΜΠΑΟΚ κολλώντας στην ασπρόμαυρη κερκίδα τη ρετσινιά της πλέμπας. Ο κοινωνικός «ρατσισμός» φαίνεται και στη λέξη «π**στράκια». Τα γήπεδα δεν είναι gay friendly! Το «κολυμπώντας» που φαίνεται αναφέρεται σε κάποια βίαια επεισόδια μεταξύ οπαδών στο λιμάνι του Πειραιά κατά τη διάρκεια των οποίων ένας νεαρός φίλος του δικεφάλου βρέθηκε για «άγνωστο λόγο» στη θάλασσα. Η δε αναφορά στο Μπαμπινιώτη, έχει τις ρίζες της στο λεξικό που είχε εκδώσει και στο λήμμα «Βούλγαρος» ανέφερε στα συνώνυμα :«οπαδός του Π.Α.Ο.Κ.»! 26

Ο γνωστός ακαδημαϊκός και πρόσφατα διατελέσας Υπουργός Παιδείας είχε δικαιολογήσει την πράξη του αυτή, επικαλούμενος το αντεθνικό σύνθημα που ακουγόταν στα γήπεδα, το οποίο είχε τρόπον τινά καθιερώσει το προσωνύμιο «Βούλγαροι» για οπαδούς του Π.Α.Ο.Κ.. Ο Σύνδεσμος «Θύρα 4» είχε απαντήσει με ασύλληπτα έξυπνο χιούμορ στην απίστευτη πρόκληση του Ακαδημαϊκού, φωνάζοντας εν χωρώ :«Είναι π**τάνα, του Μπαμπινιώτη η μάνα», λέγοντας ότι θα το φωνάζουν μέχρι να καθιερωθεί, έτσι ώστε στην επόμενη έκδοση του λεξικού του, ο Μπαμπινιώτης να βάλει δίπλα στο λήμμα «π**τάνα» τη μητέρα του! Εν πάση περιπτώσει, τα πανό αποτελούν σημαντικό κομμάτι τις ιεροτελεστίας μίας κερκίδας. Τοποθετούνται συχνά σε σημείο της κερκίδας ανάλογα με τη δυναμική του Συνδέσμου που απεικονίζεται και ποτέ πάνω στο «κεντρικό» πανό. Το «κεντρικό» πανό είναι αυτό που δεσπόζει στο κέντρο του πετάλου και είτε εκφράζει το σύνολο των οπαδών της ομάδας (όπως το ιστορικό Panathinaikos Gate 13 των πρασίνων και το «PAOK 1926 FANS» που κρεμούν στα εκτός έδρας ευρωπαϊκά ματς οι ασπρόμαυροι), είτε αποτελεί το πανό του κεντρικού-μητρικού παραρτήματος του Συνδέσμου που ελέγχει το πέταλο (όπως η «Original 21» στην ΑΕΚ, ο «Super 3» στον Άρη και η «Αυτόνομη Θύρα 10 στον Ηρακλή». 43 43 Στο πάλαι ποτέ «γήπεδο Χαριλάου», πρώτα μπαίνουν οι γιγάντιες σημαίες του Άρη και του κεντρικού «Super 3» και ακολουθούν οι μικρότερες των παραρτημάτων. Ακόμα και τα πανό των παραρτημάτων που κρεμιούνται γύρω από το κεντρικό της θύρας 3, τοποθετούνται ανάλογα με τη σπουδαιότητα και τη δυναμική του παραρτήματος. 27

Σε γενικές γραμμές και με λίγα λόγια, πριν την οικονομική κρίση τα πανό είχαν θεματολογία που αφορούσε στο ποδόσφαιρο, στον οπαδικό κόσμο και την κουλτούρα του. Ακόμα και τα πανό με εθνικιστικό, ρατσιστικό, αντιεξουσιαστικό και γενικότερα πολιτικό περιεχόμενο, έμπαιναν υπεύθυνα και με στόχο να επιδείξουν τον πολιτικό προσανατολισμό ενός συνδέσμου ή μίας κερκίδας ολόκληρης. Ποτέ πριν όμως, δεν είχαν σκοπό και λόγω ύπαρξης να μιλήσουν εξ ονόματος της συνολικής κοινωνίας και του ελληνικού λαού. Ιδιαίτερα σε τόσο μεγάλη κλίμακα, για ζητήματα που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με το ποδόσφαιρο ή έστω τον οπαδικό μικρόκοσμο και το «λαό» της εκάστοτε ομάδας. Την 9 η Φεβρουαρίου 2012, στα πλαίσια της Euroleague στο μπάσκετ, οι φίλοι του Παναθηναϊκού ανάρτησαν το συγκεκριμένο πανό στις κερκίδες του κλειστού του Ο.Α.Κ.Α. Η οικονομική κρίση είχε ήδη ταράξει συθέμελα το πολιτικό σκηνικό της χώρας. Την ίδια και την επομένη, έξι υπουργοί και υφυπουργοί δήλωσαν την παραίτησή τους από την κυβέρνηση Παπαδήμου. Στις 13 Φεβρουαρίου 2012, η Βουλή ψήφισε θετικά στην πρόταση νόμου για τη συμφωνία του 2ου Μνημονίου («Έγκριση των Σχεδίων Συμβάσεων Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης μεταξύ του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (Ε.Τ.Χ.Σ.), της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Τράπεζας της Ελλάδος, του Σχεδίου του Μνημονίου Συνεννόησης μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Τράπεζας της Ελλάδος και άλλες διατάξεις για τη μείωση του δημοσίου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας».) που υπέβαλε η κυβέρνηση Παπαδήμου. Η Κρίση είχε φτάσει τη χώρα και την κοινωνία σε ένα κρίσιμο στοιχείο. Οι Κερκίδες είχαν κάτι να πουν. 28

Τα πανό μέσα στην καρδιά της Κρίσης: Αντικατοπτρισμός του κοινωνικού αναβρασμού, αντικοινοβουλευτισμός, ενδυνάμωση των άκρων, η βία στο προσκήνιο και η κατασκευή ταυτότητας ενός νέου κοινού «εχθρού» των οπαδών. Η τριετία 2009-2012 επιφύλασσε μία τεράστια πύκνωση για τον ιστορικό χρόνο της Ελλάδας. Η οικονομική κρίση διέλυσε ένα μεγάλο μέρος του κοινωνικού ιστού αλλά και του κοινωνικού κράτους, κονιορτοποίησε τα ελληνικά δημοσιονομικά και βύθισε στην ανεργία ένα μεγάλο κομμάτι της άλλοτε ευημερούσας ελληνικής μεσαίας τάξης. Η ελληνική κοινωνία απάντησε καταποντίζοντας τα δύο μεγάλα κόμματα στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του 2012, δίνοντάς τους ποσοστά 44 κοντά στα ιστορικά τους χαμηλά και το εκλογικό σώμα επέλεξε ως αντιπροσώπους του ακραία ή έστω radical πολιτικά κόμματα όπως η Χρυσή Αυγή και δια ορισμένων συνιστωσών- ο Συνασπισμός της Ριζοσπαστικής Αριστεράς. 44 Αναλυτικά τα αποτελέσματα στην επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Εσωτερικών http://ekloges.ypes.gr/ και σε οποιαδήποτε πολιτική εφημερίδα 7 ης Μαΐου και της 17 ης Ιουνίου. Η διαφορά φαίνεται ξεκάθαρα στους πίνακες που ακολουθούν. 29

Ρίχνοντας μία προσεκτική ματιά στις κερκίδες των ελληνικών γηπέδων, υπάρχει ένα ιδιαίτερο, αλληγορικό και παράλληλο photo story των αλλαγών αυτών. Μέσα σε μία μόλις σεζόν, υπήρξε τεράστιο ρεύμα αντικοινοβουλευτισμού, επικρότηση της πολιτικής βίας και ιδιαίτερα κατά των πολιτικών, έντονη αποδοκιμασία κατά των Μνημονίων και της Τρόικας, έως και μηνύματα ανατροπής του πολιτικού και οικονομικού συστήματος. Σχετικά πανό αναρτήθηκαν σε κερκίδες «μικρών και μεγάλων» αθλητικών ομάδων, από οργανωμένους και μη οπαδούς, στην Ελλάδα και το εξωτερικό με την Κύπρο να αποτελεί μία «ενδιάμεση» κατάσταση. 45 Η πορεία της Κρίσης του ελληνικού χρέους πέρασε από διάφορες φάσεις. Μετά την ψήφιση του πρώτου Μνημονίου 46 την 6η Μάρτιου του 2010 και την επιδείνωση της Κρίσης, η κοινωνική αντίδραση εκφράστηκε εν μέρει από το κίνημα των «Αγανακτισμένων», ένα μάλλον νεολαιίστικο ρεύμα που διαδήλωνε απολύτως ειρηνικά έξω από το Κοινοβούλιο στην Αθήνα και στο Λ. Πύργο στη Θεσσαλονίκη. Παρά τις ογκώδεις συγκεντρώσεις των πρώτων ημερών φάνηκε ξεκάθαρα ότι δεν αποτελούν σοβαρή απειλή για την κοινωνική ειρήνη. Άλλωστε, οι πραγματικές ορδές αγανακτισμένων δε φτιάχνονται απέναντι από Starbucks αλλά έξω από εκκλησίες και δημοτικές υπηρεσίες, στις ουρές συσσιτίων όπου καταφεύγουν απολυμένοι οικογενειάρχες για να ταΐσουν τα παιδιά τους. Και στο χέρι δεν κρατούν γλυκανάλατα πλακάτ με μηνύματα hipster αισθητικής και φρασεολογίας. Κρατούν μία τσαλαπατημένη υπερηφάνεια και μία οργή που μετουσιώνεται σε ψήφους στην ακροδεξιά και την ακροαριστερά. 45 Από τον αγώνα ΑΕΚ Άρη την 30 η Νοεμβρίου του 2011, μία εβδομάδα μετά την απόφαση για «κούρεμα» του ελληνικού χρέους κατά 50%. Αξίζει να προσεχθεί το πράσινο χρώμα με το οποίο είναι γραμμένη η λέξη προδότες, υπονοώντας την κυβέρνηση Πα.Σο.Κ. υπό τον Γ. Παπανδρέου. 46 Εφ. Τα Νέα, 5 Μαΐου 2010 30

Τα πράγματα συνέχισαν ωστόσο να αγριεύουν, όταν νέα μέτρα περικοπών και λιτότητας προέκυψαν από το Μεσοπρόθεσμο 47 πρόγραμμα το οποίο ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων με 155 ψήφους υπέρ την 29 η Ιουνίου 2011. Την προηγούμενη μέρα η αστυνομία είχε καταστείλει βίαια τις διαδηλώσεις έξω από Κοινοβούλιο, σε μία συγκυρία που εγκαινίασε μία σειρά ονομαστικών ψηφοφοριών στη Βουλή και τις παραιτήσεις και τις διαγραφές βουλευτών να διαδέχονται η μία την άλλη. Στις κερκίδες ωστόσο, η ευαισθησία που έδειξαν ορισμένοι βουλευτές, δεν φάνηκε να εκτιμάται ιδιαίτερα. Οι αφορισμοί άλλωστε λειτουργούν κατά κανόνα ολοκληρωτικά. 47 http://news247.gr/oikonomia/apokratikopoihseis_kyvernhsh_aksiopoihsh_katalogos.1101700.html 31

48 48 Όπως φάνηκε από τις φωτογραφίες, ο πολιτικός κόσμος της χώρας μπαίνει σύσσωμος στο στόχαστρο του οπαδικού κόσμου, χωρίς διαχωρισμούς και κομματικά κριτήρια. 32

Η κατάσταση της οικονομίας συνέχισε να επιδεινώνεται με περεταίρω αύξηση της ανεργίας, ενώ όλο και περισσότερες επιχειρήσεις κλείνουν και τα υπερχρεωμένα πλέον νοικοκυριά να αντιμετωπίζουν το φάσμα της οικονομικής κατάρρευσης. Καθώς χιλιάδες πλέον Έλληνες ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας, τα εισιτήρια των θεατών στα γήπεδα μειώνονται δραματικά. Ιδιαίτερα στις θύρες με τα ακριβότερα εισιτήρια που μάζευαν απλούς φιλάθλους. Για τους οπαδούς φυσικά, η προσέλευση στο γήπεδο είναι το τελευταίο πράγμα που θα κοπεί λόγω έλλειψης χρημάτων. Στις περισσότερες περιπτώσεις εξάλλου, η οπαδική αλληλεγγύη φροντίζει και μεριμνά για την εξασφάλιση δωρεάν εισόδου των πληγέντων «αδερφών» στην κερκίδα ή την «ρεφενέ» αγορά εισιτηρίων από όσους μπορούν να διαθέσουν λίγα παραπάνω χρήματα ώστε να μη μείνουν απ έξω τα «αδέρφια» τους. Την 27η Οκτωβρίου, αποφασίζεται από την έκτακτη σύνοδο κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης το «κούρεμα» του ελληνικού χρέους κατά 50% καθώς η βιωσιμότητά του είχε τεθεί και επισήμως σε αμφισβήτηση. Αν και επρόκειτο για μία μάλλον θετική απόφαση, το γεγονός της εποπτείας της ελληνικής οικονομίας ήτοι η παραχώρηση μέρους της εθνικής κυριαρχίας αλλά και η ανακεφαλαίωση των τραπεζών με 30 δις τα οποία θα πλήρωναν ουσιαστικά οι φορολογούμενοι, προκάλεσαν την οργή του κόσμου και τη χλεύη των οπαδών. 49 49 «Μια νύχτα μαγική σαν την Αργεντινή, να δούμε στο ελικόπτερο ποιος θα πρωτομπεί» γράφει το πανό που συνδέει την κατάσταση στην Ελλάδα με αυτή στην Αργεντινή λίγα χρόνια νωρίτερα. Βλέπε και Ελευθεράτος, ο.π., σελίδες 116-123 33

Καταλαβαίνει κανείς τη σοβαρότητα των πραγμάτων όταν οι τρεις μεγάλοι του Λεκανοπεδίου (συμπεριλαμβανομένου του πανό των «πρασίνων» που βρίσκεται στη σελίδα 28) αναρτούν πανό στα οποία συμφωνούν. Και δεν πρόκειται ούτε για το φλέγον θέμα της ελεύθερης μετακίνησης των οπαδών στα εκτός έδρας παιχνίδια, ούτε για την κατάργηση κάποιου αθλητικού νόμου που εμπεριέχει σκληρά αστυνομικά μέτρα καταστολής και «φακελώματος» των οπαδών. Ταυτόχρονα συμβαίνει όμως και το εξής υπέροχο. Οπαδοί κυπριακών ομάδων αναρτούν πανό συμπαράστασης στον ελληνικό λαό. Κι αν κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αυτονόητο για τους οπαδούς του Α.Π.Ο.Ε.Λ. (όπως στη φωτογραφία της επόμενης σελίδας) που σε κάθε παιχνίδι αναρτούν αμέτρητες ελληνικές σημαίες στο πέταλό τους, υπάρχει κάτι ακόμα αξιομνημόνευτο: Σε πανό των οπαδών της καθαρά κομμουνιστικής κερκίδας της Ομόνοιας Λευκωσίας και πανό της δεξιάς-εθνικιστικής κερκίδας του Απόλλωνα Λεμεσού υπάρχουν μηνύματα σε ένδειξη συμπαράστασης προς τον ελληνικό λαό: «ΑΛΛΥΛΕΓΓΥΗ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ» «ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΛΕΜΑΤΕ, ΑΔΕΛΦΙΑ ΜΗ ΛΥΓΑΤΕ». 34

Οι οπαδοί της Ομόνοιας επιλέγουν στις 19-02 να αναρτήσουν και ένα πανό με την ατάκα από την ταινία V for Vendetta που πραγματεύεται τη δύναμη που έχουν οι λαοί και θα έπρεπε να χρησιμοποιούν ενάντια σε κάθε μορφή καταπάτησης των δικαιωμάτων τους από την αυταρχική κρατική εξουσία: «Οι λαοί δε θα έπρεπε να φοβούνται τις κυβερνήσεις τους, αλλά οι κυβερνήσεις θα έπρεπε να φοβούνται τους λαούς τους». Αντίστοιχα οι οπαδοί του Απόλλωνα επιλέγουν κάτι λιγότερο ποιητικό αλλά εξίσου δεικτικό, κατονομάζοντας «λαμόγια» τους Έλληνες πολιτικούς. 50 Το ελληνικό ζήτημα «έπαιζε» αδιάλειπτα ως θέμα στις τηλεοράσεις των Ευρωπαίων και όχι μόνο. Με αντίστοιχο τρόπο «έπαιξε» και σε κερκίδες εκτός των συνόρων του ελληνικού κόσμου, καθώς οι Κυπριακές ήταν μάλλον δεδομένο ότι θα κρατούσαν «αδερφική στάση». Επιπλέον, το άτυπο κίνημα αλληλεγγύης στο δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό, εμφανίστηκε σε κερκίδες όπως αυτή της ιταλικής Genoa τη 19 η Φεβρουαρίου στο παιχνίδι κόντρα στη Βερόνα. Το μήνυμα Solidarity to the Greek people που είχε ήδη κάνει την εμφάνισή του σε πάσης φύσεως φιλελληνικές διαδηλώσεις, πέρασε πλέον και στις κερκίδες. 50 Οι φωτογραφίες είναι από τις κερκίδες του Απόλλωνα Λεμεσού, της Ομόνοιας Λευκωσίας και του Α.Π.Ο.Ε.Λ. αντίστοιχα. 35

Από την άλλη βέβαια, υπήρχαν και οι φωνές που επικροτούσαν τη χρεωκοπία και χλεύαζαν την Ελλάδα και το χαρακτήρα των κατοίκων της. Οι άσπονδοι γείτονες από τα Σκόπια δεν άφησαν την ευκαιρία να πάει χαμένη και έσταξαν αρκετή χολή από την κερκίδα ενός γηπέδου, η οποία μοιάζει τουλάχιστον απαρχαιωμένη, έως και τριτοκοσμική. Ο λόγος για τους οπαδούς της Rabotnicki Skopje. Η φράση «κοίτα ποιος μιλάει» σπάνια βρίσκει τόσο καλή εφαρμογή. Άλλωστε η ειρωνεία είναι βασικό και αναπόσπαστο κομμάτι του παιχνιδιού. Την ίδια περίπου περίοδο, υπήρξαν δύο αθλητικές συναντήσεις, όπου το θέμα της χρεωκοπίας και του χρέους αποτέλεσε αφορμή για ένα ξεχωριστό πείραγμα μεταξύ των οπαδών: το κούνημα χαρτονομισμάτων! Ο λόγος για τους ευρωπαϊκούς αγώνες Ολυμπιακός Dortmund στις 19 Οκτωβρίου 2011 και Tottenham - Π.Α.Ο.Κ. την 1 η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Το παιχνίδι του Λονδίνου αποτέλεσε ένα πραγματικό θρίαμβο για το «Δικέφαλο», ωστόσο το ενδιαφέρον επικεντρώνεται αλλού. Στις κερκίδες του White Hart Lane, οι Άγγλοι φίλαθλοι κουνούσαν χαρτονομίσματα στους Έλληνες εκδρομείς, καυτηριάζοντας έτσι τη δεινή οικονομική κατάσταση της Ελλάδας. Ωστόσο είναι ίσως η πρώτη φορά που κάτι τέτοιο συνέβη με «θύματα» Έλληνες οπαδούς. Κατά τις δεκαετίες του 1990 και 2000, οι ελληνικές κερκίδες κορόιδευαν με ακριβώς αυτόν τον τρόπο τους οπαδούς ομάδων από την 36

ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, θέλοντας να καταδείξουν τη φτώχεια που μάστιζε τις χώρες αυτές. Ιδιαίτερα δε, αν κάποια γυναίκα βρισκόταν ανάμεσά τους, τα σεξιστικά σχόλια και οι αναφορές στην πορνεία είχαν την τιμητική τους. Πλέον οι ρόλοι αντιστράφηκαν και οι «φτωχοί και πεινασμένοι» ήταν οι Έλληνες εκδρομείς και όχι κάποιοι Πολωνοί, Βούλγαροι ή Τσέχοι Νωρίτερα, οι οπαδοί του Ολυμπιακού κουνούσαν χαρτονομίσματα μπροστά στις κάμερες την ώρα που η ομάδα τους θριάμβευε επί της πρωταθλήτριας Γερμανίας Dortmund. Παρατηρώντας και το χρονικό σημείο στο οποία έγινε ο αγώνας, περίπου μία βδομάδα πριν τη σύγκλιση της έκτακτης συνόδου κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γίνεται εύκολα αντιληπτό το γιατί οι «ερυθρόλευκοι» κουνούσαν επιτιμητικά τα χαρτονομίσματα του ευρώ φωνάζοντας «έτσι γ***νε, αυτοί που σας χρωστάνε» και «βάλτε όλο το δάνειο στον κ**ο». Ο αθλητικός τύπος της εποχής είχε έντονες αναφορές στη γερμανίδα καγκελάριο Angela Merkel, δίνοντας έντονη πολιτική χροιά στον αγώνα. Η χρονική συγκυρία του Οκτωβρίου του 2011 ήταν ως επί το πλείστον αυτή κατά την οποία η πολιτικοποίηση των κερκίδων γιγαντώθηκε. Το θέμα προβλήθηκε και από τη δημοφιλή σατυρική εκπομπή του Λαζόπουλου Al tsantiri news την αμέσως επόμενη Τρίτη 51. Τα συνθήματα που ακούστηκαν στο «Γ. Καραϊσκάκης» συνάντησαν αυτά που ακούστηκαν στο Ο.Α.Κ.Α. την Κυριακή 22 Οκτωβρίου από τους φίλους του Παναθηναϊκού στο περίφημο ματς με τον Εργοτέλη. 51 Το απόσπασμα βρίσκεται εδώ: http://www.youtube.com/watch?v=jaus14q5d6m&feature=related 37

Στο παιχνίδι αυτό, σηκώθηκε το περίφημο πανό των οπαδών του Παναθηναϊκού «Πολιτικοί λαμόγια, Βουλή των βολεμένων, θα σας πνίξει η οργή των εξεγερμένων», το οποίο άνοιξε την αυλαία της μαζικής πολιτικοποίησης των πανό στις ελληνικές κερκίδες. Το γεγονός έφτασε στο πολιτικό ρεπορτάζ και μεταδόθηκε η πληροφορία της κράτησης του οπαδού που το ανήρτησε, σε περίπτωση που κάποιος βουλευτής «θίχτηκε» από το χαρακτηρισμό «λαμόγια» και ήθελε να καταθέσει μήνυση. Ο οπαδός τελικά αφέθηκε ελεύθερος. Το άνοιγμα των ασκών του Αιόλου συνάντησε, όπως αναφέρθηκε, το κούρεμα του ελληνικού χρέους. Οι απαντήσεις των οπαδών δε σταμάτησαν όμως σε εκείνο το θέμα. Άλλωστε η λαϊκή οργή κατά της Κυβέρνησης Παπανδρέου ξεχείλιζε στους δρόμους, τις διαδηλώσεις και επομένως και στα γήπεδα. Συνθήματα όπως «Είναι π**τάνα του Παπανδρέου η μάνα» και «Π**τάνας γιοί πολιτικοί», δόνησαν τα ελληνικά γήπεδα, μαζί με το ευφάνταστο «Παπανδρέου σε γ**άμε, στο μ**νι της μάνας σου χοροπηδάμε». Πράγματι, η αθυροστομία των κερκίδων δεν έχει σε τίποτα να ζηλέψει τα αποκριάτικα τραγούδια που αποτελούν το κληροδότημα αρχαιοελληνικών διονυσιακών τελετών. Αν υπήρχε βραβείο όμως, μάλλον θα πήγαινε στους φίλους του Ηρακλή για το σύνθημα: «Παπανδρέου, Βενιζέλο, τα παιδιά σας θα τα πάμε σε μπουρ**λο, να γα**ούνται όλη μέρα, γιατί έχουν ένα χουντικό πατέρα. Οι ζωές μας πάνε στράφι και θα έχετε το τέλος του Καντάφι». Αν και το σύνθημα είναι ελαφρώς μεταγενέστερο σε σχέση με τον Οκτώβριο, αποτελεί ενδεικτικό των συνθημάτων που ακούστηκαν στα ελληνικά γήπεδα τη σεζόν 2011-2012. 38

Την αμέσως επόμενη εβδομάδα, στον αγώνα του Ο.Φ.Η. με την Α.Ε.Κ. στο «Γεντί Κουλέ» του Ηρακλείου, οι οργανωμένοι των γηπεδούχων ανήρτησαν ένα πανό με ευθεία αναφορά στο πρόσωπο του τότε πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου και την Τρόικα. «Δε σε θέλει ο Λαός, Παρ την Τρόικα και μπρος», έγραψαν οι οργανωμένοι που εδράζουν στη θύρα 4 του γηπέδου, το πέταλο των φανατικών. Και μάλιστα, το πανό αναρτήθηκε επάνω ακριβώς από το «κεντρικό» πανό του συνδέσμου Snakes, του πολυπληθέστερου σχήματος της κρητικής εξέδρας. Πράγματι, η λαϊκή δυσαρέσκεια στο πρόσωπο του Γ. Παπανδρέου φαίνεται να μεγάλωνε καθημερινά. Το «λεφτά υπάρχουν» της προεκλογικής εκστρατείας του 2009 είχε πλέον μετατραπεί σε πολιτικές λιτότητας, το Ενιαίο Τέλος Ακινήτων μετονομάστηκε σε «χαράτσι» αντλώντας έναν όρο από την Τουρκοκρατία με ότι αυτό σημασιολογικά συνεπάγεται και σύντομα ήρθε μία νέα γκάφα του τότε πρωθυπουργού να ταράξει τα νερά: η πρόθεσή του να προκηρύξει δημοψήφισμα. Αν και το ελληνικό Σύνταγμα αναφέρει ότι απαγορεύεται η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για δημοσιονομικά ζητήματα, ο Παπανδρέου την 31 η Οκτωβρίου ανακοίνωσε την εν λόγω απόφασή του για διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη νέα δανειακή σύμβαση, βρίσκοντας αντίθετο ακόμη και τον υπουργό οικονομικών Ευάγγελο Βενιζέλο, σύμφωνα με τον οποίο η παραμονή της χώρας στην Ευρωζώνη διακυβεύονταν από μία πιθανή άρνηση του ελληνικού λαού να επικυρώσει την οικονομική πολιτική Πα.Σο.Κ. και τρόικας 52. Παρά την ψήφο εμπιστοσύνης που πήρε από τη Βουλή την 4 η Νοεμβρίου με 153 ψήφους υπέρ, ο Παπανδρέου, μόλις δύο μέρες μετά συγκρότησε κυβέρνηση συνεργασίας με ΝΔ και Λα.Ο.Σ. 52 http://www.evenizelos.gr/el/statementsgr/2790-statement 39

Η κατάσταση της χώρας δε βελτιώθηκε ούτε με το Λουκά Παπαδήμο πρωθυπουργό της Κυβέρνηση συνεργασίας Πα.Σο.Κ., Ν.Δ. και Λα.Ο.Σ. που ορκίστηκε την 11 η Νοεμβρίου του 2011. Μάλιστα στις αρχές του Φεβρουαρίου, ξεκίνησε νέος κύκλος συζητήσεων για νέα οικονομικά μέτρα της Κυβέρνησης. Οι επιταγές της τρόικας, προκειμένου να συνεχιστεί η παροχή οικονομικής βοήθειας στην Ελλάδα, οδήγησαν στη σύναψη και δεύτερου Μνημονίου με την Τρόικα. 53 54 Το λεγόμενο PSI, η συμμετοχή δηλαδή και του ιδιωτικού τομέα στο νέο δανεισμό του ελληνικού δημοσίου και η σύναψη και δευτέρου Μνημονίου, συμφωνήθηκε 55 τελικά από τους πολιτικούς αρχηγούς που μετείχαν στη νέα κυβέρνηση την 9 η Φεβρουαρίου 2011. Αν και οι τριγμοί στην Κυβέρνηση Παπαδήμου είχαν γίνει αισθητοί και σχεδόν καθημερινοί, η ηγεσία του Πα.Σο.Κ. και της Νέας Δημοκρατίας συμφώνησαν στην αναγκαιότητα της συμφωνίας καθώς σε αντίθετη περίπτωση η χώρα κινδύνευε με κήρυξη στάσης πληρωμών και χρεωκοπία. 53 Το πανό αυτό που αναφέρει IMF get the fuck out of here κατασκευάστηκε από οπαδούς του Π.Α.Ο.Κ., οι οποίοι εκτός από την Τούμπα το ύψωσαν και σε εκτός έδρας ευρωπαϊκό παιχνίδι στην Ιρλανδία. Οι Ιρλανδοί, «θύματα του ΔΝΤ» και οι ίδιοι, καταχειροκροτούσαν την ενέργεια αυτή. 54 Κοινή φρασεολογία και αφορισμός του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου από οπαδούς του ΠΑΟΚ και της Νίκης Βόλου. 55 http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4692951 και οι εφημερίδες της 10 ης Φεβρουαρίου 2012 40

Η ελληνική Βουλή κλήθηκε τα μεσάνυχτα της 12 ης Φεβρουαρίου να ψηφίσει μία σειρά επαχθών μέτρων, όπως η μείωση του βασικού μισθού κατά 22% και κατά 32% στους νέους κάτω των 25 ετών, κατάργηση 150.000 θέσεων εργασία από το δημόσιο τομέα έως το 2015, εκ των οποίων 15.000 μέσα στο 2012, κατάργηση των εθνικών συλλογικών συμβάσεων εργασίας και αντικατάστασή τους από ατομικές ή επιχειρησιακές συμβάσεις εργασίας, αύξηση των αντικειμενικών αξιών στα ακίνητα, άνοιγμα δεκάδων κλειστών επαγγελμάτων, κατάργηση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας και Εστίας, μείωση των κοινωνικών επιδομάτων, μείωση των αμυντικών δαπανών, μείωση των δαπανών για την υγεία και την κοινωνική πρόνοια και μία σειρά αποκρατικοποιήσεων και διοικητικών μεταρρυθμίσεων. Ένας νέος κύκλος πολιτικού περιεχομένου πανό άνοιξε. Το σαββατοκύριακο της 11 ης και 12 ης Φεβρουαρίου, υπήρχε πλήρης αγωνιστική δραστηριότητα με την 21 η αγωνιστική της Superleague. Μεταξύ άλλων, ο Άρης φιλοξενεί τον Εργοτέλη, ο Ατρόμητος την Κέρκυρα, ο Ο.Φ.Η. τον Π.Α.Ο.Κ., ο Πανιώνιος τον Π.Α.Σ. και ο Ολυμπιακός την Α.Ε.Κ.. Αγωνιστική υπήρχε και στην Α1 του μπάσκετ. 41

Σαφώς και ο πενιχρός βασικός μισθός αποτέλεσε το πρώτο σημείο αναφοράς για τον οπαδικό κόσμο, καθώς μεγάλο κομμάτι τους ανήκει στην νεαρή ηλικιακή ομάδα των κάτω των 25 ετών. Για ακόμη μία φορά, η λαϊκή αγανάκτηση εκφράστηκε στις κερκίδες ποικιλοτρόπως. Οι οπαδοί του Ατρομήτου εκφράστηκαν απειλώντας, το πέταλο του «Super 3» τόνισε την έκπληξή του για το πόσο χαμηλά μπορούσε να πέσει ο βασικός μισθός ενώ οι «Ιερολοχίτες» ανήρτησαν πανό με έναν ιδιαίτερα συμβολικό στίχο από το ποίημα του Βάρναλη «η μπαλάντα του κυρ Μέντιου». 56 56 Το πανό «σπείρατε φόβο θα θερίσετε οργή» είναι από αγώνα μπάσκετ του Πανιωνίου, ενώ αυτό των οπαδών του Π.Α.Ο. «δεν θα υποταχθούμε στο μέλλον που μας επιφυλάσσετε» από αγώνα βόλεϊ. 42

Ένα από τα ευρηματικότερα και εξυπνότερα πανό που θα μπορούσαν να υψωθούν, ήταν αυτό των οργανωμένων του Πανιωνίου, των Panthers. Αναφερόμενοι στην απίστευτη γκάφα του πρώην υπουργού του Πα.Σο.Κ. Μιχάλη Χρυσοχοΐδη, ο οποίος δήλωσε ότι είχε υπογράψει το πρώτο Μνημόνιο χωρίς να το διαβάσει (!!!), οι Πάνθηρες το Σάββατο 11 Φεβρουαρίου προκάλεσαν το γέλιο καυτηριάζοντας την ανευθυνότητα ορισμένων εκ των Ελλήνων βουλευτών, μπροστά στην τεράστια ευθύνη της ψηφοφορίας της επομένης: «Αύριο θα πάτε αδιάβαστοι» Μετά από μία επεισοδιακή ψηφοφορία, κατά την οποία συνολικά 45 βουλευτές διαφώνησαν με τη γραμμή την επομένη του κόμματός τους και διαγράφηκαν την επομένη, η ελληνική Βουλή ψήφισε το δεύτερο Μνημόνιο με 199 ψήφους υπέρ, 74 κατά και 5 βουλευτές να δηλώνουν απλά παρόντες 57. Παρά τις ογκωδέστατες διαδηλώσεις, το δεύτερο Μνημόνιο ψηφίστηκε και οδήγησε το πολιτικό σύστημα της χώρας σε παρακμή και αποσύνθεση. Ο κύκλος της Μεταπολίτευσης έμοιαζε να κλείνει με την αλλαγή συσχετισμών στο Κοινοβούλιο. Η παλιά διαιρετική τομή αριστεράς δεξιάς έπαψε να διαδραματίζει τον ιθύνοντα ρόλο στις ισορροπίες του ελληνικού πολιτικού σκηνικού. Το δίπολο Μνημονίου Αντιμνημονιακών ήταν αυτό που στο εξής τέμνει οριζόντια τη νέα ελληνική κοινωνία και αποτελεί τον πρώτο κριτήριο πολιτικού αυτοπροσδιορισμού και τελικώς κομματικής επιλογής. Το δίλημμα του Μνημονίου γέννησε τους «Ανεξάρτητους Έλληνες» από τη ΝΔ, την «Κοινωνική Συμφωνία» από το Πα.Σο.Κ. και τη «Δημοκρατική Αριστερά» από τους κόλπους του Συ.Ριζ.Α. 57 http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=443281&h1=true ή στον ελληνικό ημερήσιο Τύπο της Δευτέρας 13 ης Φεβρουαρίου 2012 43

Η αντίδραση της ελληνικής κοινωνίας στα «έργα και τις ημέρες» των, κατά το Σύνταγμα, Αντιπροσώπων του Έθνους φάνηκε στις κερκίδες και την αμέσως επόμενη εβδομάδα. Η 22 η αγωνιστική του πρωταθλήματος ποδοσφαίρου 58 τη 18 η και 19 η Φεβρουαρίου είχε αναμετρήσεις όπως αυτή του Εργοτέλη με τον Παναθηναϊκό, του Παναιτωλικού με το Λεβαδειακό, του Π.Α.Σ. με τον Ατρόμητο και του Ολυμπιακού με τον Πανιώνιο. Αν και στο ντέρμπυ «ταξικού μίσους 59» ανάμεσα σε Π.Α.Ο.Κ. και Άρη η θεματολογία στις κερκίδες ήταν τα περιστατικά βίας μεταξύ των οπαδών τους, η πολιτική επικαιρότητα κυριάρχησε στα υπόλοιπα παιχνίδια. Ξεκινώντας από το παιχνίδι των Ιωαννίνων, ανάμεσα σε δύο ομάδες των οποίων οι οπαδοί πρωτοστατούν σε ζητήματα οπαδικής αλληλεγγύης και διατηρούν πολύ καλές σχέσεις, η αποδοκιμασία ήταν έκδηλη. Υπήρξε αργότερα και συγκεκριμένη και αναφορά στους βουλευτές των Ιωαννίνων, τους οποίους οι «Παγουράδες» θέτουν προ του ευθυνών τους. Ο χαρακτηρισμός «κότες» δένει άριστα με το πανό που είχαν αναρτήσει πριν μία εβδομάδα οι οπαδοί του Ατρομήτου και κάνει λόγο για «ανατομικά προσόντα» που απαιτούνται για τη λήψη αποφάσεων. 58 Αναλυτικά το πρόγραμμα στην επίσημη σελίδα της διοργανώτριας αρχής: http://www.superleaguegreece.net/schedule 59 Τη σεζόν 2004-2005 ο προπονητής και παλιός παίκτης (αλλά και φίλαθλος) του Άρη Γ. Χατζάρας μιλώντας στη συνέντευξη τύπου των προπονητών πριν τον αγώνα Άρης-ΠΑΟΚ εξήγησε την αντιπαλότητα ανάμεσα στις δύο ομάδες λέγοντας: «Υπάρχει ταξικό μίσος. Συγκρούονται δύο ολόκληροι «κόσμοι» στη Θεσσαλονίκη». 44

Παρά το ανόητο και αβάσιμο στερεότυπο που θέλει το σύνολο των οπαδών αμόρφωτους, με απτές αποδείξεις οι οπαδοί παραθέτουν δείγματα ποιότητας και κουλτούρας στο δημόσιο λόγο τους. Αναφέρθηκε ήδη ότι το πανό των οπαδών του Άρη αποτελεί συμβολισμό και ευθεία αναφορά σε ποίημα του Βάρναλη. Το πανό των οπαδών του Π.Α.Σ. φέρει τα λόγια του παπιστή φιλόσοφου Joseph De Maistre: «Ο Θεός που δημιούργησε τους ηγεμόνες, τους έδωσε την τιμωρία των ανυπάκουων». Στο ίδιο κλίμα και το πανό των οπαδών του Εργοτέλη που υψώνεται στο παιχνίδι με τον Παναθηναϊκό τη 18 η Φεβρουαρίου. Στίχοι του Νίκου Καζαντζάκη και συγκεκριμένα από το έργο του Αναφορά στον Γκρέκο. Η λέξη «ανυπακοή» συναντάται και σε πανό των Monsters της Α.Ε.Λ. τη 19 η Φεβρουαρίου σε αγώνα της δεύτερης κατηγορίας με αντίπαλο το Θρασύβουλο. Μάλιστα οι Λαρισαίοι οπαδοί κατηγορούν ευθέως την Τρόικα και το Μνημόνιο. Πράγματι ελάχιστοι οπαδοί έχουν τη δυνατότητα οικονομοτεχνικής ανάλυσης του Μνημονίου και των πολιτικών της Τρόικας. Εδώ όμως υπάρχει κάτι πολύ βαθύτερο: Η δαιμονοποίηση του Μνημονίου και η κατασκευή της ταυτότητας του «άλλου - εχθρού» που έχουν εδραιωθεί στις συνειδήσεις των Ελλήνων. 45

Τα δεινά που επέφεραν τα Μνημόνια με την Τρόικα, η ύφεση, η λαφυραγώγηση του πλούτου της χώρας, η ανεργία και η φτώχεια είναι έννοιες σαφώς πιο προσιτές για τον απλό κόσμο σε σχέση με τις, ούτως ή άλλως απαραίτητες, διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες θα ωφελούσαν έμμεσα και άμεσα την ελληνική οικονομία. Ακόμη και το γεγονός ότι η χώρα έφτασε στη σημείο μηδέν, πιστώθηκε αυτόματα στον πολιτικό κόσμο της χώρας. Η ενοχοποίηση την οποία προσπάθησε να περάσει στον κόσμο ο πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης Θεόδωρος Πάγκαλος με τη διαβόητη ρήση του «μαζί τα φάγαμε», δε φάνηκε να γίνεται δεκτή από την ελληνική κοινωνία. Αντίθετα το μεγάλο «κατηγορώ» κατευθύνθηκε στα πρόσωπα των βουλευτών και μάλιστα με τρόπο επικριτικό όσο και χιουμοριστικό. Τη 19 η Φεβρουαρίου, οι οπαδοί του Ηρακλή, στον αγώνα κόντρα στον Απόλλωνα Καλαμαριάς για την τρίτη κατηγορία, ανάρτησαν ένα πανό που ξεχείλιζε ειρωνεία. Στις κερκίδες του πρωταθλητή Ολυμπιακού η κατάσταση δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Άλλωστε, η ομάδα του Πειραιά έχει τους περισσότερους φιλάθλους στην Ελλάδα, αλλά και τους περισσότερους βουλευτές δηλωμένους υποστηρικτές της. Αυτό δεν εμπόδισε τους οπαδούς του Ο.Σ.Φ.Π. να υψώσουν στο Καραϊσκάκη πανό έντονης αποδοκιμασίας για τα έργα της κυβέρνησης τόσο στην πολιτική, όσο και στον αθλητισμό. Οι ετυμηγορίες ρητές: 46

Όπως λέει και μία αφρικάνικη παροιμία «όσο πιο δυνατό είναι ένα λιοντάρι, τόσο πιο μακριά ακούγεται ο βρυχηθμός του» και στην προκειμένη περίπτωση το λιοντάρι αποτελεί τεράστιο μέγεθος στην αθλητική και πολιτική σκηνή. Όχι μόνο στον Πειραιά, όπου αδιαμφισβήτητα «εκλέγει» δημάρχους 61 και βουλευτές, αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ο αγώνας του Ολυμπιακού με τον Πανιώνιο τη 19 η Φεβρουαρίου ήταν ένα ακόμα δείγμα της οπαδικής αντίδρασης. Πάνο από τα κλασικά πανό της, ακόμα μία κερκίδα εξέφρασε την αγωνία του ελληνικού λαού και μάλιστα με ύβρεις και κατηγορίες. Πρόκειται για γνήσιο και πρωτογενή λόγο, ο οποίος αποτελεί πιστό αντίγραφο της γενικότερης κοινωνικής δυσαρέσκειας. Κι αν η λέξη «δυσαρέσκεια» φαντάζει κομψή ή ίσως και εξευγενισμένη για να περιγράψει τη λαϊκή οργή, ένα τραγικό περιστατικό έδωσε νέα αφορμή για την εμφάνιση πανό στα γήπεδα. Ο λόγος για την αυτοκτονία του 77χρονου συνταξιούχου φαρμακοποιού Δημήτρη Χριστούλα 62. Την 4 η Απριλίου 2012 στην πλατεία Συντάγματος, ο ηλικιωμένος άνδρας έβαλε τέλος στη ζωή του. Ο ηλικιωμένος άνδρας έφερε πάνω του ένα σημείωμα που εξηγούσε τους λόγους που τον οδήγησαν στην απόφαση να βάλει τέλος στη ζωή του: «Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου 63 εκμηδένισε κάθε ίχνος επιβίωσής μου και επειδή δεν μπορώ να βρω το δίκιο μου, δεν μπορώ να βρω άλλο αγώνα αντίδρασης εκτός από ένα αξιοπρεπές τέλος. Πριν αρχίσω να ψάχνω τα σκουπίδια για τη διατροφή μου. Επειδή έχω μια ηλικία, που δεν μου δίνει την ατομική δυνατότητα δυναμικής αντίδρασης, δεν βρίσκω άλλη λύση από ένα αξιοπρεπές τέλος πριν αρχίσω να ψάχνω στα σκουπίδια για τη διατροφή μου». 60 60 «Πολιτικοί ανίδεοι με αθλητισμό, στη μα**κία κάνουν πρωταθλητισμό» αναφέρει το πανό. 61 Ελευθεράτος, οπ, σελίδες 129-131 62 http://www.ert.gr/kiononia/item/8655-sygklonizei-h-aytoktonia-toy-syntaxioychoy-sto-syntagma 63 Μεγάλο μέρος της κοινωνίας, αλλά και πολιτικοί φορείς χρησιμοποιούσαν τέτοιου είδους απαξιωτικά σχόλια για τη μη εκλεγμένη από το λαό κυβέρνηση Παπαδήμου. 47

Το τραγικό γεγονός δε θα μπορούσε να περάσει ασχολίαστο. Είτε με ανακοινώσεις από τα site τους, είτε απευθείας με πανό στις κερκίδες τους, οι οργανωμένοι οπαδοί πήραν θέση εκφράζοντας τα συλλυπητήριά τους αλλά και το «κατηγορώ» τους απέναντι στην Πολιτεία αλλά και την Τρόικα. Μπορεί η αυτοκτονία του 77χρονου να μην προκάλεσε την ανάρτηση πολλών πανό, όπως είχε προκαλέσει μερικά χρόνια πριν η δολοφονία του Γρηγορόπουλου, ωστόσο πρόκειται για ένα ακόμα κομμάτι στο puzzle της ελληνικής Κρίσης χρέους και κυρίως αξιών. Η χρήση του όρου «δολοφονία» κυριαρχούσε και στα μηνύματα που άφηναν οι περαστικοί στο σημείο όπου ο άτυχος άνδρας αυτοκτόνησε. Ακόμα και οι αλληγορικοί στίχοι «θα πάω να χτίσω μια φωλιά στον ουρανό, θα κατεβαίνω μόνο αν θέλω να γελάσω» από την επιτυχία του Γ. Αγγελάκα «Σιγά μην κλάψω», έχουν τη δική τους σημασία. Το βαθύτατα αντί-συστεμικό τραγούδι του Αγγελάκα, μιλάει για έναν άνθρωπο που αρνείται να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις που του γίνονται για πειθήνια παραμονή «στη λάσπη» και αποδοχή του «μικρού μεγέθους του» σε σχέση με το σκηνικό που προσπαθεί να αλλάξει. Η φράση του Δημήτρη Χριστούλα, στο σημείωμα που άφησε, «δεν μπορώ να βρω άλλο αγώνα αντίδρασης εκτός από ένα αξιοπρεπές τέλος» αποτέλεσε τον «άγριο, περήφανο χορό» του συνταξιούχου. 48

Σε Περιστέρι και Σέρρες, οι οπαδοί ταυτίζονται με την άποψη των φίλων του Παναθηναϊκού. Η ευρύτερη δαιμονοποίηση της Τρόικα και του ελληνικού κράτους επιβαρύνεται και με την ηθική αυτουργία της αυτοκτονίας του Δημήτρη Χριστούλα. Για τους περισσότερους οπαδούς, η οικονομική Κρίση, ως απόρροια της οικονομικής πολιτικής της ελληνικής Κυβέρνησης και των μέτρων που επέβαλλε η Τρόικα, ήταν αυτή που όπλισε το χέρι του συνταξιούχου και τον οδήγησε στο θάνατο. Με τα πανό που αναρτήθηκαν μετά το τραγικό αυτό περιστατικό, το σύνολο ξεπέρασε τα 40 μέσα σε μία μόλις σεζόν. Πρόκειται για ένα τεράστιο συγκριτικά νούμερο, με ευρύτατο φάσμα προέλευσης των πανό. Από τα ποδοσφαιρικά γήπεδα της πρώτης κατηγορίας, μέχρι την δεύτερη και την τρίτη και από ευρωπαϊκά παιχνίδια που συγκεντρώνουν εκατοντάδες χιλιάδες βλέμματα, μέχρι κερκίδες που μετά βίας κόβουν λίγες χιλιάδες εισιτήρια. Πανό που ετοιμάστηκαν μέσα σε λίγη ώρα ως αντικατοπτρισμός του κυκεώνα εξελίξεων μέσα σε τόσο λίγο ιστορικό χρόνο. Η ελληνική κοινωνία άλλαζε και αυτό έγινε φανερό και στα γήπεδά της. 49

Η πολιτικοποίηση των κερκίδων πρόλαβε και προετοίμασε τη «γηπεδοποίηση της πολιτικής», για την οποία πολλοί ανησύχησαν μετά την εντυπωσιακή άνοδο του Συ.Ριζ.Α. και κυρίως την είσοδο της Χρυσής Αυγής στο κοινοβούλιο με το διόλου ευκαταφρόνητο 7% και στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις. Οπαδοί και πολιτικοί βρέθηκαν σε αντίστροφη πορεία ενόσω η σφαίρα των μεν εισερχόταν στη σφαίρα των δε. Οι εκατέρωθεν κατηγορίες βρίσκουν σημεία επαφής στις λέξεις «φυλακή», «βία» και «αλήτες». Κανένας πλέον δε μπορεί να ξεχωρίσει ποια συνομοταξία τις χρησιμοποιεί περισσότερο, για να κατηγορήσει τις αξίες και τις πρακτικές της άλλης. Το ποδόσφαιρο αποτελεί αποκούμπι για κάποιους ανθρώπους στις δύσκολες μέρες της ελληνικής οικονομικής Κρίσης. Όσο και αν αραίωσαν κάποιες εξέδρες λόγω της αδυναμίας πολλών Ελλήνων φιλάθλων να αγοράσουν εισιτήρια. Όσο κι αν τα πέταλα άλλαξαν, χάρη σε όσα συνέβαιναν στην κοινωνία και τα μετέφεραν στις ψυχές τους και στη διάθεσή τους οι οπαδοί. Όταν πρόκειται για τη στρογγυλή Θεά από όποιο χρώμα και υλικό κι αν χαρακτηρίζεται η κατασκευή της- οι οπαδοί έχουν πάντα τον τρόπο να δείχνουν την αφοσίωσή τους στην άτυπη θρησκεία τους. Τα πράγματα δε θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά. Πρόκειται για μία περίπτωση εσκεμμένου αποπροσανατολισμού, στον οποίο οι ίδιοι οι οπαδοί παραδίδουν τους εαυτούς τους. Είτε ως μηχανισμός άμυνας ενάντια στην κατάθλιψη, είτε μία ένδειξη τυφλής αφοσίωσης ενάντια σε όλα όσα συμβαίνουν στον «έξω» κόσμο, τα οποία σύμφωνα με τη λογική θα καταλάγιαζαν το πάθος στις εξέδρες. Και το εξέφρασε με τον καλύτερο τρόπο μια από τις γνησιότερες φωνές της ελληνικής σκηνής: Οι Fentagin του Ατρομήτου Περιστερίου, στην εκπνοή του ελληνικού πρωταθλήματος 2012. 50

Η πολιτικοποίηση των γηπέδων πριν τη γηπεδοποίηση της πολιτικής Οι εκλογικές αναμετρήσεις του Μαΐου και του Ιουνίου του 2012 οδήγησαν σε μία πρωτοφανή άμβλυνση του άλλοτε πανίσχυρου δικομματισμού και έδωσαν το στίγμα των φυγόκεντρων τάσεων της νέας ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας. Ο εκλογικός χάρτης του 2012 αποτύπωσε την έντονη ριζοσπαστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, όπερ μεθερμηνευόμενον εστί, κόμματα και συνασπισμοί κομμάτων με «ακραία» πολιτική ατζέντα, όπως η Χρυσή Αυγή και ο Συ.Ριζ.Α. 64 πολλαπλασίασαν τις δυνάμεις τους. Σχηματικά μπορεί να αποτυπωθεί μία ροπή των ψήφων προς την άκρα δεξιά και την άκρα αριστερά, αν και τα νέα δεδομένα της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας και το ουσιαστικό δίλημμα των εκλογικών αναμετρήσεων (προσαρμογή της οικονομίας στις διατάξεις του Μνημονίου ή καταγγελίααναδιαπραγμάτευσή του) καθιστούν την κλασσική διαιρετική τομή αριστεράς-δεξιάς παρωχημένη και ανεπαρκή 65. Αποτυπώνοντας τη χαρτογράφηση της εκάστοτε ατζέντας των πολιτικών κομμάτων σε μία «πολιτική πυξίδα», δηλαδή ένα καρτεσιανό σύστημα αξόνων, η επιστημονική ομάδα του www.helpmevote.gr 66 επέλεξε να τοποθετήσει στον οριζόντιο άξονα την κλασσική διαίρεση αριστεράς δεξιάς και στον κάθετο το δίλημμα της επαναδιαπραγμάτευσης των όρων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή τη μονομερή διαγραφή του χρέους και την έξοδο της χώρας από την ΕΕ. Κοιτώντας το σχεδιάγραμμα που προκύπτει από την χαρτογράφηση, εύκολα παρατηρείται η απουσία κομμάτων που ανήκουν στο μεσαίο χώρο και έχουν μία μετριοπαθή προσέγγιση στο ζήτημα της παραμονής της Ελλάδας στο Ευρώ και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόκειται μάλλον για μία μικρογραφία της «Εποχής των άκρων» και έτι περισσότερο για την κατάρρευση του κεντρομόλου δικομματισμού που χαρακτήρισε την περίοδο της μεταπολίτευσης. Η κατάρρευση αυτή προκλήθηκε από την απώλεια της βασικής προϋπόθεσης που απαιτεί ο δικομματισμός: η μεσαία τάξη είχε ήδη συρρικνωθεί, είχε πληγεί ανεπανόρθωτα και είχε χάσει τη συνοχή της. 64 Κυρίως όσον αφορά σε ορισμένες συνιστώσες του με αντισυστεμικό και ανατρεπτικό χαρακτήρα 65 Άρθρο του επίκουρου καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης Χριστόφορου Βερναρδάκη στην εφημερίδα «Αυγή», 24 Ιουνίου 2012, http://www.avgi.gr/articleactionshow.action?articleid=697536 και συνέντευξη του ιδίου στο site www.antapocrisis.gr, http://www.youtube.com/watch?v=zwnfubmhlxk 66 Θόδωρος Χατζηπαντελής, καθηγητής Εφαρμοσμένης Στατιστικής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ και Διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Πολιτικής Έρευνας & Ιωάννης Ανδρεάδης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ και ερευνητής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Πολιτικής Έρευνας 51

Το ζήτημα της παραμονής της χώρας στο Ευρώ, αν και αποτέλεσε ένα μάλλον αστικό δίλημμα, φάνηκε να επηρεάζει κυρίως τις ηλικίες 65+. Σύμφωνα με τις εκλογικές μελέτες, το ποσοστό της ΝΔ στις ηλικίες αυτές άγγιξε το 50%, δίνοντας έτσι την τελική νίκη στον πρόεδρο της, Αντώνη Σαμαρά. Στις νεαρές ηλικίες, αυτές δηλαδή που κατά βάση γεμίζουν τα πέταλα και αποτελούν τον κορμό του οπαδικού ρεύματος στην Ελλάδα, τα ποσοστά αλλάζουν άρδην. Σύμφωνα με τα στοιχεία των ερευνών 67, πρώτο κόμμα στις ηλικίες 18-24 είναι ο Συ.Ριζ.Α. με ποσοστό 45.5% και, στη δεύτερη θέση οι Ανεξάρτητοι Έλληνες με 10.6%, στην τρίτη συγκατοικούν Χρυσή Αυγή και Δημοκρατική Αριστερά με 8.1% ενώ ΝΔ και Πα.Σο.Κ. κατρακυλούν στο 7.3% και 2.4% αντίστοιχα. Τα κόμματα του Μνημονίου ήταν μάλλον αναμενόμενο ότι θα απορρίπτονταν συλλήβδην από μία γενιά που «καταδικαζόταν» να ξεκινήσει με μισθό των 430. Πόσο δε μάλλον από τους θαμώνες των πετάλων που καλούνται να πληρώσουν 20 και 25 για τις εκτός έδρας αναμετρήσεις των ομάδων τους σε γήπεδα όπως αυτό της Λειβαδιάς και της Ξάνθης αντίστοιχα. Ιδιαίτερα δε, όταν οι άνεργοι ανάμεσά τους έχουν αυξηθεί αισθητά. Τα σημάδια υπήρχαν. Εκδηλωνόταν στο δημόσιο λόγο των οπαδών, στα πανό και τις ανακοινώσεις τους. Αποτελούσαν μία διαδραστική δημοσκόπηση ενόψει των εκλογών. Το διακύβευμα ήταν στο κατά πόσο μπορούσαν να αποκωδικοποιηθεί. 67 Βερναρδάκης & «Αυγή», οπ 52

Η συντριπτική πλειοψηφία των συνδέσμων των Ελλήνων οπαδών είχαν βγάλει ανακοινώσεις στα επίσημα site τους και τις έστελναν προς αναδημοσίευση στον αθλητικό Τύπο της περιόδου 2011-12, στις οποίες ενυπήρχε ένα δριμύτατο «κατηγορώ» και ευθείες βολές κατά του πολιτικού κόσμου. Ακόμη εντονότερο ήταν το φαινόμενο αυτό στις ραδιοφωνικές εκπομπές του Super3 όπου η επιτηδευμένη και καυστική κριτική των bulldog τσάκιζε κόκκαλα σε κάθε ευκαιρία. Με ορατό τον κίνδυνο να μην αποτυπωθεί πλήρως το αίσθημα δυσαρέσκειας και αποδοκιμασίας κατά του πολιτικού κόσμου, ακολουθούν τρία αποσπάσματα ανακοινώσεων. Διαβάζουμε από τους West Block 13 του Παναθηναϊκού: «Η κατάσταση στη χώρα μας γίνεται ολοένα και χειρότερη, και η απογοήτευση ολοένα και μεγαλύτερη! Ο λαός (λένε) έχει τους πολιτικούς που του αξίζει. Ίσως θα πρέπει όλοι μας (οπαδοί και μη) να σκεφτόμαστε περισσότερο και να πράττουμε πολύ περισσότερο! Μέσα σε αυτές τις δύσκολες μέρες για όλους εμάς τους απλούς πολίτες, βλέπουμε πρόσωπα απογοητευμένα, αγχωμένα και συγχρόνως αδρανή και από την άλλη πλευρά ακούμε για βολεμένους-βουλευτές να έχουν το θράσος να μιλούν πως αυτές είναι οι μόνες λύσεις, με νέα μέτρα και νέους νόμους εις βάρος μας. Συγχρόνως έχουν μία λυσσαλέα καταστολή σε όσους τολμούν να σηκώσουν κεφάλι. Αυτή είναι η δημοκρατία τους!... Συνεχίζουν να παίρνουν νέα μέτρα κατά της βίας, λέγοντας πώς το κάνουν για τα παιδιά μας και πώς θέλουν να γυρίσει ο κόσμος στα γήπεδα (λίγη τσίπα δεν βλάπτει). Μήπως το πρόβλημα είναι άλλο; Μήπως γιατί εσείς οι άπληστοι και βολεμένοι βουλευτές καταφέρατε να είναι 1 στους 2 νέους άνεργοι; Σας λυπόμαστε, σας έχουν πάρει χαμπάρι και οι γιαγιάδες με τα ψέματα σας. Έρχεται και η δικιά σας ώρα. Φυσικά έχουμε και εμείς τις ευθύνες μας και το ξέρουμε πολύ καλά, γι αυτό και θα οργανωθούμε περισσότερο ενάντια στις απαγορεύσεις, τους τρομονόμους εντός και εκτός γηπέδων! Ζητάμε από όλους τους οπαδούς περισσότερη σκέψη, περισσότερη οργάνωση για το καλό μας. έχουμε δύναμη και ήρθε ο καιρός να την εκμεταλλευτούμε. Εμείς δεν θα αφήσουμε τη προπαγάνδα για τον αποπροσανατολισμό του κόσμου από τα σημαντικά ζητήματα της χώρας μας να κερδίσει. Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΙΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΘΑ ΠΑΛΕΨΟΥΜΕ ΓΙ ΑΥΤΟ Οι οπαδοί πρέπει και μπορούν να γίνουν το καμάρι της κοινωνίας μας. Και όπως είπαμε και στους εργαζομένους της ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΑΣ και του ALTER ΚΑΝΕΝΑΣ ΜΟΝΟΣ!!!» ΑΓΩΝΙΖΟΜΑΣΤΕ-ΠΑΛΕΥΟΥΜΕ-ΣΥΣΠΕΙΡΩΝΟΜΑΣΤΕ!!! ΣΥΝΤΑΣΣΟΜΑΣΤΕ ΜΑΖΙ.ΤΟΥΣ!!! 53

Σε αντίστοιχο ύφος και η ανακοίνωση των ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ των Ιωαννίνων, οι οποίοι περνούν και στο επόμενο επίπεδο της οπαδικής δράσης, αυτό της κοινωνικής αλληλεγγύης και της παροχής βοήθειας σε συνανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη εξ αιτίας της οικονομικής κρίσης: «ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ ενάντια στην κρίση Σε πείσμα των καιρών που θέλουν άπαντες να στρέφονται ενάντια στους οπαδούς και το ίδιο το οπαδικό κίνημα να χάνει το πραγματικό του νόημα οι ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ αποδεικνύουν για ακόμα μια φορά ότι αποτελούν οπαδούς με αντίληψη, βαθύτατα σκεπτόμενους και κοινωνικά ευαίσθητους. Με πρωτοβουλία λοιπόν του ΒΙΤΣΑ GROUP και με καθολικά σύμφωνους όλους τους φίλους του συνδέσμου μας αποφασίστηκε να ξεκινήσει μια δράση αλληλεγγύης προς τους συνανθρώπους μας που υποφέρουν από την κρίση. Η δράση αυτή αφορά την συγκέντρωση παλιών ρούχων και υποδημάτων τα οποία θα μοιρασθούν σε άπορους ανθρώπους. Η διαδικασία έχει ξεκινήσει ήδη στον σύνδεσμο με τα πρώτα ρούχα να συγκεντρώνονται. Ο καθένας μπορεί να περάσει και να αφήσει οτιδήποτε δεν χρειάζεται πλέον και το οποίο θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες κάποιου άλλου συνανθρώπου μας. Κάθε γιαννιώτης που μπορεί να βοηθήσει είναι ευπρόσδεκτος να το κάνει. - ΑΝΤΙΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ ΣΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΠΟΥ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΠΕΡΑΣΟΥΝ ΤΑ ΜΜΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΑΔΟΥΣ. - ΛΕΜΕ ΣΥΝΕΙΔΗΤΑ ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΚΑΦΡΙΛΑ ΠΟΥ ΠΡΟΑΓΕΤΑΙ ΩΣ ΜΟΔΑ. - ΟΠΑΔΟΣ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΚΑΦΡΟΣ. - ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΥΜΕ ΠΩΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΠΑΔΟΙ ΜΕ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΕΣ. ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ SING LOUD - STAND PROUD» Παρόμοιο το ύφος και στην ανακοίνωση των Fentagin οι οποίοι με τη σειρά τους καλούν τον κόσμο του Περιστερίου να δείξει την κοινωνική του ευαισθησία απλώνοντας μία χείρα βοηθείας σ αυτούς που την έχουν ανάγκη: «Στην Ελλάδα του 2012, Παρά: Τα τόσα άδεια κτήρια... Τα τόσα τρόφιμα που καταλήγουν στα σκουπίδια... ΚΑΠΟΙΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΟΥΤΕ ΝΑ ΜΕΙΝΟΥΝ ΟΥΤΕ ΝΑ ΦΑΝΕ Μέχρι το τέλος του Φλεβάρη οι Fentagin μαζεύουν στον σύνδεσμο ρούχα (σε καλή κατάσταση) και τρόφιμα μακράς διαρκείας. Κάθε Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή από 19.30 έως 21.00, πριν και μετά τους αγώνες.» 54

Όταν οι οπαδοί υποκαθιστούν την κρατική μέριμνα και επεκτείνουν τη σφαίρα των δραστηριοτήτων τους στην κοινωνική αλληλεγγύη, υπάρχει μία επί της ουσίας πολιτικοποίηση των κερκίδων. Παρά το γεγονός ότι τα δελτία ειδήσεων ανέλυαν και παρουσίαζαν αναρίθμητες πτυχές της Κρίσης, σε κάθε κοινωνικό υποσύνολο και δραστηριότητα, οι οπαδικές δράσεις παρέμεναν πλην εξαιρέσεων σε μικρά μονόστηλα των εφημερίδων. Άλλωστε, αυτό που «πουλάει», είναι οι εικόνες ντροπής που κάνουν συχνά πυκνά την εμφάνισή τους στα ελληνικά γήπεδα. Σχεδόν ποτέ δεν εξετάζονται αιτίες και αφορμές. Σχεδόν πάντα μένει η «ρετσινιά» στους οπαδούς. Τα ΜΜΕ της χώρας έσπευσαν να καταδικάσουν τα επεισόδια του ντέρμπυ των «αιωνίων» στο ΟΑΚΑ, τα επεισόδια των οπαδών της εκάστοτε ομάδας (αν και στην Ελλάδα οι νεκροί σε επεισόδια που σχετίζονται με τον αθλητισμό δεν ξεπερνούν τους πέντε όλα αυτά τα χρόνια) και το πρωτάκουστο περιστατικό ωμής βίας στο «Κλεάνθης Βικελίδης», όπου η επόπτρια δέχτηκε ένα μισογεμάτο πλαστικό μπουκάλι νερό του μισού λίτρου και διέκοψε τον αγώνα καθώς επικαλέστηκε ψυχολογικά προβλήματα. Τα δίκτυα εθνικής εμβέλειας δε σταμάτησαν να δείχνουν το όπλο μαζικής καταστροφής των 300 γραμμαρίων που εκσφενδόνισαν οι Οστρογότθοι οπαδοί του Άρη. Παρέλειψαν να κάνουν όμως μία αναφορά και σε αυτό: 68 68 Αντίστοιχη δράση και από τους οπαδούς της ΑΕΚ. Η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι Σύνδεσμοι, είτε σιωπηλά, είτε δημόσια είχαν κινητοποιήσει τα μέλη τους προς τις κατευθύνσεις αυτές. 55

«Το άλλο πρόσωπο των οπαδών» 69 «Οπαδός ίσον άνθρωπος» είναι μια από τις πιο συχνές εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο «Super 3». O μεγαλύτερος σύνδεσμος οργανωμένων οπαδών του Άρη δίνει με πράξεις τη δική του «απάντηση» σε όσους θεωρούν τους συνδέσμους «εστίες διακίνησης ναρκωτικών και εκτροφεία βίας». Μετά τη βοήθεια που παρείχαν στον σύλλογο ασθενών Πάρκινσον συνεχίζει να δείχνει το κοινωνικό του πρόσωπο. Τα μέλη του «Super3» Eυόσμου συγκέντρωσαν τρόφιμα -πρωτοβουλία που θα επαναλαμβάνουν σχεδόν κάθε μήνα- και τα παρέδωσαν στους υπευθύνους των συσσιτίων που διοργανώνουν καθημερινά ο Ιερός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και ο Ιερός Λαός Αγίου Αθανασίου. Τρόφιμα τα οποία και θα διατεθούν σε απόρους συνανθρώπους μας, που οι δυσκολίες της ζωής και η οικονομική κρίση δεν τους επιτρέπουν να εξασφαλίζουν ούτε τα βασικά αγαθά για τους ίδιους και τα παιδιά τους. Μία εκ των γυναικών που προσφέρουν εθελοντικά στη διοργάνωση και των διαμοιρασμό των συσσιτίων, η Ιωάννα Σαμίου, ευχαρίστησε μέσω του «Goal» τα μέλη του «Che 3», που έφεραν τα τρόφιμα: «Ν είναι καλά, πρόκειται για μια αξιέπαινη πρωτοβουλία και δείχνουν ένα πρόσωπο διαφορετικό από αυτό που έχουμε ακούσει για τους οπαδούς των ομάδων. Υπάρχει πολύ μεγάλη προσέλευση και μεγάλη ανάγκη για βοήθεια από κάθε κατεύθυνση». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός από τη χθεσινή του κίνηση o «Super 3» Eυόσμου έχει προμηθεύσει με φωτοτυπικό υλικό και το 1ο νηπιαγωγείο της περιοχής. «ΥΙΟΘΕΤΗΣΑΝ» ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ Αξίζει ιδιαίτερης μνείας και το γεγονός ότι εδώ και δυο χρόνια ο «Super 3» συμμετέχει και στο πρόγραμμα αναδοχής παιδιού της ActionAid. Συγκεκριμένα τα μέλη του συνδέσμου έχουν «υιοθετήσει» και έχουν αναλάβει τα έξοδα του μικρού Eσματουλάχ, ο οποίος κατοικεί στο χωριό Kαράχα, της κοινότητας Kαλντάρ, στο Αφγανιστάν». Όπως φαίνεται, ακόμα και οι τόσο αξιέπαινες ενέργειες των οπαδών, σπάνια ξεπερνούν σε μελάνι τις ειδήσεις που αφορούν επεισόδια και περιστατικά βίας. Για το δημοσιογραφικό κόσμο, τέτοιου είδους ειδήσεις συνήθως μπαίνουν στο παρασκήνιο. Το αναγνωστικό κοινό ενημερώνεται για τις στιλιστικές επιλογές των σταρ πολύ συχνότερα σε σχέση με τέτοιου είδους κινήσεις ανθρωπιάς. 69 Γ. Σελαλμαζίδης, εφημερίδα Goal, 26-05-2012 56

Μία ακόμα πτυχή του οπαδικού φαινομένου, που σπάνια απασχολεί τα ΜΜΕ, είναι αυτή του σκιώδους συνδικαλισμού σε θέματα μετακινήσεων και τιμών των εισιτηρίων. Η απαγόρευση των μετακινήσεων είναι ένα μέτρο που παλινδρομικά τίθεται σε ισχύ και de facto καταργείται κάθε χρόνο. Με αφορμή τα περιστατικά βίας που κάνουν την εμφάνισή τους ανά τακτά χρονικά διαστήματα, οι κυβερνήσεις δείχνουν την πρόθεσή τους να απαγκιστρωθούν από το πρόβλημα, χωρίς να ασχοληθούν με τα πραγματικά αίτια του προβλήματος. 70 Ο αντισυνταγματικός νόμος της «απαγόρευσης των μετακινήσεων» καταστρατηγεί το δικαίωμα των Ελλήνων πολιτών να μετακινούνται ελεύθερα μέσα στην ελληνική επικράτεια και καταδεικνύει την αδυναμία του ελληνικού κράτους να εγκαταστήσει πολιτικές πρόληψης. Αντί αυτού το «εύκολο» μέτρο της καταστολής, διανθισμένο από κορώνες περί «πάταξης της βίας στα γήπεδα», έρχεται και παρέρχεται με την ασίγαστη υποστήριξη μερίδας των ΜΜΕ. Μέχρι τώρα, οι οπαδοί έχουν καταφέρει να ξεπεράσουν το εμπόδιο της πολιτείας και τις περισσότερες φορές καταφέρνουν να εισέλθουν στο γήπεδο. Είτε μετά από συνεννόηση με τους οπαδούς των γηπεδούχων, όπως στο παιχνίδι Παναιτωλικός Ατρόμητος της σεζόν 2011-12, είτε μετά από εκτεταμένα επεισόδια στην πόλη και τους περιβάλλοντες χώρος του σταδίου, όπως στον αγώνα ΠΑΣ Γιάννενα Παναθηναϊκός της ίδιας σεζόν. 71 70 Οπαδοί του Ατρομήτου και της Παναχαϊκής μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες. Αν και οι οπαδοί τους είναι μάλλον άμοιροι ευθυνών για τα «αίσχη» των μεγάλων, τους «παίρνει η μπάλα όλους» 71 Στο όνομα όσων τους ενώνουν, οπαδοί των ομάδων του εξωτερικού κατεβαίνουν σε κοινές πορείες διεκδικώντας τα δικαιώματά τους. Στην Ελλάδα, ακόμα και μπροστά στο κοινό συμφέρον, οι οπαδοί μπορούν να βρεθούν δίπλα-δίπλα μόνο σε φωτογραφίες 57

Τα τελευταία χρόνια, τα ακριβά εισιτήρια αποτελούν επίσης ένα μείζον θέμα συζήτησης μεταξύ των οπαδών και ένα πρώτο κοινό σημείο επαφής και συμφωνίας. Καθώς ορισμένες διοικήσεις «μικρών» ομάδων και με λίγους φιλάθλους αποφάσισαν να τιμολογήσουν τα εισιτήρια που προορίζονται για τους φιλοξενούμενους κυρίως δηλαδή του οπαδούς των 5-8 ομάδων 72 που εκδράμουν μαζικά εκτός έδρας- στις εξωφρενικές τιμές των 20 και 25 για τα «πέταλα», οι οπαδοί συχνά διαμαρτύρονται. Υπό το βάρος των πιέσεων, η ελληνική Σούπερ λίγκα αποφάσισε να μπει το πλαφόν των 20 για τα πέταλα που προορίζονται σια τους φιλοξενούμενους. Το μέτρο δεν ικανοποίησε πλήρως τους οπαδούς για προφανείς λόγους. Διάφοροι οπαδοί έχουν πάρει την απόφαση να απέχουν από τα εκτός έδρας παιχνίδια στην Ξάνθη (κυρίως) και άλλες επαρχιακές πόλεις που τιμολογούν το εισιτήριο σε τέτοιες τιμές. Τη στιγμή μάλιστα που σε Ευρωπαϊκά παιχνίδια οι Έλληνες οπαδοί πληρώνουν πολύ λιγότερα χρήματα για καλύτερες θέσεις σε γήπεδα στολίδια, είναι παράλογο να ζητούνται τέτοια ποσά για ένα μέτριο έως κακό ποδοσφαιρικό θέαμα όπως το ελληνικό πρωτάθλημα 73. Και μάλιστα σε ορισμένα γήπεδα που φλερτάρουν με το χαρακτηρισμό του τριτοκοσμικού, με θλιβερές υποδομές σε parking και χώρους εστίασης, άθλιες τουαλέτες και ανύπαρκτα μέτρα που να εγγυώνται την ασφάλεια των οπαδών. 72 Ο αριθμός μεταβάλλεται ανάλογα με την κατηγορία στην οποία αγωνίζονται ομάδες όπως η Λάρισα, ο Ηρακλής και ο ΠΑΣ Γιάννενα που κάνουν πολυάριθμες μετακινήσεις οπαδών στα εκτός έδρα παιχνίδια. 73 Το ελληνικό πρωτάθλημα θεωρείται το τρίτο ακριβότερο στην Ευρώπη για τους οπαδούς, μετά το αγγλικό και το ισπανικό. Όσον αφορά στο θέαμα βέβαια, το ελληνικό πρωτάθλημα δε μπορεί να βρεθεί ούτε καν στην ίδια κλίμακα μέτρησης με τα δύο προηγούμενα 58

Ιδιαίτερα με τα νέα οικονομικά δεδομένα, τα είκοσι και τα δεκαπέντε ακόμα ευρώ, αποτελούν τεράστιο για έναν αγώνα ποδοσφαίρου. Πόσο δε μάλλον από το πέταλο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι περισσότερες ΠΑΕ έχουν ανακοινώσει αισθητά φτηνότερα 74 εισιτήρια διαρκείας για την περίοδο 2012-13. Στις περισσότερες μάλιστα περιπτώσεις υπάρχει ιδιαίτερη μέριμνα για ανέργους και φοιτητές. Με εξαίρεση τον πρωταθλητή Ολυμπιακό που συμμετέχει και στην απαστράπτουσα διοργάνωση του Champion s league, οι τιμές των φτηνότερων εισιτηρίων φέρνουν την κατ αναλογία τιμή ανά αγώνα κάτω από τα 10, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται και οι εντός έδρας αγώνες του κυπέλλου. Αυτό το οποίο όμως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι οπαδοί λειτουργούν ως «συνδικαλιστές» σε σχέση με τις διοικήσεις των συλλόγων. Οι οργανωμένοι πιέζουν και απαιτούν από τις διοικήσεις να φέρουν καλούς παίκτες στο ρόστερ της ομάδας και ταυτόχρονα να διατηρήσουν χαμηλά τις τιμές των εισιτηρίων. Σε όλες τις ΠΑΕ, υπάρχουν άνθρωποι υπεύθυνοι για την επικοινωνία με τους φιλάθλους και τους εκπροσώπους των οργανωμένων. Οι άνθρωποι αυτοί μεταφέρουν τα εκατέρωθεν αιτήματα, διαπραγματεύονται και λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι μεταξύ διοίκησης και οπαδών. Είναι ένας γνήσιος αντικατοπτρισμός των επαγγελματικών ενώσεων που «επικοινωνούν» με την κυβέρνηση μέσω των οργάνων τους και των αρμοδίων στελεχών του υπουργείου στο οποίο υπάγεται ο κλάδος τους. Ακόμα και το βασικό όπλο διαπραγμάτευσης των οπαδών, η αποχή από τους εντός έδρας αγώνες άρα και η απώλεια εσόδων για την ΠΑΕ δε διαφέρει σε τίποτα από τις αντίστοιχες απεργιακές κινητοποιήσεις. Σε ακραίες περιπτώσεις έχουν σημειωθεί καταλήψεις των γραφείων των ΠΑΕ, ενώ τη σεζόν 2003-04 ο Super 3 κρεμούσε ανάποδα τα πανό του. 74 http://www.thesporters.com/thesporters/podosfairo/superleague/oi-times-sta-diarkeias-olon-tonomadon.html 59

Τα δε συμβούλια της διοργανώτριας αρχής της ελληνικής λίγκας, ελάχιστα διαφέρουν από τις Συνόδους κορυφής της ΕΕ, όσον αφορά στον παραλληλισμό που επιχειρείται. Εκεί οι πρόεδροι των ομάδων, ως άλλοι αρχηγοί κρατών, μεταφέρουν τα αιτήματα των οπαδών τους που αφορούν σε μετακινήσεις, φθηνότερα εισιτήρια, αλλαγές ώρας στο πρόγραμμα για τεχνικούς λόγους που παρεμποδίζουν τη μετάβαση των οπαδών στο γήπεδο κλπ. Στα εσωτερικά της λίγκας υπάρχουν και οι αντίστοιχες συμμαχίες, γύρω από τα άρματα κυρίως των ΟΣΦΠ και ΠΑΟ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και ομάδες που κρατούν στάση αυστηρής ουδετερότητας. Ο υποτυπώδης γηπεδικός συνδικαλισμός είχε οδηγήσει πριν μερικά χρόνια στη δημιουργία του Ο.ΣΥ.Φ.Ε., μίας πρώτης προσπάθειας σύγκλησης των οπαδών σε μία στρογγυλή τράπεζα, όπου θα συζητούσαν τα κοινά προβλήματα με σκοπό ενωμένοι να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους στα πρότυπά του εξωτερικού. Η προσπάθεια απέτυχε, με κάποιους να κάνουν λόγο για εσωτερικό σαμποτάζ από οπαδούς συγκεκριμένων ομάδων, που δεν επιθυμούσαν τη μεταξύ τους συνεννόηση. Η επικράτηση της καχυποψίας και η διάλυση της Ο.ΣΥ.Φ.Ε. ήταν θέμα χρόνου. Ελάχιστα πράγματα μπορούν να γραφτούν δημόσια και επώνυμα. Η ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο, ωστόσο, λειτουργεί προς όφελος όσων θέλουν να μάθουν το τι συμβαίνει γενικότερα στον οπαδικό κόσμο, όχι μόνο για την Ο.ΣΥ.Φ.Ε. αλλά και για όλα τα σκοτεινά σημεία της ελληνικής οπαδικής σκηνής. Τα οπαδικά φόρουμ αποτελούν πραγματικό θησαυρό για τους ερευνητές που θέλουν να αναλύσουν το φαινόμενο του ελληνικού οπαδικού κόσμου, αλλά για τους οπαδούς που ενδιαφέρονται να μάθουν όλα όσα κινούνται υπόγεια. Παρά τις ανακρίβειες και τις υπερβολές που γράφονται χάριν αντιπαράθεσης, υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος που προτιμά για λόγους ασφαλείας να μένει αθέατος. 60

Στις μεγάλες διαδηλώσεις που έλαβαν χώρα μέσα στο 2012, υπήρξαν περιπτώσεις όπου συγκροτημένοι πυρήνες οπαδών κατέβηκαν οργανωμένα και μάλιστα φορώντας τις συνδεσμικές μπλούζες τους. Επρόκειτο για οπαδούς διαφόρων ομάδων, οι οποίοι δεν παρευρέθηκαν στις διαδηλώσεις με σκοπό να προκαλέσουν επεισόδια αλλά να «διαφημίσουν» την οπαδική τους παρουσία στις διαδηλώσεις αντίθεσης στις κυβερνητικές πολιτικές και τις επιταγές της Τρόικας. Η επιλογή της συγκεκριμένης ταυτότητας, έναντι της κομματικής ή της επαγγελματικής την οποία φέρει ο κάθε πολίτης ξεχωριστά, δεν είναι τυχαία. Αποδεικνύει ότι το πλέγμα σχέσεων μεταξύ των οπαδών απεδείχθη συμπαγέστερο και ανθεκτικότερο από την κομματική ταύτιση ή την επαγγελματική συντεχνιακού τύπου συγκρότηση ταυτότητας. Φανερώνει επίσης ότι η οπαδική ταυτότητα κατέστη πλέον ξεκάθαρα φορτισμένη με πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Ο αξιακός κώδικας των οπαδών παρέμεινε μάλλον αναλλοίωτος, ιδιαίτερα σε θέματα αλληλεγγύης και συνοχής των σχημάτων, σε σχέση με την υπόλοιπη κοινωνία όπου επί σειρά ετών προβαλλόταν ένας πρότυπος κοινωνικός αυτισμός, κατάλοιπο του φρενήρη φιλελεύθερου ατομικισμού, της κοινωνικής αναλγησίας και της απουσίας ενός σοβαρού κράτους. Η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο, όταν η αρχική έκπτωση αξιών στο όνομα της κρίσης μετατράπηκε σε εκποίηση ηθών στο όνομα της επιβίωσης. Ο οικονομικός και εργασιακός κανιβαλισμός που παρατηρείται σε τέτοιες περιπτώσεις, είχε ως έμμεσο και άμεσο αποτέλεσμα το πέρασμα της κρίσης και στην ηθική και λειτουργική υφή της ελληνικής κοινωνίας. Τα παραδείγματα στον περιβάλλοντα χώρο των ελληνικών άτυπων αθροίσεων και συναθροίσεων είναι αμέτρητα και δυστυχώς πλέον διαρκή. Αρκεί μία διαδρομή με ένα αστικό λεωφορείο για να διαπιστώσει κανείς τον εκνευρισμό και την επιθετικότητα που φέρουν οι επιβάτες. Αρκεί μία στάση σε μία λαϊκή αγορά για να διαπιστωθεί το πώς η ανέχεια και η λιτότητα έχουν μετατραπεί σε λεκτική αγένεια και απουσία τρόπων καλής συμπεριφοράς. Παλαιότερα στα καφέ και τα μπαρ, οι σχέσεις των δύο φίλων, τα ταξίδια, η μόδα και το αλκοόλ μονοπωλούσαν τις συζητήσεις των θαμώνων. Πλέον οι συζητήσεις εμπεριέχουν μονίμως κάτι από την ύφεση, τις μειώσεις των μισθών, το νέο εργασιακό δίκαιο και ιδιαίτερα μετά την προκήρυξη των εκλογών, τα περί των κομμάτων. Διότι όπως είχε γράψει και ο Ιούλιος Βερν σε κάποιο από τα έργα του: «δε μάλωναν για την πολιτική, άρα μάλλον δεν ήταν Έλληνες». 61

Οι συζητήσεις αυτές σαφώς παρεισφρέουν και στα «πηγαδάκια» των οπαδών εκτός γηπέδου, διότι μόλις ο οπαδός μπαίνει στην κερκίδα όλα αυτά σταματούν. Η ιερή μυσταγωγία του «γηπέδου», η είσοδος στο γνώριμο πέταλο, με τις οικίες μυρωδιές, τα χρώματα του συλλόγου που αποτελούν ένα τατουάζ στη ψυχή και τις αγαπημένες εικόνες, αλλάζουν μονομιάς τον προσανατολισμό του μυαλού. Εκείνη τη στιγμή, που από το βάθος της θύρας φαίνεται το χορτάρι ή το παρκέ και αντηχούν τα πρώτα συνθήματα, όλα έχουν πάρει το δρόμο τους. Η άθλια καθημερινότητα περνά σε δεύτερη μοίρα και ξεκινά το «παιχνίδι» παράλληλα με το παιχνίδι. Η πολιτικοποίηση των γηπέδων έγκειται ακριβώς στο σημείο όπου το «παιχνίδι» συμπεριλαμβάνει και πτυχές πολιτικές και κοινωνικές όπως φανέρωσαν τα δεκάδες πανό που αναρτήθηκαν και τα συνθήματα που ακούστηκαν. Η συντροφικότητα στις κερκίδες ωστόσο, έμεινε ακίνητη και συμπαγής. Ενισχύθηκε σε θέματα στήριξης και αλληλεγγύης και υποκατέστησε ακόμα και την κρατική πρόνοια σε πολλές περιπτώσεις, που για προφανείς λόγους δε βλέπουν τα φώτα της δημοσιότητας. Από ένα εισιτήριο, μέχρι το φαγητό και το αλκοόλ πριν το ματς. Οι οπαδοί μοιράζονται συχνά τα χρήματα που έχουν ώστε «κανένας αδερφός να μη μείνει στην απ έξω». Είναι στοιχεία που όλο και μειώνονται στις πόλεις και αυξάνονται στις κερκίδες. Καθώς όμως η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού είναι ένα από τα λίγα πράγματα που δεν αντικατοπτρίζονται στις κερκίδες, γεννάται εκ νέου το ερώτημα αν η πολιτικοποίηση των κερκίδων γίνεται με διαφορετικούς παρονομαστές ή πρόκειται για μία κοινωνιολογική παραίσθηση. Αν περίμενε κάποιος να υπάρξει χαλάρωση των δεσμών μεταξύ των οπαδών ή να σπάσουν τα στεγανά που οριοθετούν τη συντροφικότητα του γηπέδου, πλανήθηκε πλάνην οικτράν. Αυτό συμβαίνει διότι κατά πάσα πιθανότητα συμβαίνει το πρώτο μεταξύ των υποθέσεων του ερωτήματος. Οι Φαντασιακές Κοινότητες 75 των γηπέδων δε στηρίζονται στην οικονομία, δεν αποτελούν προϊόν αστικών ζυμώσεων, ούτε απαραίτητα εξαρτώνται από συγκεκριμένους δεσμούς αίματος. Αποτελούν μάλλον τη σύζευξη ενός «μύθου 76» περί μοναδικότητας του συλλόγου και των συμβόλων του και της πραγματικότητας όπως βιώνεται σε εκδρομές, «σκηνικά», γηπεδικές χορογραφίες και συνθήματα. Οι έννοιες του «εχθρού και του φίλου» απέκτησαν πολιτικό περιεχόμενο, διότι ακριβώς η πολιτική εισήλθε βίαια στην πραγματικότητα των οπαδών εντός και εκτός γηπέδου. 75 Βλέπε υποσημείωση 9 76 Roland Barthes, Mythologies, εκδόσεις de Seuil, 1957 62

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο συναντήθηκαν εν προκειμένω πολιτικός και οπαδικός κόσμος ήταν όπως φάνηκε η αποδοκιμασία. Παρουσιάζει μοναδικό ενδιαφέρον το πώς σύσσωμος ο δεύτερος αποδοκίμασε τον πρώτο και δε διχάστηκε ανάμεσα σε υποστηρικτές και πολέμιους της κυβέρνησης όπως συνέβη στην Αίγυπτο ένα χρόνο νωρίτερα, θρηνώντας και μία εκατόμβη νεκρών 77. Έχει ήδη αναφερθεί το πώς αποφεύχθηκε η ταύτιση των κερκίδων με συγκεκριμένα κόμματα και το πώς η συλλογική σημαία σκεπάζει ανθρώπους όλων των κομματικών αποχρώσεων. Πράγματι, η απουσία σκληρών διαιρετικών τομών ανάμεσα στους συλλόγους πρόλαβε έναν πραγματικό αθλητικό εμφύλιο που θα μετατρεπόταν σε αντάρτικο πόλεων κάθε Κυριακή. Βοήθησε βέβαια και το γεγονός ότι η κυβέρνηση Παπαδήμου στηριζόταν και από την αξιωματική αντιπολίτευση, άρα η ευθύνη είχε μοιραστεί και επωμιστεί και στους δύο παραδοσιακούς χώρους της ελληνικής μεταπολίτευσης. Τα ποσοστά που έλαβαν άλλωστε και τα τρία κόμματα στις εκλογές που ακολούθησαν, αλλά και οι κατευθύνσεις που πήραν οι άλλοτε κομματικά ταυτισμένοι ψηφοφόροι, υπέδειξαν και το πώς η πολιτική άρχισε με τη σειρά της να γηπεδοποιείται. Ο Λα.Ο.Σ. βρέθηκε εκτός κοινοβουλίου για πρώτη φορά μετά τις εκλογές του 2004 και υποκαταστάθηκε από την ακραίας ιδεολογίας και σαφώς πιο ριζοσπαστική Χρυσή Αυγή. Η κατάταξη του Συναγερμού στο χώρο της άκρας δεξιάς από τους πολιτικούς του αντιπάλους, δείχνει ακριβώς το πόσο άλλαξαν τα κοινωνικά δεδομένα με την είσοδο της Χρυσής Αυγής στο κοινοβούλιο. Η άκρα δεξιά αν και ούτε ο Λα.Ο.Σ. ούτε η Χρυσή Αυγή αποδέχονται τον όρο απέκτησε ένα νέο εκφραστή των εθνικιστικών συναισθημάτων. Ξεκάθαρα πιο αντικοινοβουλευτικό, επιθετικότερο, με εξτρεμιστικές απόψεις σε θέματα λαθρομετανάστευσης και εθνικών ζητημάτων και με την Αριστερά να κάνει λόγο για «νεοναζί και φασιστική συμμορία 7879». 77 http://edition.cnn.com/2012/02/01/world/africa/egypt-soccer-deaths/index.html 78 Βλέπε http://www.dea.org.gr/ http://vathikokkino.com/ 79 http://www.antarsya.gr/node/511 63

Και αν πράγματι το ιστορικό μοντέλο του έθνους κράτους δείχνει μία τάση ριζοσπαστικοποίησης της κοινωνίας προς όφελος της άκρας Δεξιάς και των φορέων εθνικιστικής ιδεολογίας σε περιόδους που η ύφεση θεριεύει, αυτό που το επιβεβαιώνει είναι ο τρόπος με τον οποίο η μεσαία τάξη βυθίζει το δικομματισμό και επικροτεί τις ριζοσπαστικότερες απόψεις και από την πλευρά της Αριστεράς. Το 7% της Χρυσής Αυγής συνάντησε τα ιστορικά χαμηλά του παραδοσιακού αστικού δεξιού κόμματος της ΝΔ, όπου στις εκλογές του Μαΐου είχε κατρακυλήσει στο ιστορικά χαμηλότερο ποσοστό της, της τάξης του 18.85%. Το συμβάν με τον εκπρόσωπο της Χρυσής Αυγής, Ηλία Κασιδιάρη να πετάει ένα ποτήρι νερό στο πρόσωπο της ομολόγου του, Ρένα Δούρου του Συ.Ριζ.Α και να χαστουκίζει τη Λιάνα Κανέλλη του ΚΚΕ, αποτελεί το requiem της γηπεδοποίησης της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Η διατήρηση της ΧΑ στο ποσοστό του 7% και στις εκλογές της 17ης Ιουνίου, αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο την επιδοκιμασία μέρους της ελληνικής κοινωνίας στην πολιτική βία. Άλλωστε, οι βουλευτές της Χρυσής Αυγής, ως εντός κι εκτός εισαγωγικών αντιπρόσωποι του έθνους, εξελέγησαν εκφράζοντας την αγανάκτηση έναντι του πολιτικού κόσμου και την οργή κατά των Ελλήνων βουλευτών. Ακολούθησε η αποχώρηση των βουλευτών της Αριστεράς κατά την πρώτη ομιλία του επικεφαλής της Χρυσής Αυγής, Νίκου Μιχαλολιάκου και η μη ψήφιση του προτεινόμενου από τη ΧΑ 7ου αντιπροέδρου της Βουλής, Πολύβιου Ζησιμόπουλου. Η άνοδος της ακροδεξιάς ήταν κάτι το αναμενόμενο για όσους γνωρίζουν να ερμηνεύουν τα σημάδια των καιρών. Τα πρώτα 4 κεφάλαια του περίφημου έργου του Mazower, «Σκοτεινή Ήπειρος», εξηγούν σφαιρικά και βήμα-βήμα το πώς η Ευρώπη του Μεσοπολέμου κατέστη διάσπαρτη από ολοκληρωτικά, φασιστικά και εθνικιστικά καθεστώτα. Ταυτόχρονα, στο ίδιο βιβλίο εξηγούνται και τα επιτεύγματα του κομμουνισμού και η εντυπωσιακή μετατροπή της αγροτικής τσαρικής Ρωσίας στην εκβιομηχανισμένη Σοβιετική Ένωση. Η θελκτικότητα των ολοκληρωτισμών που ακολουθεί τις περιόδους κρίσης, αντιδιαστέλλεται με τη νωθρότητα και την αναποτελεσματικότητα της αστικής δημοκρατίας. Όσο και αν αλλάζουν οι καιροί, οι βασικές ανάγκες των ανθρώπων παραμένουν σταθερές και μπροστά στο φόβο της πείνας και της εξαθλίωσης τα αγαθά του πολιτικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού απλά ωχριούν. Ακόμη και η τηλεοπτική ψευδεπίγραφη τρομοκρατία αδυνατεί να υποκαταστήσει τα ένστικτα επιβίωσης αλλά και εκδίκησης όσων βιαίως προλεταριοποιήθηκαν. 64

Η Ελλάδα του 2012 αποτέλεσε έναν εξαιρετικό αντικατοπτρισμό του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου. Στη θέση των εθνοτικών μειονοτήτων υπάρχουν πλέον οι (λαθρο)μετανάστες και στη θέση των κομμουνιστών, η σύγχρονη Αριστερά. Η δια στόματος της ΓΓ της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Αλέκας Παπαρήγα, απροθυμία του ΚΚΕ να κυβερνήσει, καθώς «την επομένη των εκλογών θα ερχόταν αντιμέτωπο με λαϊκά αιτήματα», άνοιξε το δρόμο στο Συ.Ριζ.Α. να διεκδικήσει στις εκλογές του Ιουνίου την εξουσία. Η πτώση των ποσοστών του ΚΚΕ έδειξε μία σιωπηρή πριμοδότηση στον Συ.Ριζ.Α και αν είχε συμβεί το ίδιο και από την πλευρά της Δημοκρατικής Αριστεράς τα πράγματα θα είχαν πάρει τελείως διαφορετική τροπή. Ο καταποντισμός του Πα.Σο.Κ. άνοιξε το δρόμο για μία νέα προοπτική στην Αριστερά, αλλά τόσο οι σοσιαλδημοκράτες της κεντροαριστεράς με την αυτόνομη κάθοδό τους, όσο και η σκληρή γραμμή του ΚΚΕ δεν επέτρεψαν στο σχηματισμό της πρώτης αριστερής κυβέρνησης στην Ελλάδα. Βέβαια, ορισμένες από τις σημαίες του Συ.Ριζ.Α. φέρουν ιδεολογικές προεκτάσεις που δύσκολα θα μπορούσαν να συμπράξουν με τη σοσιαλδημοκρατική προσέγγιση του χώρου της κεντροαριστεράς, όσο και με την ανανεωτική πτέρυγα της Δημοκρατικής Αριστεράς του Φώτη Κουβέλη και πόσο μάλλον με το Πα.Σο.Κ. του Ευάγγελου Βενιζέλου που κληροδότησε τη χώρα με τις πλέον νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Το τελικό εκλογικό αποτέλεσμα και ο σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ ΝΔ, Πα.Σο.Κ. και Δημ.Αρ., συνέβαλαν στην παραμονή της χώρας στο Ευρώ, τις παραμονές της έναρξης του Euro2012 στα γήπεδα της Πολωνίας και της Ουκρανίας. Το καθ εαυτό αθλητικό γεγονός δεν αποτέλεσε κάποια ιδιαίτερη έκπληξη καθώς η υπερπλήρης Ισπανία πήρε το δεύτερο συνεχόμενο Ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ενώ είχε μεσολαβήσει και ένα Παγκόσμιο Κύπελλο δύο χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, μερικά από τα παρελκόμενα στις κερκίδες αποτέλεσαν μία ακόμα σελίδα στην ανάμιξη της πολιτικής στις κερκίδες. Πέραν της ελληνικής κερκίδας, η οποία όπως αναμενόταν θα εξέφραζε μήνυμα πολιτικού περιεχομένου, υπήρξε ένα πανό με σατιρικό περιεχόμενο από τους «ομοιοπαθείς» Ιρλανδούς. Στο επίκεντρο η γερμανίδα καγκελάριος Angela Merkel η οποία παρουσιάζεται όπως ακριβώς φαίνεται στα μάτια πολλών Ευρωπαίων: ως η προσωποποίηση της γερμανικής πειθαρχίας, της επιβαλλόμενης σκληρής δουλειάς, της εκ Βρυξελλών και Βερολίνου κατευθυνόμενης δημοσιονομικής πειθαρχίας και των μέτρων λιτότητας για Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ελλάδα και Ιρλανδία. 65

Στο ίδιο μήκος κύματος, υπήρξε και ένα μικρό πανό που αναρτήθηκε από τους Έλληνες οπαδούς στα παιχνίδια του προκριματικού γύρου. Έλληνες οπαδοί σατίριζαν την Ελληνική Κρίση Χρέους και τους δύο βασικούς διεθνείς πολιτικούς και οικονομικούς οργανισμούς που εμπλέκονταν με κάποιο τρόπο σε αυτή. Είναι μάλλον άγνωστο αν οι έκαναν αυτοκριτική εκ μέρους του ελληνικού λαού, όταν αναφέρονταν στο «ξόδεμα των χρημάτων» ή αν προσπαθούσαν απλά να προκαλέσουν το γέλιο με την ελαφριά αντίληψη των πραγμάτων. Το μόνο σίγουρο είναι ότι σε παλαιότερες εποχές ένα τέτοιου είδους πανό θα «αποσύρονταν» διακριτικά από τις κερκίδες από τους ίδιους τους οπαδούς. 66

Η πρόκριση της Ελλάδας στην επόμενη φάση, επιφύλασσε ένα ακόμα μικρό κομμάτι στο πάζλ της ανάμιξης πολιτικής και ποδοσφαίρου. Τα αποτελέσματα των άλλων ομίλων έφεραν αντιμέτωπη με το ελληνικό αντιπροσωπευτικό συγκρότημα την εθνική ομάδα της Γερμανίας. Υπήρχαν ούτως ή άλλως δεκάδες σχόλια στο διεθνή και τον ελληνικό Τύπο για τους «εμιγκρέ» αθλητές που συμμετείχαν στην εθνική ομάδα της Γερμανίας, καθώς τα πρώτα της βιολιά ήταν οι πολωνικής καταγωγής Podolski και Kloze, ο Τυνήσιος Khedira, ο Τούρκος Özil και ο ισπανικής καταγωγής Gomez. Ο ελληνικός αθλητικός αλλά και πολιτικός Τύπος έβριθαν σχετικών σχολίων πριν και μετά τον αγώνα. Αν και η σοβαρότητα τέτοιου είδους δημοσιευμάτων ελέγχεται, το κλίμα των ημερών ήταν ενδεικτικό. Η πανίσχυρη Γερμανία πρόβαλλε ως φαβορί ακόμα και για την κατάκτηση του τροπαίου, οπότε μία νίκη της συγκριτικά αδύναμης ελληνικής ομάδας θα ήταν μία εξαιρετική ευκαιρία για τους Έλληνες να πάρουν μία αθλητική revanche από τους Γερμανούς, τονώνοντας έτσι το τσακισμένο εθνικό φρόνημά τους. Τελικά η Γερμανία επικράτησε με 4-2. Στο εν λόγω παιχνίδι, οι Έλληνες οπαδοί αποφάσισαν να υψώσουν ανάποδα τη μεγάλη ελληνική σημαία που άπλωναν στην κερκίδα. Πρόκειται για ένα ξεκάθαρο συμβολισμό, καθώς η κάθετα ανάποδη έπαρση της σημαίας αποτελεί ένδειξη απόγνωσης, διαμαρτυρίας ή πολιορκίας. Οι Έλληνες οπαδοί δε στάθηκαν μόνο στην πολιτική της Γερμανίας, η οποία για μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας αλλά και για πολλούς ακαδημαϊκούς κύκλους θεωρείται κατά πολύ υπεύθυνη για την πορεία της Ευρωπαϊκής Κρίσης Χρέους. 67

Υπήρξε και κάτι ακόμα στις κερκίδες, το οποίο αναφερόταν με ιδιαίτερα προσβλητικό τρόπο στη γερμανίδα καγκελάριο Angela Merkel. Ο λόγος για μία φουσκωτή πλαστική κούκλα, προφανώς αγορασμένη από κάποιο sex-shop, από αυτές λειτουργούν ως σεξουαλικό αξεσουάρ 80. Η κούκλα ήταν ντυμένη στα χρώματα της εθνικής ομάδας της Γερμανίας, έφερε στην πλάτη το όνομα της γερμανίδας καγκελαρίου και φορούσε τον αλληγορικό αριθμό 69 Μόλις έγινε αντιληπτή από τους υπευθύνους του σταδίου, η κούκλα «αποσύρθηκε» από τις κερκίδες, ενώ αξίζει να αναφερθεί ότι υπήρχε ειδική οδηγία για το παιχνίδι αυτό ώστε να μην υπάρχουν πανό με πολιτικό περιεχόμενο. Η ευρηματικότητα των Ελλήνων οπαδών σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως από το διεθνή Τύπο, αν και στην πραγματικότητα οι πλαστικές κούκλες με φανέλες και κασκόλ των αντιπάλων ομάδων είναι κάτι που μπορεί εύκολα να συναντήσει κανείς στα ντέρμπυ των ελληνικών κερκίδων. Το ενδιαφέρον εν προκειμένω ήταν η δαιμονοποίηση της Γερμανίας και της καγκελαρίου της, αν και δεν ήταν η πρώτη φορά που Έλληνες οπαδοί προέβαιναν σε κάτι τέτοιο. 81 80 http://en.wikipedia.org/wiki/sex_doll 81 Οπαδοί του Ολυμπιακού στον εκτός έδρας αγώνα με την πρωταθλήτρια Γερμανίας Dortmund 68

Σε γενικές γραμμές πολιτική και γήπεδο ήρθαν πολύ κοντά μέσα στην περίοδο της Κρίσης και μάλιστα με τρόπους που παλαιότερα θα καυτηριαζόταν ως απρεπείς και προσβλητικοί για το επίπεδο της δημοκρατίας. Αρκεί να ρίξει κανείς μία ματιά στους διαλόγους 82 που διαδραματίζονται στο Κοινοβούλιο που προέκυψε από τις εκλογές του Ιουνίου. Βαρείς χαρακτηρισμοί, οξύτατοι τόνοι, λεξιλόγιο που παραπέμπει σε καφενειακές συζητήσεις, ειρωνείες και γέλωτες. Και μόνο η συνύπαρξη εβδομηνταενός βουλευτών του Συ.Ριζ.Α., ορισμένοι από τους οποίους προέρχονται από συνιστώσες με ακραίο πολιτικό λόγο, με τους δεκαοκτώ βουλευτές της Χρυσής Αυγής αποτελεί σημείο αναφοράς. Πριν λίγα χρόνια, οι σκηνές βίας από κοινοβούλια όπως της Νοτίου Κορέας ή της Λευκορωσίας φαινόταν μακρινές και αταίριαστες για τον «πολιτικό πολιτισμό» της Ελλάδας. Στην Ελλάδα του 2012 αυτό είναι κάτι που δυστυχώς δε μπορεί να αποκλειστεί. Το ιστορικό προηγούμενο από κοινοβούλια με έντονο εθνικιστικό στοιχείο από τη μία και το αντίστοιχο ακροαριστερό από την άλλη, είναι γεμάτο από περιστατικά που ταιριάζουν περισσότερο σε γήπεδα παρά σε κοινοβούλια. Άλλωστε οι κερκίδες αποτελούν ένα ξεκάθαρο παράδειγμα για το πώς άνθρωποι εκ διαμέτρου αντίθετης πολιτικής τοποθέτησης μπορούν ή δε μπορούν να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο. Στα περισσότερα πέταλα υπάρχουν οργανωμένοι πυρήνες εθνικιστών, αντιεξουσιαστών και κάποιες φορές και των δύο. Σε ορισμένες περιπτώσεις συνυπάρχουν χωρίς προβλήματα. Σε άλλες βρίσκονται χωρισμένοι σε διαφορετικά τμήματα του πετάλου. Πάντα όμως βρίσκονται κάτω από την ίδια σημαία. Αυτή του συλλόγου τους. 82 Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο διαξιφισμός του βουλευτή των Ανεξαρτήτων Ελλήνων Νότη Μαριά με το βουλευτή της ΝΔ Άδωνι Γεωργιάδη την 1 η Αυγούστου 2012. http://www.inews.gr/42/a-georgiadis-se-maria-eisai-i-komanetsi-me-mousia.htm 69

Κάτω από την ίδια σημαία. Οι οπαδοί των άκρων στις κερκίδες. Όπως εξηγήθηκε και νωρίτερα 83, η καθαρή έκφραση των πάσης φύσεως διαιρετικών τομών απουσιάζει από τις κερκίδες του ελλαδικού χώρου. Στα περισσότερα ελληνικά πέταλα οι διάφορες πολιτικές ιδεολογίες συστεγάζονται και συνυπάρχουν κάτω από την ίδια σημαία: αυτή του αθλητικού συλλόγου. Ακόμα και στα πιο γνωστά «αριστερίζοντα» πέταλα της χώρας, αυτά των Ατρομήτου, Ηρακλή, Παναχαϊκής, Παναιτωλικού και ΠΑΣ Γιάννενα, θα ήταν λάθος να πει κανείς ότι τα κυρίαρχα σχήματα (Fentagin, Αυτόνομη Θύρα 10, Navajo και Warriors αντίστοιχα 84 ) έχουν επιδοθεί σε ιδεολογικό ολοκληρωτισμό στα πέταλά τους, αποκλείοντας κεντρώα, δεξιά ή απολιτίκ στοιχεία. Έτι δε περισσότερο, θα ήταν λάθος να ειπωθεί ή εννοηθεί ότι έχουν ξεκάθαρους δεσμούς με συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα ασκώντας και την αντίστοιχη κομματική προπαγάνδα. 85 Για να δει κάποιος «καθαρόαιμα» ακροδεξιά και ακροαριστερά πέταλα στον ελληνικό κόσμο, θα πρέπει να ταξιδέψει στην Κύπρο. Τα δύο μεγάλα ντέρμπυ της Μεγαλονήσου αντικατοπτρίζουν το πώς στη Λευκωσία (κυρίως) και τη Λεμεσό εθνικιστές και κομμουνιστές υποστηρίζουν διαφορετικές ομάδες δίνοντας στα τοπικά ντέρμπυ ΑΠΟΕΛ - Ομόνοιας και Απόλλωνα ΑΕ Λεμεσού ξεκάθαρο πολιτικό χαρακτήρα. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί την εποχή της βρετανικής επικυριαρχίας αλλά και οι αλλαγές που επέφερε η τουρκική εισβολή του 1974 δημιούργησαν μία πολιτική πραγματικότητα αρκετά μακρινή από αυτή του ελληνικού κράτους. Το κυπριακό ποδόσφαιρο, αντικατοπτρίζοντας μία εντελώς διαφορετική κοινωνία, έγινε φορέας και εκφραστής έντονης πολιτικής πόλωσης. 83 βλ σελ 11 84 Στον ΠΑΣ Γιάννενα δεν υπάρχει κάποιο «κυρίαρχο» σχήμα αλλά Toros Locos, Blue Vayeros και ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ μοιράζονται την Ηπειρώτικη κερκίδα. 85 Το Antifa (αντιφασιστικό) στοιχείο είναι έντονο 70

71

Η κερκίδα της Ομόνοιας είναι μία από τις πλέον δυνατές και σχεδόν αμιγώς όπως φαίνεται στη φωτογραφία επάνω - κομμουνιστική κερκίδα στην Ευρώπη. Μάλιστα στην κερκίδα των πρασίνων έχουν κάνει την εμφάνισή τους και τουρκοκυπριακές σημαίες αλλά και παλαιότερα μία ελληνική με το σφυροδρέπανου στη θέση του σταυρού 86. Οι σχέσεις των οπαδών με το ΑΚΕΛ είναι σχεδόν άρρηκτες. Για την οπαδική πραγματικότητα της Κύπρου θεωρείται ταυτόσημο και δεδομένο το να είναι αριστερός ένας οπαδός της Ομόνοιας και πολύ συνηθισμένο να είναι αριστερός ένας οπαδός της ΑΕ Λεμεσού. Από την άλλη, ο ΑΠΟΕΛ έχει μία από τις πιο ισχυρές εθνικιστικές κερκίδες στην Ευρώπη και όπως καταδεικνύεται και από τις φωτογραφίες υπάρχει τεράστια ταύτιση του συλλόγου πρωτίστως με την ελληνική ταυτότητα των κατοίκων του νησιού. Ιδιαίτερα η μεγάλη φωτογραφία δείχνει το πώς συνδέεται για τους οπαδούς του ΑΠΟΕΛ η εθνεγερσία του 1821 με την δράση της ΕΟΚΑ το 1955. Πέραν του ΑΠΟΕΛ, έντονο εθνικιστικό στοιχείο υπάρχει και στην προσφυγική Ανόρθωση Αμμοχώστου αλλά και σε μικρότερο βαθμό στον Απόλλωνα Λεμεσού. 87 Στον ελλαδικό χώρο δεν υπάρχει κάποιο πέταλο που να συγκρίνεται σε «ιδεολογική καθαρότητα» με τα κυπριακά. Ακόμα και σε αυτά του ΠΑΟΚ και του Ολυμπιακού, όπου ο αυξανόμενος εθνικισμός είναι απόρροια των αδελφοποιήσεων με τους Σέρβους εθνικιστές των Grobari της Partizan και των Delije του Ερυθρού Αστέρα αντίστοιχα, υπάρχουν και κομμάτια του πετάλου όπου η εθνικιστική ιδεολογία δεν είναι ευπρόσδεκτη. Κάθε άλλο. Και το πλέον ενδιαφέρον σημείο είναι το πώς και με ποιους τρόπους συνυπάρχουν σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων πυρήνες ακραίων και ριζικά εχθρικών πολιτικών ιδεολογιών. Πώς τηρούνται οι ισορροπίες και μέχρι ποιο σημείο εθνικιστές και ευρύτερα αντιεξουσιαστές προβάλλουν την πολιτική τους ταυτότητα ή και στρατολογούν νέα μέλη. 86 Παρόμοια με αυτή που είχε στην αφίσα του ο Πανούσης για το σόου «της πατρίδας μου η σημαία με τ αφεντικά κάνει παρέα», η οποία παλαιότερα είχε ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων. 87 Ακόμα και στην αναφορά που γίνεται σε παιχνίδι του ΠΑΟΚ για το μακεδονικό ζήτημα, η κατηγορία της προδοσίας πέφτει εκ νέου πάνω στον πολιτικό κόσμο της χώρας. 72

Δύσκολα μπορεί να αποτυπωθεί τεκμηριωμένα το τι πραγματικά συμβαίνει όταν άτομα από τόσο διαφορετικούς και εχθρικούς πολιτικούς κόσμους έρχονται σε τόσο στενή επαφή και αλληλεπιδρούν. Τα περισσότερα πράγματα εμπίπτουν σε μία άτυπη omerta και δε βγαίνουν έξω από τις οπαδικές μικρό-κοινωνίες. Χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, τεράστιος είναι ο ρόλος των ηγετικών μορφών της κάθε μικρής ομάδας-παρέας που διεκδικεί το χώρο της μέσα στο πέταλο. Πολύ σπάνια οι πολιτικοποιημένες αυτές ομάδες αποτελούν αυτόνομα σχήματα και τις περισσότερες φορές ανήκουν ως μικρές ή μεγαλύτερες φράξιες σε κάποιο σύνδεσμο. Ο τρόπος με τον οποίο κερδίζουν τη θέση τους στην ιεραρχία των οπαδικών πυραμίδων είναι κατά βάση η συμμετοχή των πρωτοκλασάτων μελών της ομάδας στις οπαδικές δραστηριότητες εντός και εκτός γηπέδων. Όσο αποτελεσματικότερα συμμετέχουν σε εκτός έδρας εκδρομές «γράφοντας οπαδική ιστορία», η σε «σκηνικά» που διατρανώνουν τη φήμη του συνδέσμου (ή γενικότερα του «λαού»), τόσο περισσότερο «μετρά ο λόγος τους», αυξάνεται η επιρροή τους, γίνονται πόλος έλξης για υπό μύηση και κατήχηση νεαρά μέλη και τέλος «δικαιωματικά» αναρτούν τα πανό τους στα κάγκελα του πετάλου. Αυτό βέβαια ισχύει για κάθε πολιτικοποιημένη υπό-ομάδα προς όλες τις κατευθύνσεις. Έτσι, συχνά στην ίδια ομάδα υπάρχουν ισχυροί πυρήνες και από τα δύο άκρα. Έχουν υπάρξει αρκετές περιπτώσεις «εμφύλιας σύρραξης» με αφορμή τα πολιτικά στις ελληνικές κερκίδες. Τις περισσότερες φορές μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Η πλειονότητα των περιπτώσεων ωστόσο οδηγεί στην εξής συμπεριφορά: ακροδεξιά και ακροαριστερά σχήματα κάθονται σε διαφορετικές μεταξύ τους θύρες στα εντός έδρας και το κάθε σχήμα αναρτά τα πανό του σε διαφορετικό σημείο της κερκίδας. Στα εκτός έδρας παιχνίδια δεν υπάρχει χώρος και πολυτέλεια για τέτοιου είδους διαφωνίες. Ακόμα και τα πιο βίαια στοιχεία είναι ψυχολογικά προετοιμασμένα για προβλήματα με την αστυνομία και ενδεχόμενα επεισόδια με αντίπαλους οπαδούς, τους οποίους μπορεί να συναντήσουν στους δρόμους ή ακόμα και μέσα στο γήπεδο. Τα πανό κρεμιούνται γύρω από το «κεντρικό» ανάλογα με την παρουσία των σχημάτων ή των συνδέσμων στην εκδρομή και το focus γίνεται σε άλλου είδους αντιπαραθέσεις. Σε κάθε περίπτωση, τα πανό αποτελούν και στόχο των αντιπάλων οπαδών, οπότε η φρούρησή τους είναι μέγιστη προτεραιότητα για τους εκδρομείς και σίγουρα η προστασία γίνεται συνολικά και όχι ανάλογα με το τι αναγράφεται στο κάθε πανό ξεχωριστά. 73

Τέτοιου είδους καταστάσεις λειτουργούν ως καταλύτες στο να υπάρχει ένας ιδιότυπος σεβασμός ανάμεσα σε «μάχιμα» μέλη πολιτικά αντίπαλων ομάδων, σχημάτων ή και συνδέσμων. Παρά τα όσα τους χωρίζουν, οι άνθρωποι αυτοί έχουν βαθειά συναίσθηση ότι η συλλογική τους ταυτότητα τους ενώνει σε τεράστιο βαθμό. Σε κάποιο επικείμενο «σκηνικό» θα χρειαστεί να δώσουν πραγματική μάχη ο ένας δίπλα στον άλλο και την ώρα εκείνη η ιδεολογική ταυτότητα του καθενός πραγματικά χάνεται μπροστά στον ωκεανό προβλημάτων που επισύρει μία συμπλοκή σώμα με σώμα. Οι καταστάσεις που προκύπτουν από τέτοιες εμπειρίες σφυρηλατούν ισχυρότατους δεσμούς και πολλές φορές οδηγούν σε μία «ευγενή άμιλλα» και εκεχειρία στα εσωτερικά του συνδέσμου ή και του πετάλου. Υπήρξε και υπάρχει σαφώς και μία παραφιλολογία ότι άλλου είδους συμφέροντα κρατούν δεμένες τις εντάσεις. Μία βόλτα σε οποιοδήποτε οπαδικό φόρουμ, είτε μίας κερκίδας είτε «πανελλήνιο», προσφέρει στον αναγνώστη πάμπολλες πληροφορίες για τα «άλλου είδους συμφέροντα». Πίσω από την ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο, πολλοί κάνουν λόγο με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες και δήθεν προσωπική έσωθεν γνώση για «νταλαβέρια με τη ντρόγκα 88», για «συνεταίρους σε μαγαζιά 89», για «λίτες και τσαίους που βάζουν φυτευτούς για να φακελώνουν και να δένουν 90» και για «τσάτσους των διοικήσεων που γίνονται υπάλληλοι κι από οπαδοί μετατρέπονται σε παπαγαλάκια 91». Οι περιβόητοι «στρατοί των προέδρων», στον περιορισμένο βαθμό που υπάρχουν και ξεφεύγουν από το χιλιοειπωμένο μύθευμα των ΜΜΕ, πράγματι συναινούν στη διατήρηση της ηρεμίας στις κερκίδες. Οι μεγάλες ΠΑΕ καλούνται συνεχώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν στους οπαδούς τους. Από την εξασφάλιση δωρεάν εισιτηρίων για τα εκτός έδρας παιχνίδια, μέχρι και τη στελέχωση κάποιων θέσεων στη φύλαξη του γηπέδου και τις επιχειρήσεις της ΠΑΕ από «παιδία που προέρχονται από την κερκίδα κι έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στην ομάδα». Ο ρόλος του (μαύρου) χρήματος ευτυχώς ή δυστυχώς έχει προκαλέσει μεγάλες πληγές στο ελληνικό οπαδικό κίνημα. 88 Εμπόριο ναρκωτικών 89 Παροχή «προστασίας» σε νυχτερινά κέντρα διασκέδασης 90 Αναφέρονται σε επιχειρήσεις της αστυνομίας για διείσδυση στον οπαδικό χώρο και την απόσπαση πληροφοριών που οδηγούν στη διατήρηση της τάξης ή τις συλλήψεις ταραχοποιών στοιχείων. 91 Μομφή σε οπαδούς που προσλαμβάνονται σε επιχειρήσεις διοικητικών στελεχών και με το μισθό που παίρνουν εξασφαλίζεται η σιωπή τους ή και η στήριξή τους. 74

Τρεις οπαδοί των τριών ομάδων της Θεσσαλονίκης καταθέτουν τη μαρτυρία τους 92 δίνοντας στο μέτρο του δυνατού την απάντηση στα ερωτήματα που τέθηκαν νωρίτερα αλλά και εν μέρει τις ερμηνείες. Ο Γ. οπαδός του Ηρακλή και θαμώνας της θύρας 10 του Καυταντζογλείου χωρίς να είναι μέλος της ΑΘ10, ο Κ. πρόεδρος των Ιερολοχιτών του Άρη και ο Ν. μέλος μεγάλου συνδέσμου του ΠΑΟΚ που εδράζει στη θύρα 4. Κοινή διαπίστωση των τριών είναι ότι υπάρχει τεράστια είσοδος της πολιτικής στις κερκίδες και ότι ο τρόπος της διαχείρισής της έγκειται πράγματι στα «άτομα που κάνουν κουμάντο στην κερκίδα και το κάθε κομμάτι του πετάλου». Στον ΠΑΟΚ, «η θύρα 4 μαζεύει συνδέσμους με έντονο εθνικιστικό στοιχείο όπως η Νεάπολη, οι Μακεδόνες, οι Northerners, το Ωραιόκαστρο και οι ΒΕΜ, ενώ η 4Α είναι η έδρα συνδέσμων όπως η «Θύρα 4», η Τούμπα και το Κορδελιό όπου παίζουν άτομα από άλλους χώρους», «σε κάθε κομμάτι του πετάλου κάνουν κουμάντο και διαφορετικά άτομα και γι αυτό κρεμιούνται πανιά με διαφορετικό πολιτικό περιεχόμενο σε κάθε πλευρά». Σύμφωνα με την ίδια μαρτυρία «η ακροδεξιά έχει έρεισμα γιατί η ιδεολογία της βασίζεται κατά πολύ στην πειθαρχία, το σεβασμό στην ιεραρχία και τη βία, στοιχεία που υπάρχουν στον οπαδικό χώρο». 93 Τα παιχνίδια με τη Fenerbahce ήταν ιδιαίτερα φορτισμένα (και από άποψη «πολιτικής») για τον κόσμο του Δικεφάλου καθώς «Ο ΠΑΟΚ ως προσφυγικό σωματείο δε θα μπορούσε να είναι ακροδεξιό αλλά από την άλλη δε μπορούμε να είμαστε και αδέρφια με τους Τούρκους που μας σφάξανε και μας διώξανε από τα σπίτια μας Όσοι πήγαμε στην Πόλη γουστάραμε τρελά την πρόκριση και αισθανόμασταν ότι ήμασταν στο σπίτι μας, ότι είναι δικά μας όλα αυτά, πατρίδα μας» 92 Σε προσωπικές συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν την άνοιξη του 2012 σε Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική. 93 Στο παιχνίδι με τη Fenerbahce από την Κωνσταντινούπολη το πέταλο των οπαδών του δικεφάλου παρουσίαζε μία περίεργη εικόνα. Από τη μία πλευρά ελληνικές σημαίες και από την άλλη αυτό το πανό και άτομα με διακριτικά της επίσης ασπρόμαυρης Besiktas. 75

Για τον Ηρακλή και τους οπαδούς του τα πράγματα είναι ελαφρώς διαφορετικά. «Από τη δεκαετία του 1980 και κυρίως του 1990 υπήρχε στον Ηρακλή μία έντονη πολιτικοποίηση. Από τις εποχές του Παπάφη 94 ακόμα. Τα πράγματα έγιναν πιο ξεκάθαρα με την άνοδο της Αυτόνομης. Έχουν πολύ έντονα χαρακτηριστικά από τον αντιεξουσιαστικό χώρο. Το αστέρι, το όνομα. Ακόμα και τα συνθήματα. Όλα δείχνουν προς τα εκεί. Προς Θεού, δε λέω ότι έγινε γιάφκα το πέταλο ή ότι όποιος πιστεύει σε κάτι άλλο παίρνει πόδι. Απλά η ΑΘ10 έχει τέτοιο όνομα και αρκετά από τα παιδιά που την κρατάνε έχουν σχέση με Αντ.Αρ.Συ.Α. και καταλήψεις και τα λοιπά. Ωστόσο και αυτό που πήγε να γίνει και να χρεωθεί όλη κερκίδα ότι είμαστε π.χ. σαν το Λιβόρνο ή τη Rayo Vallecano δε στέκει. Εκ του πονηρού γίνεται για να χτυπάνε τον Ηρακλή». Σύμφωνα και με τη ρητορική που επικρατεί 95 στις σχετικές οπαδικές συζητήσεις αλλά και με το τι πιστεύεται μέσα στο κυανόλευκο πέταλο «ο Ηρακλής έφαγε κυνήγι και εξ αιτίας της Αυτόνομης. Ειδικά η κόντρα με τους μπάτσους αγρίεψε εξ αιτίας αυτής της σχέσης Ακούστηκαν και διάφορα ότι η εξωκοινοβουλευτική Αριστερά είχε στήσει φάση για να στρατολογεί πιτσιρίκια αλλά δε στέκει κάτι τέτοιο. Τουλάχιστον όχι σα προπαγάνδα ή κατήχηση και προσηλυτισμό. Απλά λογικό είναι κάποια πιτσιρίκια να θέλουν να μοιάσουν στα κουμάντα, να δειχτούν και να ανέβουν ας το πούμε... Μόδες είναι όλα αυτά. Ο Ηρακλής μένει και για τον Ηρακλή πάμε όλοι στο γήπεδο. Τα πολιτικά είναι κομμάτι της οπαδικής φάσης αλλά συνοδευτικό. Ο Ηρακλής είναι ας το πούμε το «κυρίως πιάτο» του μενού». 94 Ιστορικός σύνδεσμος φιλάθλων του Ηρακλή που ανέστειλε τη λειτουργία του στα μέσα της δεκαετίας του 2000 95 Στην πρόσοψη του κτηρίου που στεγάζεται ο σύνδεσμος της ΑΘ10 υπάρχει βαμμένη με μεγάλα γράμματα η φράση «ΚΑΤΩ Η ΧΟΥΝΤΑ» 76

Για τον Άρη, αν και τα πράγματα έχουν αναλυθεί κάπως εκτενέστερα, η επίσημη θέση των Ιερολοχιτών έχει τη δική της σημασία. «Κάτω από τη σημαία του Άρη μπορούν να συνυπάρξουν φασίστες, αναρχικοί, αριστεροί, δεξιοί, οτιδήποτε. Αρκεί την ώρα που έρχονται στο γήπεδο να βάζουν πάνω από όλα το Θεό του Πολέμου Άλλωστε είμαστε περήφανοι που στο καταστατικό του συλλόγου μας γράφει «εκ πασών των κοινωνικών τάξεων» γιατί πάνω από όλα μας συνδέει ο Άρης». Η πολιτική στις κερκίδες εισήλθε διότι «οι οπαδοί δεν είμαστε αποκομμένοι από την κοινωνία, είμαστε ένα σκεπτόμενο και πολιτικοποιημένο κομμάτι της ο αντικοινοβουλευτισμός και τα άκρα είναι απόρροια των αντίστοιχων κοινωνικών τάσεων και επειδή το ποδόσφαιρο συγκινεί τις μάζες, τα άκρα βρίσκουν πρόσφορο έδαφος». Όταν η συζήτηση πηγαίνει στο μακεδονικό ζήτημα η θέση των Ιερολοχιτών δίνει άθελά της ίσως μία πολύ καλή εξήγηση της απλοϊκότητας στο κρέμασμα της ελληνικής σημαίας στης κερκίδες «Χωρίς εθνικιστικές κορώνες και κραυγές και χωρίς φασιστική και εθνικιστική διάθεση, απλά γνωρίζοντας την ιστορία, πιστεύουμε ότι η Μακεδονία ήταν ανέκαθεν ελληνική. Δυστυχώς αυτό παρεξηγείται αλλά δεν είναι κακό ως Έλληνες και Μακεδόνες να αναρτήσουμε μία ελληνική σημαία... ο Άρης εκπροσωπεί ένα κομμάτι της Ελλάδας που είναι έξω από τη βρωμιά του συστήματος και το άρρωστο κατεστημένο Αυτή την Ελλάδα εκφράζει η σημαία και αυτήν τιμούμε. Ούτε τις διεφθαρμένες κυβερνήσεις, ούτε τους πολιτικούς και οικονομικούς ταγούς». Η συνέχεια της συνέντευξης είναι μία εξαιρετική πάσα για μία σειρά άλλων κοινωνικών προεκτάσεων στην οπαδική κουλτούρα. Πρώτος σταθμός ο άτυπος τοπικισμός και ο τρόπος με τον οποία μία ομάδα αποτελεί για τους οπαδούς της το σύμβολο της πόλης-περιοχής στην οποία εδρεύει: «Άλλωστε ο Άρης είναι η ψυχή της Θεσσαλονίκης και εκφράζει αυτήν ακριβώς τη φιλοσοφία. Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη έξω από το σύστημα. Τόσο δυναμική μα και τόσο ριγμένη και ο Άρης είναι η ζωντανή ιστορία της. Πάντα με υπερηφάνεια και σταθερότητα σε αξίες και αρχές». Στην «Πόλη των Φαντασμάτων» τα οπαδικά ηνία ποτέ δε σταματούν να έχουν διεκδικητές. «Πόλη του Θεού» για τους Αρειανούς, «Εμείς είμαστε η Θεσσαλονίκη» για τους ΠΑΟΚτσήδες. Στα ελληνικά πέταλα είναι σαφώς πιο συνηθισμένο να συναντήσει κανείς τοπικισμό ή κοινωνικό ρατσισμό παρά συμπεριφορές και καταστάσεις αντλημένες από τις κερκίδες των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Αν και υπάρχει πολιτικοποίηση, έντονη προδιάθεση για βία, κοινωνικός αποκλεισμός και φυσικά πραγματική απέχθεια για την αστυνομία, τα ΜΜΕ και τη διαφορά στους κόλπους του αθλητισμού, υπάρχει ταυτόχρονα και χαώδης απόσταση. 77

Τα πέταλα στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ είναι πραγματικά εργοστάσια εθνικισμού και ακροδεξιάς ιδεολογίας. Πολωνία, Σερβία, Ρωσία, Τσεχία και Κροατία έχουν τα πρωτεία εθνικιστικές κερκίδες και τα παραδοσιακά ακροδεξιά πέταλα της Ιταλίας (Lazio, Hellas Verona, Inter) και της Ισπανίας (Real Madrid, Atlètico de Madrid, Real Betis, Espanyol) σχεδόν ωχριούν μπροστά στα πέταλα των σταδίων πρώην κομμουνιστικών κρατών. Πέραν κάθε αμφιβολίας, η εθνικιστική ιδεολογία στην ανατολική Ευρώπη δεν είναι μία απλή νεολαιίστικη γηπεδική μόδα. Είναι ο αντίστοιχος αντικατοπτρισμός της εκεί κοινωνίας και των νέων συνθηκών, όπως ο φασισμός στην Ιταλία ή η νοσταλγία του καθεστώτος Franco στην Ισπανία. 9697 Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, όσον αφορά στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, έχει ονοματεπώνυμο: Željko Ražnatović. Ο «Αρκάν» ήταν ηγέτης του κυρίαρχου σχήματος Delije των οπαδών του Ερυθρού Αστέρα. Σε μία εποχή όπου ο εθνικισμός αυξανόταν ανάμεσα στις εθνότητες που συγκροτούσαν τη Γιουγκοσλαβία, ο Αρκάν αρχικά θεωρούνταν ως ο άνθρωπος που θα εξάλειφε την πολιτική ανάμιξη και τον εθνικισμό από τις τάξεις των οπαδών του Ερ. Αστέρα 98. Το σημαδιακό παιχνίδι ενάντια στη Dinamo στο Zagreb τη 13 η Μαΐου 1990 ήταν αυτό που άλλαξε τα δεδομένα 99. Τα εκτεταμένα επεισόδια που σημειώθηκαν στον εν λόγω αγώνα είχαν σαφή χαρακτήρα εθνοτικού μίσους. Ο Ερ. Αστέρας ήταν ταυτόσημος με τη «Σερβοσύνη» στην πρώην Γιουγκοσλαβία, σχεδόν ταυτόσημος και με το ορθόδοξο δόγμα. Από την άλλη η Dinamo εξέφραζε τον κροατικό εθνικισμό καλύτερα και από την Ustasha ρητορική του Tudjman. Η διαπίστωση του Αρκάν ήταν προφητική: «Κατάλαβα ότι πηγαίναμε για πόλεμο. Έπρεπε να δράσουμε άμεσα» 96 Στην Καταλονία οπαδοί της Barcelona και οι αυτονομιστές αποτελούν την πλειοψηφία, ωστόσο στο πέταλο της Espanyol τίποτα από δύο δεν είναι ευπρόσδεκτο. Το βασιλικό εθνόσημο, κέλτικοι σταυροί ή ακόμα και ο παλαιός θυρεός του καθεστώτος Franco κοσμούν τις ισπανικές σημαίες της κερκίδας. 97 Ο αετός του καθεστώτος Franco παρών και στο πέταλο των φανατικών της Atlètico de Madrid 98 Ivan Colovic, Football, Hooligans and War στο βιβλίο του Nebojsa Popov, The road to War in Serbia, CEU Press, Budapest 2000, σελίδα 386 99 Popov, οπ σελίδες 373-396 78

Στα ελληνικά γήπεδα η χρήση ακροδεξιών και εθνικιστικών συμβόλων υπάρχει έντονα μόνο σε ομάδες όπως η Καλαμάτα, η Βέροια και ο Απόλλων Καλαμαριάς. Παλαιότερα το φαινόμενο ήταν κάπως εντονότερο και στην κερκίδα του Παναθηναϊκού ενώ μεγάλες ελληνικές σημαίες υπήρχαν για λόγους καζούρας και στο γήπεδο Χαριλάου στο ντέρμπυ μίσους μεταξύ Άρη και Π.Α.Ο.Κ. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις υπάρχει έντονη φημολογία για σχέσεις και παρείσφρηση στοιχείων της Χρυσής Αυγής και μάλιστα πολύ πριν την ανάδειξή της σε κοινοβουλευτικό κόμμα. Στην πραγματικότητα, η επαφή της Χρυσής Αυγής με το ποδόσφαιρο είναι ξεκάθαρη στην περίπτωση της Εθνικής ομάδας, ιδιαίτερα δε πριν η παρακολούθηση των αγώνων της γίνει μόδα με την κατάκτηση του Ευρωπαϊκού πρωταθλήματος του 2004. 100101 100 Ταυτόχρονα, μεγάλες ελληνικές σημαίες αλλά και σύμβολα της ευρύτερης ακροδεξιάς ιδεολογίας κάνουν την εμφάνισή τους σε κερκίδες μεγάλων και μικρών ομάδων αλλά αποτελούν μάλλον την εξαίρεση παρά τον κανόνα. 101 Ο Σύνδεσμος Φίλων της Εθνικής Ελλάδος «Γαλάζια Στρατιά» είχε πολλά μέλη που ταυτόχρονα ήταν και μέλη της Χρυσής Αυγής και μάλιστα στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν τόσο ο εθνικισμός όσο και η Εθνική ομάδα δεν ήταν τόσο προσφιλή σε μεγάλες μάζες πληθυσμού. 79

Καθώς τα εθνικιστικά σύμβολα είναι πλέον σποραδικά στα ελληνικά πέταλα, διαπιστώνεται πως μάλλον συχνότερα συναντώνται πανό και σύμβολα με ακριβώς αντίθετο περιεχόμενο. Ατρόμητος και Λάρισα έχουν συνδέσμους, στα πανό των οποίων υπάρχει ο τίτλος «ΑΝΤΙ-ΝΑΖΙ» και κρεμιούνται σε προσεγμένα σημεία του πετάλου. Πολλοί οπαδοί, εμπνευσμένοι από την αντιρατσιστική και αντιφασιστική ταυτότητα του γερμανικού συλλόγου Sankt Pauli 102, φορούν τα χαρακτηριστικά μπλουζάκια με τη στάμπα των οπαδών της και σε αρκετά γήπεδα τραγουδούν συνθήματα που βασίζονται στη μουσική του τραγουδιού των SKA-P Rayo Vallecano που αναφέρεται στην ομώνυμη ομάδα. 103 Οι στίχοι του τραγουδιού είναι κατατοπιστικοί όσον αφορά την ιδεολογία που φέρει: «είμαστε οι πιο αναρχικοί οπαδοί, οι πιο μεθυσμένοι, οι πιο αντιφασίστες. Η Rayo μας (είναι) επαναστατική. Όλοι οι φασίστες δρόμο από τη γειτονιά μου!». Το σχήμα των οπαδών της Rayo, οι Bukaneros, θεωρούνται από τα πλέον γνωστά αντιφασιστικά σχήματα στην Ευρώπη αν και η ομάδα τους αγωνιστικά υστερεί. Οι δύο αυτοί σύλλογοι, αποτελούν σημείο αναφοράς για τους αναρχικούς, αντιεξουσιαστές και ακροαριστερούς ποδοσφαιρόφιλους στην Ευρώπη. 102 http://de.wikipedia.org/wiki/fc_st._pauli 103 Το χαρακτηριστικό γκράφιτι δείχνει την ιδεολογία που φέρει η Rayo. Ξεχωρίζει η σημαία της δημοκρατικής Ισπανίας (1931-1939) και μάλιστα χωρίς το βασιλικό εθνόσημο, η σημαία με το σφυροδρέπανο και η κοκκινόμαυρη σημαία που συμβολίζει την αναρχία. 80

Εκτός από τα μπλουζάκια και τις σημαίες που προέρχονται από τη Sankt Pauli και το τραγούδι των οπαδών της Rayo που αντηχεί ως σύνθημα σε πολλά γήπεδα, η κουλτούρα που έρχεται από τις κερκίδες αυτές χρίζει ιδιαίτερη μνεία. Το ντύσιμο και το στυλ του κάθε οπαδού μπορεί να πει πολλά σε ένα έμπειρο μάτι. Τα μαύρα αθλητικά παπούτσια, σε συνδυασμό με αθλητική φόρμα, πολύγωνο καπέλο πολλές φορές συνοδεύουν τους οπαδούς της αριστερίζουσας ή αναρχικής ιδεολογίας. Το άτυπο σετ συχνά συνοδεύεται από παλαιστινιακό φουλάρι, σκουλαρίκια και άλλα αξεσουάρ στα χέρια ή γύρω από το λαιμό. Αντίθετα οι ακροδεξιοί είτε έχουν αναφορές σε «στρατιωτικό» ντύσιμο με αρβύλες και κοντοκουρεμένα κεφάλια ή ακολουθούν περισσότερο το βρετανικό casual ντύσιμο με τις επώνυμες μάρκες, τα (συχνά) λευκά αθλητικά παπούτσια και καπέλο τύπου τζόκεϊ. Το ντύσιμο δεν προσδιορίζει εξ ορισμού την πολιτική ταυτότητα ενός οπαδού, ωστόσο η γενική παρατήρηση μπορεί να λειτουργήσει ως μία πρώτη κριτική ματιά κατάταξης. 104 Για τους Fentagin τα πράγματα είναι απλά και καταδεικνύουν και αυτή την πτυχή της ανάμιξης πολιτικής και οπαδών: «Όχι, σα σύνδεσμος δεν είμαστε ούτε αναρχικοί, ούτε κομμουνιστές, ούτε τίποτα. Ο καθένας μπορεί να πιστεύει ότι θέλει. Όμως ένας φασίστας ή ένας ρατσιστής δεν έχουν θέση δίπλα μας. Και δε θα μπορούσε, όταν το Περιστέρι έχει ένα τέτοιο παρελθόν με αγώνες στη Κατοχή, τον Εμφύλιο αλλά και μετά. Το Περιστέρι είναι μία εργατική συνοικία, με μία κουλτούρα και μία παράδοση ταυτισμένες με λαϊκούς και κοινωνικούς αγώνες. Όλα αυτά περνάνε και στην 104 Στην εκτός έδρας μετακίνηση των Fentagin ξεχωρίζουν πανό με τη μορφή του Che Guevara, το ΑΝΤΙ-ΝΑΖΙ με τη χαρακτηριστική γραμματοσειρά που έχει το κεντρικό πανό των Bukaneros και μία περουβιανή σημαία που παραπέμπει στο μαοϊκό εξτρεμιστικό «ερυθρό μονοπάτι». 81

κερκίδα μας. Πώς θα ήταν δυνατόν σε μία προσφυγική γειτονιά και σε μία κερκίδα σαν τη δικιά μας να ανεχτούμε ρατσιστές; Πώς θα ήταν δυνατόν να έχουμε φασίστες ανάμεσά μας όταν ως Ατρόμητος εκφράζουμε λαϊκά στρώματα, εργατική τάξη, μετανάστες και πρόσφυγες; Είμαστε η ψυχή μίας γειτονιάς που κατοικήθηκε από κατ επέκταση βασανισθέντες με όλα αυτά, η περιοχή έχει χαρακτηριστεί αριστερή και ίσως αυτό να επηρεάζει και τη δικιά μας κουλτούρα. Είμαστε οι ίδιοι άνθρωποι μέσα στο γήπεδο αλλά και έξω από αυτό. Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά». 105 Ιδιαίτερα οι αναφορές στο ρατσισμό, μάλλον στοχεύουν περισσότερο στα τεκταινόμενα εκτός γηπέδου. Στην Ελλάδα τα ρατσιστικά συνθήματα είναι σχεδόν ανύπαρκτα και τις περισσότερες φορές είναι τα γνωστά ως «αντεθνικά» που στοχεύουν στην προσβολή των αντιπάλων. Υπήρξαν και κάποιες περιπτώσεις όπου έγχρωμοι ποδοσφαιριστές έγιναν θύματα ρατσιστικής επίθεσης, καθώς ορισμένοι οπαδοί μιμούνταν τις κραυγές πιθήκων στις εξέδρες. Αν και μάλλον επρόκειτο για άνοστο αστείο και μεμονωμένα περιστατικά, υπήρξε γενική κατακραυγή και είναι 105 Διάφορα πανό με αριστερίζουσα ρητορική και συμβολισμούς κάνουν την εμφάνισή τους στα ελληνικά πέταλα. «Ενάντια σε κάθε μορφής ρατσισμό» από την Original της ΑΕΚ, αντιρατσιστικό μήνυμα από τους οπαδούς του Παναιτωλικού. Πανό αλληλεγγύης από τους οπαδούς του Αστέρα Εξαρχείων, σημαία της «αντιφασιστικής δράσης» από οπαδούς της Παναχαϊκής, Venceremos και σφιγμένη γροθιά από οπαδούς του Εργοτέλη, «κλέψτε από τους πλούσιους, δώστε τα στους φτωχούς» από το άκρο-αριστερό σχήμα los solidários που εδράζει στη θύρα 4Α της Τούμπας και μήνυμα κατά Sarkozy και Le Pen και πάλι από την Original 82

αλήθεια ότι η ελληνική Super League συμπράττει και συνεργάζεται άψογα με την UEFA σε θέματα καταπολέμησης του ρατσισμού. Συγκεκριμένα η περίπτωση της ρατσιστικής επίθεσης στον έγχρωμο Γάλλο πρώην σούπερ σταρ του Παναθηναϊκού Djibril Cissé το Σεπτέμβριο του 2010 από μερίδα «φιλάθλων» στο Βόλο είχε προκαλέσει το κοινό αίσθημα. Υπήρξε επίσημη τοποθέτηση από διάφορους φορείς, ωστόσο αίσθηση προκάλεσε και η δημόσια τοποθέτηση 106 του Super 3 (!), που αν και το περιστατικό δεν αφορούσε παίκτη του Άρη, καταδίκασε το ρατσισμό που καλλιεργείται στα ελληνικά γήπεδα. Η αλήθεια για το ρατσισμό στην οπαδική μικρό-κοινωνία διαφαίνεται από μία καφενειακή συζήτηση που έλαβε χώρα στο περιθώριο της συνέντευξης του προέδρου των Ιερολοχιτών. Ο L. έγχρωμος υπήκοος Μ. Βρετανίας είναι μέλος του συνδέσμου. Μεταξύ «τυριού και αχλαδιού» σχολίασε ότι έχει δεχτεί ελάχιστο ρατσισμό στο γήπεδο και ότι το πρόβλημα ήταν εντονότερο «στο σχολείο από δασκάλους και καθηγητές και στο δρόμο από την αστυνομία. Γενικά οι καθώς πρέπει και καλοντυμένοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν άλλους ανθρώπους με ρατσισμό. Στο γήπεδο όλα γίνονται για την καζούρα και για να εκνευρίσεις τον αντίπαλο». Όταν λίγο αργότερα η συζήτηση πήγε στον άσπονδο συμπολίτη Π.Α.Ο.Κ. ο ίδιος άνθρωπος έδειξε άθελά του ίσως, την πραγματική χιουμοριστική διάσταση του ρατσισμού στα ελληνικά γήπεδα: «με τους δίπλα είμαστε τριπλά ρατσιστές. Τους μισούμε εθνικά γιατί είναι Τούρκοι, θρησκευτικά γιατί είναι Μουσουλμάνοι και κοινωνικά επειδή βρωμάνε». Ακόμα και στα πιο «δύσκολα» πέταλα στην Ελλάδα, οι μετανάστες είναι σχετικά ευπρόσδεκτοι και ελάχιστα περιστατικά ρατσιστικής βίας έχουν σημειωθεί σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Στα ελληνικά πέταλα, για τους οπαδούς ως σώμα (και δυστυχώς όχι και για τον καθένα ξεχωριστά) αν ο διπλανός οπαδός φοράει το ίδιο χρώμα κασκόλ δεν έχει σημασία το χρώμα του δέρματός του. Αν έχει ως «θρησκεία» το «Δικέφαλο», το «Θρύλο», το «Τριφύλλι», το «Θεό του Πολέμου» κοκ δεν έχει σημασία σε ποια θρησκεία ανήκει και αν μπορεί και τραγουδάει τα συνθήματα της ομάδας δεν έχει σημασία σε τι γλώσσα έμαθε τις πρώτες του λέξεις. Κάτω από την ίδια σημαία, λοιπόν, υπάρχει χώρος για όλους. Ανεξάρτητα από πολιτικά φρονήματα ή καταγωγή. Υπάρχει αλληλεγγύη που σπανίζει στην κοινωνία. Είναι δεσμοί οικογενειακοί έστω και δίχως αίμα. Σαν τις φαντασιακές κοινότητες, όσοι σκεπάζονται από αυτή τη σημαία είναι αδέρφια κι ας μη συναντηθούν ποτέ. 106 http://www.sport-fm.gr/article/194142 83

A.C.A.B. & «Α.Ρ.Δ.». Μία διπλή με φόντο το φαινόμενο της βίας. Όπως σε κάθε τομέα ευρύτερης κοινωνικής δραστηριότητας, έτσι και στο χώρο του αθλητισμού και τα παρελκόμενά του, η παρουσία της αστυνομίας και των ΜΜΕ είναι σχεδόν αυτονόητη. Το σημαντικό όμως στην παρούσα έρευνα δεν είναι μόνο το ποιος είναι στην πραγματικότητα ο ρόλος τους, σε σχέση με αυτόν που λειτουργικά και ηθικά θα έπρεπε να είναι, αλλά κυρίως το πώς αλληλεπιδρούν με το οπαδικό φαινόμενο δύο θεσμοί που συσχετίζονται άμεσα με το κράτος και την εν γένει πολιτεία. Όσο και αν το γήπεδο διαφέρει από τους υπόλοιπους τομείς της κοινωνικοπολιτικής δραστηριότητας, τα ΜΜΕ δεν σταματούν να είναι μία τέταρτη εξουσία που φιλοδοξεί να ανέβει στην ιεραρχία και η Αστυνομία εξακολουθεί να είναι ο φορέας που διαφυλάσσει ή επιβάλει την τάξη όταν γενικεύονται αποκλίνουσες συμπεριφορές. Πράγματι, αυτός ο ρόλος της Αστυνομίας στα γήπεδα παρερμηνεύεται συχνότερα απ ότι τα θρησκευτικά κείμενα το Μεσαίωνα. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως πανάκεια, αλλά οι δυνάμεις της δημόσιας τάξης θα έπρεπε να παρευρίσκονται στους χώρους των αθλητικών εκδηλώσεων πρωτίστως για να προλαμβάνουν τυχόν επεισόδια, έπειτα για να μεταδίδουν το αίσθημα της γνήσιας ασφάλειας στους παρευρισκομένους και μόνο σε απευκταίες περιπτώσεις να καταστέλλουν βίαια επεισόδια που ξεσπούν στις κερκίδες. Σε ένα κόσμο ιδανικά πλασμένο η αστυνομία έπρεπε να είναι αρωγός στην ομαλή διεξαγωγή ενός αγώνα και όχι το κόκκινο πανί για μεγάλο μέρος των παρευρισκομένων και εδραζόντων σ αυτές. Για τα δε ΜΜΕ τα πολλά λόγια είναι περιττά. Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι, στην ιδεατή τους διάσταση τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θα έπρεπε να μεταφέρουν ειδήσεις από την προπόνηση, να μεταδίδουν τους αγώνες και να ετοιμάζουν ρεπορτάζ αναφορικά με τις μεταγραφές ή τις εκδηλώσεις των συλλόγων. Η πραγματικότητα όμως είναι αντίστοιχη και παράλληλη με το βρώμικο ρόλο των ΜΜΕ και στο πολιτικό παιχνίδι. Οι ομοιότητες στην παραπληροφόρηση, τους εκβιασμούς, τη λασπολογία, την προώθηση συμφερόντων, τη χαλιναγώγηση των μαζών και στην τελική στην εξουσία που επιδιώκουν τα «media» είναι τεράστιες και λίαν ανησυχητικές για όλους. Ταυτόχρονα και για προφανείς λόγους, οι δημοσιογράφοι τυγχάνουν και της ίδιας ακριβώς (μη) αποδοχής από το αθλητικό κοινό όπως στην ευρύτερη κοινωνία. 84

Έτσι, όσο ασχολείται κανείς με την οπαδική κουλτούρα αλλά και τη θέση του οπαδικού φαινομένου στο κοινωνικό σύστημα αξιών και δράσεων, δε μπορεί παρά να «σκοντάφτει» διαρκώς πάνω στο αβυσσαλέο μίσος που τρέφουν οι οπαδοί για δύο συνομοταξίες: την Αστυνομία και τα ΜΜΕ. Τα ακρωνύμια ACAB /«1312» και «ΑΡΔ», τα οποία συχνά συναντώνται στο δημόσιο λόγο των οπαδών, δείχνουν ξεκάθαρα το πώς ο μύθος των δύο θεσμών έχει διανθιστεί από πέπλα αμφιβολίας, επιφυλακτικότητας, κατηγοριών και εν τέλει μίσους από την πλευρά των οπαδών. Το ακρωνύμιο ACAB, αν και εμπνευσμένο αρχικά από απεργούς ανθρακωρύχους, έγινε ευρέως διαδεδομένο από το ομώνυμο τραγούδι του Oi! συγκροτήματος 4 Skins και αναλύεται ως All Cops Are Bastards. Για λόγους που εξηγούνται αψεγάδιαστα στο έργο του Louis «Το φαινόμενο των Ultras στην Ιταλία», αλλά κυρίως στις ταινίες ID 107, The Football Factory 108 και Green Street Hooligans 109, οι απανταχού οπαδοί θεωρούν την αστυνομία ως τον ύπατο εχθρό του οπαδικού κόσμου και το βασικό αν όχι το μόνο- κοινό σημείο μεταξύ τους επαφής. Το ACAB συναντάται συχνά σε κερκίδες και τοίχους ως «1312», κωδικοποιώντας και αντιστοιχώντας δηλαδή τα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου στους αντίστοιχους αριθμούς, λόγω της ανά περιστάσεις απαγόρευσης αναρτήσεων του ACAB από τις αστυνομικές αρχές για προφανείς λόγους. 107 ID, BBC Movies, σε σκηνοθεσία Philip Davies, 1994 108 The Football Factory, Vertigo Films, σε σκηνοθεσία Nick Love, 2004. Η ταινία βασίστηκε στο εξαιρετικό ομώνυμο βιβλίο του John King (εκδόσεις Jonathan Cape, Λονδίνο 1997) και αποτέλεσε τη βάση των εξαιρετικών ντοκιμαντέρ του BBC με θέμα το χουλιγκανισμό The real football factories & The real football factories International. 109 Green Street Hooligans, Universal Pictures, σε σκηνοθεσία Lexi Alexander, 2005 85

Τα γενεσιουργά αίτια της έχθρας αυτής μπορούν να χωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα με το βαθμό ορθολογισμού τους. Από τη μία οι οπαδοί έχουν σοβαρά και δικαιολογημένα παράπονα από τον τρόπο δράσης των αστυνομικών και λοιπών διωκτικών αρχών και από την άλλη είναι ικανοί ακόμα και να διοργανώσουν εκδηλώσεις διαμαρτυρίας για νόμιμες και νομότυπες συλλήψεις συν-οπαδών τους, ακόμα κι όταν πρόκειται για περιπτώσεις που αφορούν περισσότερο στον ποινικό κώδικα (όπως πχ οπλοκατοχή ή εμπόριο ναρκωτικών) παρά στον εκάστοτε αθλητικό νόμο. Το έργο του Louis 110 αποτελεί και πάλι φάρο για όποιον επιχειρεί να αναλύσει έτι περισσότερο το αβυσσαλέο αυτό μίσος, ωστόσο αξίζει να γίνει μία ιδιαίτερη αναφορά στα της ελληνικής πραγματικότητας. Τα δύο βασικά (και μάλλον δικαιολογημένα) παράπονα των οπαδών απέναντι στην ελληνική αστυνομία είναι πρωτίστως η υπερβολική και συχνά απρόκλητη βία έναντι των οπαδών και έπειτα οι αντισυνταγματικές απαγορεύσεις των μετακινήσεων ή η απάνθρωπη και τριτοκοσμική μεταχείριση στην οποία υπόκεινται συχνά οι οπαδοί όταν αυτές επιτρέπονται. Αν και πρόκειται για καταστάσεις οι οποίες δύσκολα μπορούν να γίνουν αντιληπτές από ανθρώπους που δεν τις έχουν βιώσει και έτι περισσότερο που αδυνατούν να τις συγκρίνουν με αντίστοιχες συμπεριφορές σε άλλους τομείς δράσης της κοινωνίας, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που μπορούν να αποτυπωθούν ικανοποιητικά. Σαφώς και δεν πρόκειται για μία τυφλή κριτική στις μεθόδους πρόληψης της ελληνικής αστυνομίας αλλά μία τέτοια καταγραφή μπορεί να δείξει το πως συχνά, αντί να προλάβουν, προκαλούν αναταραχές και ενίοτε μοιάζουν με πράξεις βίαιης καταστολής όταν δε συντρέχει λόγος. 110 Louis, οπ σελίδες 137-141, 269-271, 312-313 86

Η αστυνομική βία αποτελεί θέμα taboo για την ελληνική κοινωνία. Παρακολουθώντας τη διάσταση του θέματος στον Τύπο, το διαδίκτυο και κυρίως τις τηλεοράσεις τα τελευταία χρόνια, εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι η ΕΛ.ΑΣ. βρίσκεται στο στόχαστρο είτε γίνει χρήση βίας, είτε όχι. Η Αστυνομία κατηγορείται από τη μία για την εκτεταμένη χρήση χημικών που κάνει κατά τη διάρκεια των επεισοδίων, για περιπτώσεις «ξυλοδαρμού» πολιτών, διαδηλωτών ή κουκουλοφόρων αλλά και για τις σωρηδόν προσαγωγές υπόπτων που ενίοτε γίνονται από τις αστυνομικές δυνάμεις. Στα ίδια άρθρα-δημοσιεύματα-δελτία ειδήσεων, η Αστυνομία επικρίνεται εκ νέου από τα ίδια άτομα- ανώνυμους-δημοσιογράφους για την έλλειψη πυγμής, την αδυναμία της να προστατεύσει τις περιουσίες των πολιτών και την απροθυμία/ανικανότητά της να συλλάβει τους πρωταίτιους των εκάστοτε επεισοδίων. 111 Το σκηνικό αλλάζει άρδην όταν πρόκειται για την παρουσία της Αστυνομίας στα γήπεδα της χώρας. Σύσσωμος ο πολιτικός Τύπος και οι διάφοροι φωτεινοί παντογνώστες των τηλεοπτικών πάνελ ζητούν εντατικοποίηση της καταστολής, αύξηση των μέτρων ασφαλείας και των ποινών, επικροτούν τις προσαγωγές και τις συλλήψεις και προσπαθούν να συντηρήσουν ένα μύθο «χουλιγκανισμού» και «τυφλής βίας στα γήπεδα» ακόμη κι όταν δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι μπορεί συνέβη και κάτω από ποιές συνθήκες. Κάτω από την «προστασία» των ΜΜΕ και ακόμα συχνότερα όταν οι κάμερες απουσιάζουν η αστυνομική βία στα γήπεδα δείχνει το σκληρότερο πρόσωπό της. Τα αλλεπάλληλα χτυπήματα με τα κλομπ είναι στην ημερησία διάταξη για τους φιλοξενούμενους οπαδούς, κυρίως όταν πρόκειται να μπουν στο γήπεδο ή να βγουν από αυτό. Τις περισσότερες φορές μοιάζει να μην συντρέχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος και συχνά την «πληρώνουν» οι αθώοι. 111 Οπαδοί του Άρη διαμαρτύρονται για την αστυνομική βία σε συλλαλητήριο στην Καμάρα τον Ιανουάριο του 2007. Διπλή αναφορά στην υπόθεση της «ζαρντινιέρας» και της προφυλάκισης ενός οπαδού σύμφωνα με τον αθλητικό «Νόμο Ορφανού». 87

Όσοι έχουν βιώσει τις εκτός έδρας μετακινήσεις, μπορούν να καταθέσουν πλειάδα μαρτυριών για «βρώμικα» χτυπήματα με τη λαβή του κλομπ (η οποία είναι σκληρότερη από τον κορμό του), για «πιτσιρίκια» που χτυπήθηκαν ως εύκολοι στόχοι έναντι «ζωηρότερων» οπαδών με μεγάλη σωματική διάπλαση, για πισώπλατα χτυπήματα και άθλιες ύβρεις εκ μέρους ορισμένων αστυνομικών οργάνων. Έχει δε παρατηρηθεί, ότι τα περισσότερα περιστατικά αστυνομικής βίας είχαν στόχο οπαδούς που ταξίδευαν από το βορρά στο νότο και αντίστροφα και ταυτόχρονα (κυρίως στις επαρχιακές πόλεις) ότι οι απλοί φίλαθλοι που εκδράμουν μεμονωμένα και φτάνουν νωρίτερα στην πόλη, τυγχάνουν πολύ καλύτερης αντιμετώπισης σε σχέση με τους οργανωμένους οπαδούς που καταφτάνουν με πούλμαν. Σαφώς και το θέμα της αστυνομικής βίας δε μπορεί να αναλυθεί εκτενώς μέσα σε λίγες γραμμές και σίγουρα όχι χωρίς την επίσημη τοποθέτηση κάποιου αρμόδιου αστυνομικού οργάνου και του αντίστοιχου πολιτειακού φορέα που συχνά υπαγορεύει τις εντολές εντατικοποίησης της βίαιης καταστολής. Ωστόσο, ως γενική παρατήρηση μπορεί να διατυπωθεί μία αδικαιολόγητη έως και ύποπτη αύξηση της βίας στα γήπεδα σε σχέση με άλλους τομείς και δράσεις της κοινωνίας, όπου υπάρχει αστυνομική επιτήρηση. Ο οπαδικός κόσμος κάνει λόγο 112 για πειραματικό εργαστήριο καταστολής που έχει στηθεί στα ελληνικά αλλά και τα απανταχού γήπεδα. Αναφέρουν ότι οι οπαδοί χρησιμοποιούνται ως πειραματόζωα σε δοκιμές νέων μεθόδων των αστυνομικών αρχών και εκφράζουν τον εύλογο προγραμματισμό για τις δυνατότητες μεταφοράς της τεχνογνωσίας και των μεθόδων καταστολής στην κοινωνία. 112 Βλέπε ανακοινώσεις συνδέσμων, fanzine και οπαδικά φόρουμ. 88

Το θέμα της απαγόρευσης των μετακινήσεων, όπως έχει ήδη αναφερθεί αποτελεί ένα από τα κοινά «κατηγορώ» των οπαδών απέναντι στο ελληνικό κράτος. Η ανάλυση της αντισυνταγματικής αυτής διάταξης του αθλητικού νόμου, η οποία αναιρεί το δικαίωμα των Ελλήνων πολιτών να μετακινούνται ελευθέρως στην ελληνική επικράτεια, αν και δεν είναι του παρόντος, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Παρόμοιο όμως είναι το ενδιαφέρον που εδράζει στο τι συμβαίνει κατά τη διάρκεια των εκτός έδρας μετακινήσεων και ποιος είναι τελικά ο ρόλος της αστυνομίας στις μετακινήσεις αυτές. Καθώς έχουν σημειωθεί αμέτρητα περιστατικά πλιάτσικου στα καταστήματα που βρίσκονται κατά μήκος των εθνικών οδών, η αστυνομία πολλές φορές απαγορεύει τις στάσεις των οπαδικών πούλμαν εξ αιτίας του φόβου πρόκλησης νέων επεισοδίων, φθορών και μικροκλοπών. Έτσι οι οπαδοί αναγκάζονται να ταξιδεύουν επί ώρες σε αμφίβολης ποιότητας πούλμαν και αντίστοιχους δρόμους, χωρίς τη δυνατότητα να αγοράσουν νερό, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε τουαλέτες και χωρίς να μπορούν να προμηθευτούν επιπλέον τρόφιμα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το λογικότατο εκνευρισμό των οπαδών αλλά ταυτόχρονα κάτι ακόμα: τη μεγαλύτερη κατανάλωση αλκοόλ χωρίς φαγητό, νερό και τουαλέτα, μεγιστοποιώντας έτσι τη μέθη και την επιθετικότητα που συχνά επισύρεται από αυτή. Ως επιστέγασμα των ανωτέρω έρχεται και η εσκεμμένη καθυστέρηση των φιλοξενουμένων με σκοπό να μπουν οι οπαδοί των γηπεδούχων στο γήπεδο και να αποφευχθούν οι συμπλοκές στους δρόμους γύρω από τα γήπεδα. Αυτό οδηγεί σε περισσότερο εκνευρισμό, περισσότερη κατανάλωση αλκοόλ και περισσότερα παράπονα εκ μέρους των οπαδών. 89

Έτσι ο φαύλος κύκλος του μίσους δυναμώνει και διαιωνίζεται. Η εκατέρωθεν βία προάγει τη διαιώνιση ενός φαύλου κύκλου εμποτισμένου με μίσος, καχυποψία και πλήρως συνομολογούμενη έχθρα. Το πλέον σημαντικό ωστόσο, είναι το πώς αυτή η σχέση και συνύπαρξη λειτούργησε μέσα στην καρδιά της κρίσης. Σε κάθε περίπτωση, η Αστυνομία αποτελεί άμεση συνέχεια του κρατικού μηχανισμού. Είναι ο εγγυητής της διατήρησης της τάξης αλλά και το αρμόδιο όργανο επιβολής της τάξης. Η Αστυνομία είναι επιφορτισμένη με την προστασία των πολιτών, αλλά και την προστασία του πολιτικού κόσμου. Μέσα στην καρδιά της Κρίσης, όπως είναι αναμενόμενο, ο ρόλος της επικρίθηκε και αμφισβητήθηκε έντονα. Ίσως εντονότερα από ποτέ. Την ώρα που η χώρα όδευε σε οικτρά μονοπάτια και η λαϊκή δυσαρέσκεια θέριευε, η Αστυνομία βρισκόταν επί ποδός για να προστατεύσει τη Βουλή από εξαγριωμένους διαδηλωτές που άτυπα την «πολιορκούσαν», όλο και συχνότερα, όλο κι εντονότερα. Η ίδια Αστυνομία βρισκόταν τα σαββατοκύριακα στα γήπεδα, για να προστατεύσει ή και να απωθήσει τους ίδιους ανθρώπους. Αυτούς που δεν είχαν πλέον πλακάτ στα χέρια τους αλλά η ταυτότητά τους ήταν περασμένη γύρω από τα λαιμό τους με τη μορφή ενός δίχρωμου κασκόλ. Η βία, η καταστολή και η αποδοκιμασία μεταφερόταν γεωγραφικά αλλά είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν μεταφερόταν και θεσμικά ή κοινωνικά. Κατά την περίοδο 2010-2012, οι συλλήψεις για περιστατικά που σχετίζονται με τον οπαδικό χώρο 113 αυξήθηκαν δραματικά, αν και σπάνια χαρακτηρίζονται σχετικές με περιστατικά βίας στα γήπεδα ή χουλιγκανισμό. Κατά ένα μεγάλο ποσοστό πραγματοποιήθηκαν εκτός γηπέδου και σε φαινομενικά άσχετες χρονικές συγκυρίες. Έτσι μία σχετική μελέτη θα συναντούσε την εξής δυσκολία: τα 113 Τα αντίστοιχα «αρχεία» του οπαδικού κόσμου, για προφανείς λόγους δεν αποτυπώνονται σε πίνακες, ούτε δημοσιοποιούνται αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο αξιόπιστα από τα στοιχεία που δίνονται στη δημοσιότητα. 90

αστυνομικά αρχεία είναι γεμάτα με οπαδούς που συλλαμβάνονται με κατηγορίες που αφορούν σε οπλοκατοχή, κατοχή και χρήση ναρκωτικών, σε κατοχή και χρήση φωτοβολίδων και λοιπών πυροτεχνημάτων, ενώ από την άλλη τα στοιχεία 114 της Superleague δείχνουν ότι τη σεζόν 2011-12 υπήρξε ύφεση των επεισοδίων και μείωση των συλλήψεων! Το μόνο που προφανώς αποτελεί σημείο αναφοράς είναι ο παρακάτω πίνακας που δείχνει τη μεταβολή στις ηλικίες των συλληφθέντων: Ηλικίες Συλληφθέντων 100% 50% 0% έως 18 19-25 26-35 36-45 46-55 2011-2012 2010-2011 έως 18 19-25 26-35 36-45 46-55 2010-2011 67% 13% 14% 3% 3% 2011-2012 43% 49% 4% 4% 0% Αν και υπάρχει η υποψία ότι τα στοιχεία μπορεί να είναι «ελαφρώς επηρεασμένα» από τις ρήτρες βίας 115 που είχε επιβάλλει ο ΟΠΑΠ ως Μεγάλος Χορηγός ήδη από το 2010, υπάρχει κάτι στον πίνακα που δε μπορεί να περάσει απαρατήρητο και ασχολίαστο. Ο πίνακας δείχνει και αποδεικνύει ότι μέσα στην καρδιά της Κρίσης, η ηλικιακή ομάδα που μαστίστηκε περισσότερο από την ανεργία, συμμετείχε αντιστοίχως περισσότερο σε επεισόδια, ενώ επέδειξε και μία γενικότερη σειρά από παραβατικές συμπεριφορές. Στα πεδία των κοινωνικών κινητοποιήσεων, οι αιτίες σαφώς και ποικίλλουν. Τι γίνεται όμως στα γήπεδα; 114 http://superleaguegreece.net/pedocs/superleague_greece_review_2011-2012.pdf, σελίδες 44-61 115 http://www.soccerplus.gr/article/diafonia-opap-soyper-ligkas-gia-ti-ritra-bias 91