Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασµού και της οικιστικής ανάπτυξης

Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ.Π.Μ.Σ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ_ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ_ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΑΘΗΜΑ Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασµού και της οικιστικής ανάπτυξης ΣΠΟΥ ΑΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ρόλος του µικροκλίµατος στον σχεδιασµό των υπαίθριων δηµόσιων χώρων και η βιώσιµη κινητικότητα στην πόλη. Η περίπτωση του Ηρακλείου Κρήτης. Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ Βλαστός Θ., Κοσµάκη Τ., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος. ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ Καντιδάκη Καλλιόπη ΑΘΗΝΑ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 1

Περιεχόµενα: Πρόλογος.. 3 Εισαγωγή.. 4 Κεφάλαιο 1. Ο ρόλος του µικροκλίµατος στην διαµόρφωση των υπαίθριων δηµόσιων χώρων 1.1 Οι υπαίθριοι χώροι και η προσφορά τους στο αστικό περιβάλλον 5 1.2 Το αστικό µικροκλίµα 6 1.2.1 Βασικοί στόχοι και αρχές του βιοκλιµατικού σχεδιασµού 7 1.2.2 Βασικά µέσα βιοκλιµατικής προσέγγισης... 7 Κεφάλαιο 2. Η έννοια της βιώσιµης κινητικότητας 2.1 Βιώσιµη ανάπτυξη, βιώσιµη πόλη και βιώσιµη κινητικότητα.. 9 2.2 Η βιώσιµη κινητικότητα για τους πεζούς 9 Κεφάλαιο 3. Η περίπτωση του Ηρακλείου Κρήτης 3.1 Ιστορική εξέλιξη. 11 3.2 Περιγραφή της υφιστάµενης κατάστασης. 15 3.2.1 Η περίπτωση της πλατείας Ελευθερίας.. 20 Κεφάλαιο 4. Βασικές αρχές περιβαλλοντικής προσέγγισης 4.1. Αξιολόγηση και αρχές οργάνωσης 23 4.2 Αρχές οργάνωσης της πλατείας Ελευθερίας 28 Επίλογος 30 Πηγές Εικόνων. 31 Βιβλιογραφία. 32 2

Πρόλογος Το σύνολο των στοιχειών της πόλης, το δοµηµένο περιβάλλον, οι δρόµοι, οι πλατείες, οι κοινόχρηστοι χώροι συνάντησης και τα φυσικά στοιχεία, διαµορφώνουν το χώρο όπου πραγµατοποιούνται οι καθηµερινές κινήσεις και οι δραστηριότητες του ανθρώπου και εποµένως επηρεάζουν σε µεγάλο βαθµό τις συνθήκες διαβίωσής του στο αστικό περιβάλλον. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Kevin Lynch ότι «Ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται την πόλη µέσα από τις διαδροµές κίνησης του. Η εικόνα της πόλης συµπυκνώνεται στην µνήµη του ως ένα δίκτυο διαδροµών και σηµαντικών σηµείων συνάντησης» 1. Στην παρούσα εργασία ως αντικείµενο µελέτης τίθεται η κίνηση των πεζών στην πόλη, όπως έχει µετασχηµατιστεί σύµφωνα µε τον σύγχρονο τρόπο ζωής και οι συνθήκες βίωσης των δηµόσιων υπαίθριων χώρων. Αν και διάφοροι παράγοντες υπεισέρχονται στο σχεδιασµό των υπαίθριων δηµόσιων χώρων και η σύνθεση όλων αυτών διαµορφώνει την πραγµατικότητα, ωστόσο στα πλαίσια της συγκεκριµένης εργασίας γίνεται µια προσπάθεια να αναδειχθεί ο ρόλος των περιβαλλοντικών συνιστωσών και η επίδραση, την οποία έχουν στην διαµόρφωση του µικροκλίµατος. Στόχος είναι η διατύπωση ορισµένων γενικών αρχών για την επίτευξη της βιώσιµης κινητικότητας, όσο αφορά την κίνηση των πεζών στην πόλη. Υποστηρίζεται ότι στο παραπάνω πλαίσιο βασικό ρόλο κατέχουν οι συνθήκες άνεσης στο αστικό περιβάλλον, το οποίο επηρεάζεται άµεσα από το µικροκλίµα του τόπου. Εποµένως, γίνεται µια προσπάθεια να προβληθεί ο ρόλος των τοπικών κλιµατολογικών συνθηκών ενός τόπου και να εντοπιστούν ορισµένες αρχές για τον τρόπο διαχείρισής τους, µέσα από την διαδικασία του σχεδιασµού, ώστε να συµβάλλουν στην διαµόρφωση των συνθηκών της άνετης βίωσης ενός χώρου. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στους δηµόσιους, υπαίθριους χώρους και στον τρόπο, µε τον οποίο βιώνονται καθηµερινά από τους κατοίκους και τους επισκέπτες µια πόλης. Αρχικά, γίνεται µια θεωρητική προσέγγιση των παραπάνω εννοιών και µια αναφορά στο περιεχόµενό τους, ώστε να προσδιοριστεί σαφέστερα ο τρόπος µε το οποίο σχετίζονται µεταξύ τους. Παράλληλα, διατυπώνονται ορισµένες βασικές αρχές, η εφαρµογή των οποίων οδηγεί στην αποδοτικότερη επίτευξη των γενικών στόχων των προσεγγίσεων, που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στην συνέχεια, γίνεται µια προσπάθεια αναζήτησης του τρόπου µε τον οποίο οι παραπάνω γενικές αρχές µπορούν να προσαρµοστούν σε ένα συγκεκριµένο αστικό σύνολο. Ως περίπτωση µελέτης ορίζεται το ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου Κρήτης. Ακολουθεί µια περιγραφή της υφιστάµενης κατάστασης, όσο αφορά τους υπαίθριους δηµόσιους χώρους στην εντός των τειχών πόλη, αφού προηγηθεί µια περιληπτική αναφορά στην ιστορική εξέλιξη του συνόλου, ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητή η σηµερινή µορφή της πόλης. Πιο συγκεκριµένα, παρουσιάζεται ο χώρος της πλατείας Ελευθερίας, ο οποίος αποτελεί ένα κεντρικό δηµόσιο χώρο που κατέχει βασικό ρόλο στον ιστό της πόλης. Στο υπόλοιπο µέρος της εργασίας γίνεται αναζήτηση των τρόπων µε τους οποίους οι παραπάνω γενικές αρχές θα µπορούσαν να εφαρµοστούν στο συγκεκριµένο σύνολο και διατυπώνονται ορισµένες κατευθύνσεις για την αντιµετώπιση και την διαχείριση των υπαίθριων χώρων στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Τελικά, για µια πιο απερίφραστη απόδοση των παραπάνω γενικών κατευθύνσεων γίνεται µια πιο συγκεκριµένη αναφορά τους σε σχέση µε τον χώρο της πλατείας Ελευθερίας. 1 Βαλώµενος Β., Χατζηδιάκου Ε., Παράγοντες οικειοποίησης του υπαίθριου δηµόσιου χώρου της σύγχρονης Αθήνας, Ε.Μ.Π. ( ιάλεξη), Αθήνα 2003, σ. 15 3

Εισαγωγή Στην σύγχρονη εποχή έχει προκύψει µια έντονη συζήτηση για τον αστικό χώρο και τα προβλήµατά του, θεωρητικά και πρακτικά. Υποστηρίζεται ότι µε την επέκταση της πόλης, αποτέλεσµα της εκβιοµηχάνισης και της αστικοποίησης, προήλθε ένας κατακερµατισµός και µια κρίση της αστικής πραγµατικότητας 2. Στην εποχή της κυριαρχίας του ατοµικού συµφέροντος πάνω στο συλλογικό, «στην πολεοδοµία, αυτό είναι εµφανές από την κυριαρχία ιδιωτικών κτιρίων, κατοικιών στην περιφέρει και γραφείων επιχειρήσεων στο κέντρο, από την κυριαρχία του ιδιωτικού αυτοκινήτου πάνω στα µέσα µαζικής µεταφοράς, από την κυριαρχία του ιδιωτικού χώρου πάνω στον δηµόσιο» 3. Αν και η κρίση της πόλης είναι ένα πολυσύνθετο ζήτηµα και έχει προεκτάσεις σε διάφορα επίπεδα, η εργασία αυτή επικεντρώνεται σε µια περιβαλλοντική προσέγγιση, εφόσον «µια από τις σηµαντικότερες πτυχές αυτού του θέµατος, αφορά το πρόβληµα της σταδιακής αλλοίωσης και υποβάθµισης, των χαρακτηριστικών του τοπικού µικροκλίµατος, αλλά και στην επακόλουθη, υπερβολική κατανάλωση ενεργειακών αποθεµάτων, από τον κτιριακό τοµέα, στην προσπάθεια εξισορρόπησης των διαταραγµένων αυτών σχέσεων, της πόλης µε την µορφή και τα ειδικά κλιµατικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος» 4. Το ζήτηµα του περιβάλλοντος είναι ένα θέµα, το οποίο έχει αναδειχτεί τις τελευταίες δεκαετίες και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια έχουν προωθηθεί διάφορες πολιτικές και µέτρα για την προστασία του και την αντιµετώπιση διαφόρων περιβαλλοντικών προβληµάτων. Ειδικότερα, το αστικό περιβάλλον φαίνεται να είναι σε κρίση, εφόσον οι αναφορές για το κυκλοφοριακό πρόβληµα, την ατµοσφαιρική ρύπανση, την έλλειψη πρασίνου και την αύξηση της θερµοκρασίας είναι όλο και πιο συχνές και περισσότερο εµπλουτισµένες µε νέα στοιχεία. Η υποβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος σχετίζεται µε τον τρόπο ανάπτυξης του χώρου, την διάχυτη επέκταση της πόλης, την υψηλή και πυκνή δόµηση στις κεντρικές περιοχές και την εντατικοποίηση των αστικών χρήσεων γης. Φυσικά, όλα τα παραπάνω επηρεάζουν τους δηµόσιους υπαίθριους χώρους, εφόσον αποτελούν συστατικά στοιχεία της δοµής της πόλης και καλείται λοιπόν ο σχεδιασµός ανταπεξέλθει στην διαχείριση και την οργάνωσή τους. Η αντιµετώπιση των υπαίθριων χώρων, µε µεγάλες ή µικρές διαστάσεις, µέσω της εφαρµογής βιοκλιµατικών αρχών, που τις τελευταίες δεκαετίας έχουν ενταχθεί στον πολεοδοµικό σχεδιασµό, στοχεύει στην βελτίωση του µικροκλίµατος κάθε περιοχής. Πρακτικά, δεν είναι αποτελεσµατική µια τέτοια προσέγγιση όταν εφαρµόζεται µεµονωµένα και αποσπασµατικά, αλλά απαιτείται µια σειρά οργανωµένων επεµβάσεων στο σύνολο της πόλης αξιοποιώντας τους δηµόσιους ελεύθερους χώρους. Συγχρόνως, για την αποτελεσµατικότητα της προσπάθειας βελτίωσης των συνθηκών του περιβάλλοντος και της ποιότητα ζωής στην πόλη καθοριστικό ρόλο κατέχει ο περιορισµός της κυκλοφορίας των οχηµάτων, η ενίσχυση του ρόλου των µέσων µαζικής µεταφοράς και κυρίως η προώθηση των φυσικών τρόπων µετακίνησης, όπως το περπάτηµα και το ποδήλατο. Απαιτείται η απόδοση περισσότερου χώρου στους πεζούς, οι οποίοι θα είναι και οι βασικοί χρήστες του δηµόσιου χώρου, επανακτώντας την διαταραγµένη σχέση τους µε το αστικό περιβάλλον. 2 Lefebvre H., Το δικαίωµα στην πόλη, Παπαζήση, Αθήνα 1977, σ. 13-17. 3 Σαρηγιάννης Γ., Πλατείες: ο δηµόσιος χώρος στα χρόνια της παρακµής, «Αρχιτέκτονες», τ. 13, Αθήνα Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1999, σελ. 25. 4 Πολυχρονόπουλος., Η ενσωµάτωση των βιοκλιµατικών αρχών στον αστικό σχεδιασµό, από το βιβλίο: Αγγελίδης Μ., Βασιλάκης Κ., Βλαστός Θ., Ευαγγελινός Ε., Κοσµάκη Τ., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος., Περιβάλλον και σχεδιασµός του χώρου, Ε.Μ.Π., Αθήνα 1999-2000, σ. 78. 4

Κεφάλαιο 1. Ο ρόλος του µικροκλίµατος στην διαµόρφωση των υπαίθριων δηµόσιων χώρων 1.1 Οι υπαίθριοι χώροι και η προσφορά τους στο αστικό περιβάλλον Η προσφορά των υπαίθριων χώρων µέσα στην πόλη, κυρίως εκείνων που διαµορφώνονται µέσα από την διαδικασία του σχεδιασµού, είναι πολυσύνθετη και κατανέµεται κυρίως σε διάφορα επίπεδα. Στο επίπεδο των λειτουργιών, χρησιµοποιούνται ως άρθρωση µεταξύ των άλλων χρήσεων και εξυπηρετούν τις κινήσεις µέσα στην πόλη και την επικοινωνία των ιδιωτικών χώρων µεταξύ τους. Επίσης, λειτουργούν ως χώροι συγκέντρωσης είτε σε κοινωνικές εκδηλώσεις είτε σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Εξίσου σηµαντική είναι η κοινωνική συνεισφορά των υπαίθριων δηµόσιων χώρων, η καθηµερινή χρήση των οποίων αποτελεί µια µορφή συµµετοχής στη δηµόσια ζωή της πόλης. Είναι χώροι συλλογικής δράσης, ανάπτυξης των κοινωνικών επαφών καθώς και χώροι χαλάρωσης από τους έντονους ρυθµούς της πόλης. Η χρήση των υπαίθριων χώρων αποτρέπει κοινωνικά φαινόµενα περιθωριοποίησης και προσφέρει «µια κατά το δυνατόν οµαλότερη ψυχοσωµατική ανάπτυξη των κατοίκων». 5 Συχνά, επίσης, οι υπαίθριοι χώροι αποκτούν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα και αποτελούν σύµβολα ή σηµεία αναφοράς του χώρου, συµβάλλοντας στην καλύτερη αντίληψη της πόλης και τον προσανατολισµό. Στον οικονοµικό τοµέα, η ύπαρξη υπαίθριων χώρων σχετίζεται µε την υπεραξία, την οποία ιδιοποιούνται τα όµορα οικοδοµικά τετράγωνα καθώς και τις ευνοϊκές συνθήκες, που δηµιουργούνται για την ανάπτυξη οικονοµικών δραστηριοτήτων στους γύρω χώρους. Στο περιβαλλοντικό επίπεδο, η συνεισφορά των υπαίθριων χώρων είναι καθοριστική για την υγιεινή της πόλης ή µιας συνοικίας, εξασφαλίζοντας επαρκή ηλιασµό και αερισµό. Οι ελεύθεροι χώροι γενικότερα συµβάλουν στην απορρύπανση της ατµόσφαιρας, µέσω της κυκλοφορίας του ανέµου και στην καταπολέµηση της ηχορύπανσης, µέσω της διάχυσης του ήχου. Η ύπαρξη του πρασίνου, σε τέτοιους χώρους, συµβάλλει στην προσφορά οξυγόνου, στην κατακράτηση του άνθρακα, µέσω της διαδικασίας φιλτραρίσµατος του αέρα και στην µείωση της θερµοκρασίας τις θερµές ηµέρες, µέσω του φαινόµενου της διαπνοής. Στην καλύτερη ρύθµιση της υγρασίας της ατµόσφαιρας και του αισθήµατος του δροσισµού σηµαντικά συντελεί η ύπαρξη του υδάτινου στοιχείου. Συµπληρωµατικά, οι υπαίθριοι χώροι και τα φυτά προστατεύουν το έδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα από τα νερά της βροχής και επιπλέον η ύπαρξη φυσικών στοιχείων στην πόλη προσφέρει καταφύγιο για διάφορα ζώα, διατηρώντας µια ισορροπία στο οικοσύστηµα. 6 Ο υπαίθριος χώρος µέσα στην πόλη αποτελεί τµήµα του αστικού ιστού και την σηµασία του υπαίθριου δηµόσιου χώρου έχουν υπογραµµίσει πολλοί, κατά καιρούς, όπως ο H. Lefebvre, ο οποίος αναφέρει ότι οι δρόµοι, οι πλατείες και τα µνηµεία της πόλης είναι χώροι συνάντησης, οι οποίοι αποτελούν στοιχεία της πραγµατικότητας του αστικού χώρου. Ενώ η υποβάθµιση και η έλλειψη τέτοιων χώρων οδηγούν στην εξαφάνιση της συνείδησης και του χαρακτήρα της πόλης. 7 Επίσης, η αναγκαιότητα για την διατήρηση ή την δηµιουργία ελεύθερων χώρων διαπιστώνεται στην «Χάρτα των Αθηνών», θεωρώντας το ένα θέµα αναπόσπαστο από τα δεδοµένα της πολεοδοµίας. 8 Ο σχεδιασµός ενός υπαίθριου χώρου είναι ένα πολυσύνθετο θέµα και ιστορικά οι αντιµετωπίσεις τέτοιων χώρων διαφοροποιούνται, ανάλογα µε τις περιβαλλοντικές, οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτικές και τις θρησκευτικές απαιτήσεις της εποχής. 9 Εποµένως, από το σύνολο των υπαίθριων χώρων, τις συνδέσεις µεταξύ τους και τη σχέση τους µε το δοµηµένο περιβάλλον της πόλης και το φυσικό περιβάλλον είναι δυνατό να αναγνωστεί η ταυτότητα µιας πόλης. Ειδικά, σε ιστορικά κέντρα υπάρχουν υπαίθριοι χώροι, οι οποίοι 5 Αραβαντινός Α., Κοσµάκη Π., Υπαίθριοι χώροι στην πόλη. Θέµατα ανάλυσης και πολεοδοµικής οργάνωσης αστικών ελεύθερων χώρων και πρασίνου, Συµεών, Αθήνα 1988, σ.11. 6 Αττάρτ Β., Η προσφορά των σύγχρονων αναπλάσεων των υπαίθριων χώρων στο περιβάλλον της πόλης. Η περίπτωση της πλατείας Κουµουνδούρου, (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2004, σ.8. 7 Lefebvre H., Το δικαίωµα στην πόλη, ό.π., σ.34. 8 Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα 1987, σ.65-66. 9 Moughtin C., Urban design: street and square, Butterworth-Heinemann, Oxford 1992, σ.12. 5

αναπροσαρµόζονται και αναδιαµορφώνονται στις διαδοχικές ιστορικές περιόδους, ενσωµατώνοντας νέες χρήσεις και ρόλους, φέρνοντας ταυτόχρονα µνήµες από το παρελθόν. Χαρακτηριστικό είναι ότι τέτοιοι χώροι θεωρούνται ιδιαίτεροι τόσο από αυτούς που είναι υπεύθυνοι για την διαµόρφωσή τους όσο και τους πολίτες. «Η δύναµη αντίστασης ορισµένων τύπων δηµόσιων υπαίθριων χώρων στο χρόνο, η ελαστικότητα και η προσαρµοστικότητά τους σε αλλαγές κοινωνικοοικονοµικών και πολιτιστικών συνθηκών καθιστούν αναγκαία την διαχρονική τους εξέταση». 10 1.2 Το αστικό µικροκλίµα Η βίωση, όµως, ενός υπαίθριου χώρου εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τις περιβαλλοντικές συνθήκες, οι οποίες εξασφαλίζουν ή όχι την άνεση του χρήστη. Το φυσικό σύστηµα, στο οποίο εντάσσεται ένας υπαίθριος χώρος και κυρίως το µικροκλίµα είναι καθοριστικοί παράµετροι, οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται υπόψη στο σχεδιασµό. Ζητούµενο είναι ευχάριστη βίωση ενός τέτοιου χώρου, η επίτευξη των συνθηκών εκείνων, οι οποίες διαµορφώνουν συνθήκες θερµικής άνεσης. Πιο συγκεκριµένα, στόχος είναι «η προσαρµογή του ανθρώπου σε ένα τέτοιο περιβάλλον µε την ελάχιστη αντίσταση ή την ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας. Ιδανική περίπτωση είναι εκείνη κατά την οποία ο άνθρωπος δεν επιθυµεί ούτε θερµότερο, ούτε ψυχρότερο περιβάλλον και το µεγαλύτερο µέρος της ανθρώπινης ενέργειας καταναλώνεται σε παραγωγικές δραστηριότητες». 11 Εποµένως, οι βασικοί δείκτες της περιβαλλοντικής ικανότητας ενός ανοιχτού χώρου σχετίζονται µε τις συνθήκες ηλιασµού στο επίπεδο της κίνησης και στάσης του ανθρώπου, την ένταση και την κατεύθυνση του ανέµου στα διάφορα σηµεία του χώρου και τέλος τις θερµικές ιδιότητες των υλικών και των στοιχείων που απαρτίζουν το «µικροπεριβάλλον» του χώρου. 12 Πιο συγκεκριµένα, το αστικό µικροκλίµα αναφέρεται στις ιδιαίτερες κλιµατολογικές συνθήκες, οι οποίες διαµορφώνονται σε µια περιοχή και την διαφοροποιούν από µια γειτονική της και επηρεάζεται τόσο από φυσικούς παράγοντες, όπως η θερµοκρασία, η ηλιοφάνεια, η ταχύτητα και η κατεύθυνση του ανέµου, η υγρασία όσο και από τεχνητούς παράγοντες, οι οποίοι συνήθως αφορούν το κτισµένο περιβάλλον, όπως τα ύψη και ο προσανατολισµός των κτισµάτων, τα υλικά και τα χρώµατα των διαφόρων επιφανειών. Στα πυκνοδοµηµένα αστικά σύνολα συνήθως παρατηρούνται ορισµένα κοινά χαρακτηριστικά, όπως το φαινόµενο της θερµικής νησίδας, το οποίο περιγράφει την ανάπτυξη υψηλότερων θερµοκρασιών σε κεντρικά σηµεία και σχετίζεται µε την θερµορύπανση, η οποία προκαλείται από την υψηλή και πυκνή δόµηση, την ασφαλτόστρωση και την κατανάλωση ενέργειας (αυτοκίνητα, κλιµατιστικά κ.α.). Επίσης, παρατηρείται το φαινόµενο της µείωσης της ταχύτητας του ανέµου µέσα στην πόλη, το οποίο οφείλεται στον οικοδοµικό όγκο και την γεωµετρία του κτισµένου περιβάλλοντος και συνδέεται µε την ρύπανση ευρύτερα και τον εγκλωβισµό της καθώς δεν διευκολύνεται η διάχυση των ρύπων 13. Επίσης, «η πλήρης αντικατάσταση της βλάστησης και του εδάφους που καλύπτεται µε χώµα, µε άσφαλτο και τσιµέντο, συντελεί στο να χάσει η επιφάνεια του αστικού εδάφους την ικανότητά της να συγκρατεί υγρασία και να ρυθµίζει τις θερµοκρασίες» 14. Η διάχυτη επέκταση της σύγχρονης πόλης και η εντατικοποίηση των χρήσεων γης έχει ως συνέπεια την µεταβολή των τόσο των τοπικών όσο και των ευρύτερων 10 Αραβαντινός Α., Κοσµάκη Π., Υπαίθριοι χώροι στην πόλη. Θέµατα ανάλυσης και πολεοδοµικής οργάνωσης αστικών ελεύθερων χώρων και πρασίνου, ό.π., σ.20. 11 Βαταβάλη Φ., Ζητήµατα αστικού σχεδιασµού µε έµφαση στο αστικό µικροκλίµα, σε ζώνες µε ξηρό και θερµό κλίµα. Παραδοσιακές δοµές και σύγχρονες αντιλήψεις, Ε.Μ.Π. (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2004, σ.6. 12 Πασχάλη Α., Υπαίθριοι χώροι στην πόλη και το αστικό πράσινο Η πλατεία Ελευθερίας στην πόλη του Βόλου, Ε.Μ.Π. (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2005, σ. 5. 13 Παπαναστασίου Π., Τα αστικά κενά και η ευκαιρία βελτίωσης του µικροκλίµατος, Ε.Μ.Π. (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2005, σ. 3. 14 Πολυχρονόπουλος., Η ενσωµάτωση των βιοκλιµατικών αρχών στον αστικό σχεδιασµό, από το βιβλίο: Αγγελίδης Μ., Βασιλάκης Κ., Βλαστός Θ., Ευαγγελινός Ε., Κοσµάκη Τ., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος., Περιβάλλον και σχεδιασµός του χώρου, ό.π., σ. 80. 6

κλιµατολογικών συνθηκών, µε αποτέλεσµα την εµφάνιση φαινοµένων όπως οι καύσωνες, οι θερµικές νησίδες και οι πληµµύρες. 15 1.2.1 Βασικοί στόχοι και αρχές του βιοκλιµατικού σχεδιασµού Γενικά, ο βιοκλιµατικός σχεδιασµός των υπαίθριων χώρων στοχεύει στην εξασφάλιση των συνθηκών της θερµικής άνεσης του χρήστη, µέσω της ορθής διαχείρισης των φυσικών στοιχείων. Βασικοί περιβαλλοντικοί παράµετροι αναδεικνύονται η διαθεσιµότητα του ηλιασµού στο σύνολο των δοµηµένων και ελεύθερων χώρων και η ροή του ανέµου στο εσωτερικό της πόλης 16. Ο ηλιασµός αφορά την επιλεκτική έκθεση των υπαίθριων χώρων στην ηλιακή ακτινοβολία, ενώ η ηλιοπροστασία την ηθεληµένη αποφυγή της, σε καθορισµένα σηµεία, για συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα ή µόνιµα. Η χρήση του χώρου, οι δραστηριότητες που θα φιλοξενήσει, οι κλιµατολογικές συνθήκες και ο προσανατολισµός του είναι στοιχεία που θα καθορίσουν την επιλογή του ηλιασµού ή της ηλιοπροστασίας σε ένα υπαίθριο χώρο. Επάνω σε άξονες κίνησης, όπου οι χρήστες είναι περιστασιακοί, η ανάγκη της ηλιοπροστασίας είναι µειωµένη. Αντίθετα, σε υπαίθριους χώρους, στους οποίους οι επισκέψεις έχουν µεγαλύτερη συχνότητα και παρατεταµένη διάρκεια, κυρίως σε περιοχές κατοικίας, επιβάλλεται η ηλιοπροστασία στα σηµεία στάσης και παρατήρησης. Σηµαντικό ρόλο για την άνετη βίωση ενός ανοιχτού χώρου έχουν τα υλικά του χώρου, τα οποία ανάλογα µε τις ιδιότητές τους ανακλούν την ηλιακή ακτινοβολία και δηµιουργούν την επιφανειακή ακτινοβολία. Η ανακλώµενη αυτή ακτινοβολία, µε τη µορφή έντονου ηλιακού φωτός, µπορεί σε ορισµένες περιπτώσεις να είναι πολύ ενοχλητική για τους χρήστες. Εποµένως, πρόκειται για µια άλλη µορφή ακτινοβολίας, πέρα από την άµεση ηλιακή ακτινοβολία, που ο σχεδιασµός οφείλει να προβλέψει την αντιµετώπισή της. Επιπλέον, στο αστικό περιβάλλον οι δρόµοι και οι υπαίθριοι χώροι αποτελούν τις διόδους κυκλοφορίας και διαφυγής του ανέµου. Η διαχείριση της ροής του ανέµου είναι ένα ιδιαίτερο ζήτηµα για τον περιβαλλοντικό σχεδιασµό των ανοιχτών χώρων. Η ανεµοπερατότητα και η ανεµοπροστασία είναι θέµατα, τα οποία σχετίζονται άµεσα µε τις κλιµατικές συνθήκες, την εποχή, την κατεύθυνση και την ένταση του ανέµου. Γενικά παρατηρείται ότι το αίσθηµα της άνεσης επιτυγχάνεται ικανοποιητικά σε υπαίθριους χώρους κλειστούς και προστατευµένους από τις τρεις τουλάχιστον πλευρές τους. Αντίθετα, µεγάλη δυσαρέσκεια προκαλεί ο άνεµος µε µεγάλη ένταση και τα φαινόµενα στροβιλισµού. Επίσης, ιδιαίτερη ανάγκη για προστασία από τον άνεµο αναφέρεται σε ζεστές και ταυτόχρονα υγρές περιοχές ή σε ψυχρές περιοχές. Για τον προσδιορισµό την άνετης κίνησης του ανέµου σε ένα υπαίθριο χώρο, ορισµένα από τα στοιχεία που λαµβάνονται υπόψη στο σχεδιασµό των µέτρων είναι ο προσανατολισµός και οι διαστάσεις του χώρου, η κατεύθυνση των επικρατούντων ανέµων καθώς και τα ύψη των κτισµάτων που τον περιβάλλουν. 1.2.2 Βασικά µέσα βιοκλιµατικής προσέγγισης Η αντίδραση του κάθε υλικού στην ηλιακή ακτινοβολία εξαρτάται από το δείκτη αντανακλαστικότητας, δηλαδή σε ποιο βαθµό αντανακλά ή διαχέει το ηλιακό φως που προσπίπτει στην επιφάνειά του. Επίσης, σηµαντικός δείκτης είναι η θερµοχωρητικότητά του υλικού δηλαδή η ικανότητά του να απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία. Το φαινόµενο αυτό συνδυάζεται µε την αποβολή της συσσωρεµένης θερµότητας κατά τις βραδινές ώρες στο γύρω περιβάλλον, µε αποτέλεσµα την αύξηση της θερµοκρασίας του. Τα σκληρά υλικά του αστικού περιβάλλοντος συνήθως έχουν µικρή αντανακλαστικότητα (0.10-0.30), µε 15 Πολύζος Γ., Κρίση και Εγκώµιο για την σύγχρονη πόλη, από το βιβλίο: Αγγελίδης Μ., Βασιλάκης Κ., Βλαστός Θ., Ευαγγελινός Ε., Κοσµάκη Τ., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος., Περιβάλλον και σχεδιασµός του χώρου, ό.π., σ. 12. 16 Πολυχρονόπουλος., υνατότητες µορφοποίησης του αστικού µικροκλίµατος µέσα από την διαδικασία του πολεοδοµικού σχεδιασµού από το βιβαλίο: Βλαστός Θ., Κάραλη Μ., Κοσµάκη Τ., Λουκόπουλος., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος., Χατζηµπίρος Κ., Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σχεδιασµού και της οικιστικής ανάπτυξης, Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997, σ. 60. 7

αποτέλεσµα να συσσωρεύουν µεγαλύτερη ποσότητα ενέργειας του ηλιακού φωτός 17. Επίσης, το φαινόµενο των πολλαπλών αντανακλάσεων µεταξύ των κτιρίων συµβάλει στο πολλαπλασιασµό της απορρόφησης της ηλιακής ακτινοβολίας. Αντίθετα, υλικά µε αυξηµένο δείκτη υδατοπερατότητας, τα οποία επιτρέπουν την συγκράτηση της υγρασίας στο έδαφος, παρουσιάζουν µειωµένη εκποµπή θερµότητας. Τα πορώδη αυτά υλικά, σε συνδυασµό µε τις ανάγλυφες επιφάνειες και τους αρµούς, (πλάκες φυσικής κοπής, κυβόλιθοι) ώστε να αποτρέπουν το φαινόµενο της θάµπωσης και µε βάση επίστρωσης το χώµα, την άµµο ή το χλωροτάπητα, µεγιστοποιούν τα οφέλη σε θερµική και οπτική άνεση και παράλληλα είναι ιδανικά για χώρους στάσεις. Επίσης, οι φυτεύσεις, λόγω των φυσικών ιδιοτήτων τους, συµβάλλουν στην ρύθµιση του µικροκλίµατος. Ουσιαστικά, παρέχουν οξυγόνο, ηλιοπροστασία, µετρίαση της θερµοκρασίας, εξισορρόπηση της υγρασίας, δροσισµό, ηχοπροστασία και ανεµοπροστασία. Βασικές ιδιότητες των φυτών, οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται υπόψη στην επιλογή τους, είναι η ανθεκτικότητά τους στην ρύπανση και τις τοπικές κλιµατικές συνθήκες, καθώς και η πύκνωση του φυλλώµατος, η οποία εξασφαλίζει την διεποχική παρουσία τους 18. Επιπλέον, σηµαντικό ρόλο έχει ο τρόπος τοποθέτησής τους στον αστικό χώρο και οι αποστάσεις µεταξύ τους. Καθοριστικό ρόλο στην διαµόρφωση του µικροκλίµατος µπορεί να παίξει το υδάτινο στοιχείο, το οποίο λόγω της µεγάλης θερµοχωρητικότητάς του συµβάλλει στην σταθεροποίηση της θερµοκρασίας και της υγρασίας του αέρα. Επίσης, συµβάλει µε την αποθήκευση µεγάλης ποσότητας ηλιακής ενέργειας, η οποία δεν εκπέµπεται τις βραδινές ώρες ως θερµότητα αλλά δηµιουργείται το φαινόµενο της εξάτµισης µε αποτέλεσµα της εξασφάλισης του δροσισµού. Επιπλέον, ο σύγχρονος σχεδιασµός εισάγει το υδάτινο στοιχείο µε διάφορες µορφές, µε ποικίλα αποτελέσµατα, όπως η λειτουργία του ως ηχοπέτασµα µε τη χρήση τεχνητής υδατόπτωσης. Επιπλέον, τα γενικότερα χαρακτηριστικά του δοµηµένου περιβάλλοντος, η πυκνότητα και η γεωµετρία των κτισµάτων, οι σχέσεις µεταξύ τους και οι βοηθητικές κατασκευές που συνήθως φέρουν (µπαλκόνια, στέγαστρα) θεωρούνται ως στοιχεία, τα οποία επηρεάζουν τις συνθήκες ηλιασµού και αερισµού στους υπαίθριους χώρους. 17 Παπαναστασίου Π., Τα αστικά κενά και η ευκαιρία βελτίωσης του µικροκλίµατος, ό.π., σ. 8. 18 Πασχάλη Α., Υπαίθριοι χώροι στην πόλη και το αστικό πράσινο Η πλατεία Ελευθερίας στην πόλη του Βόλου, ό.π., σ. 11. 8

Κεφάλαιο 2. Η έννοια της βιώσιµης κινητικότητας 2.1 Βιώσιµη ανάπτυξη, βιώσιµη πόλη και βιώσιµη κινητικότητα Στην σύγχρονη κοινωνία, η συζήτηση για τα παγκόσµια περιβαλλοντικά προβλήµατα αλλά και τα προβλήµατα σε τοπικό επίπεδο γίνεται όλο και πιο έντονη. Η αναγνώριση της σηµασίας των παραπάνω προβληµάτων οδηγούν στην ανάγκη για τη διαµόρφωση µιας «νέας ηθικής», η οποία προϋποθέτει νέες τεχνικές, σχεδιαστικές λύσεις και υποδοµές, τα οποία θα διαµορφώσουν µια διαφορετική συµπεριφορά. Η νέα αυτή προσέγγιση συµπεριλαµβάνει και τον τοµέα των µεταφορών και των µετακινήσεων, ώστε να γίνεται συζήτηση για µια «νέα ηθική των µεταφορών», 19 η οποία προσανατολίζεται στον περιορισµό των µηχανοκίνητων µέσων και την προώθηση των φυσικών τρόπων µετακίνησης, όπως το περπάτηµα και το ποδήλατο. Η παραπάνω αντιµετώπιση τοποθετείται µέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικής για την βιώσιµη ανάπτυξη και την βιώσιµη πόλη. Η προσέγγιση της βιώσιµης ανάπτυξης µπορεί να αναλυθεί σε τρεις βασικούς άξονες: τον κοινωνικό, στον οποίο συµπεριλαµβάνονται η κοινωνική συµµετοχή, η ισότητα και η δικαιοσύνη, τον οικονοµικό άξονα, ο οποίος συνδυάζει την οικονοµική αποτελεσµατικότητα µε την ισοκατανοµή του κόστους και των ωφελειών της ανάπτυξης καθώς και ο περιβαλλοντικός άξονας, ο οποίος λαµβάνει υπόψη την προστασία και την ανάδειξη του περιβάλλοντος και την κατάλληλη διαχείριση των φυσικών πόρων. 20 Αντίστοιχα, η εφαρµογή των παραπάνω αρχών στο περιβαλλοντικό, το κοινωνικό και το οικονοµικό επίπεδο της πόλης διαµορφώνουν την έννοια της βιώσιµης πόλης. Ειδικότερα, στο τοµέα των µεταφορών, ο σχεδιασµός της κυκλοφορίας µε στόχο την επίτευξη υψηλών επιπέδων κινητικότητας µε το µικρότερο ενεργειακό και περιβαλλοντικό κόστος είναι ουσιαστικά η εφαρµογή των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης. Η έννοια, λοιπόν, της βιώσιµης κινητικότητας στις µεταφορές συνίσταται στην στροφή προς τα µέσα µαζικής µεταφοράς, στον περιορισµό της χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου και στην διευκόλυνση της µετακίνησης µε φυσικούς τρόπους, όπως το περπάτηµα και το ποδήλατο. 21 Η βιώσιµη κινητικότητα, λοιπόν, είναι µια προσέγγιση που προωθεί το µοντέλο της συµπαγούς πόλης, όπου µέσω ενός συστήµατος µεταφορών στοχεύει στην ενίσχυση των δεσµών µεταξύ του αστικού κέντρου και των περιφερειακών κέντρων και την συγκέντρωση των µετακινήσεων σε συγκεκριµένους πόλους έλξης. Ωστόσο, η βιώσιµη κινητικότητα είναι ένας στόχος, τον οποίο καλείται να υιοθετήσει κάθε πόλη ανεξαρτήτως µορφής και πυκνότητας. 22 2.2 Η βιώσιµη κινητικότητα για τους πεζούς Με δεδοµένο, ότι απαιτείται η βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος, η επίλυση των κυκλοφοριακών προβληµάτων στην πόλη και βάση των αρχών της βιώσιµης κινητικότητας πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στους φυσικούς τρόπους µετακίνησης. Το περπάτηµα και το ποδήλατο, από την περιβαλλοντική άποψη, είναι οι πλέον φιλικοί τρόποι µετακίνησης, αποφεύγοντας την κατανάλωση φυσικών πόρων και την εκποµπή ρίπων στο περιβάλλον. Επιπλέον, µε τους τρόπους αυτούς, ενισχύεται η επαφή του πεζού µε το αστικό περιβάλλον, 19 Μπαρµπόπουλος Ν., Προς τη βιώσιµη κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή πόλη Αποτίµηση πολιτικών και προσέγγιση µεθοδολογίας σχεδιασµού αστικών µεταφορών, Ε.Μ.Π. ( ιδακτορική ιατριβή), Αθήνα 2002, σ.55. 20 Αντωνέλλου Μ., Περιβαλλοντικός σχεδιασµός υπαίθριων χώρων Η περίπτωση της πλατείας Ελευθερίας, Ε.Μ.Π. (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2001, σ. 2. 21 Μπαρµπόπουλος Ν., Προς τη βιώσιµη κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή πόλη Αποτίµηση πολιτικών και προσέγγιση µεθοδολογίας σχεδιασµού αστικών µεταφορών, ό.π., σ.84-85. Όπως αναφέρει συγγραφέας, η θεωρητική προσέγγιση της βιώσιµης κινητικότητας εξαρτάται από την ιδεολογική σκοπιά του φορέα. Με αποτέλεσµα, να υπάρχουν αντιτιθέµενες απόψεις για το πώς πρέπει να εφαρµοστεί η γενική έννοια της βιώσιµης κινητικότητας. Για παράδειγµα, οι σηµερινές πολιτικές, αν και προσαρµοσµένες υποτίθεται στις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης, ωθούν την εντατικοποίηση των οδικών µεταφορών και την χρήση του Ι.Χ. 22 Μπαρµπόπουλος Ν., Προς τη βιώσιµη κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή πόλη Αποτίµηση πολιτικών και προσέγγιση µεθοδολογίας σχεδιασµού αστικών µεταφορών, ό.π., σ.97-98. 9

εφόσον έχει την δυνατότητα να το παρατηρήσει περισσότερο από ότι µέσα από το αυτοκίνητο ή το µέσω µαζικής µεταφοράς. Επίσης, η επανάκτηση του δρόµου από τους πεζούς και γενικότερα του δηµόσιου χώρου της πόλης, πέρα από την βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος ωθεί την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων. Η καθηµερινή βίωση του δηµόσιου χώρου της πόλης οδηγεί στην διαµόρφωση µιας συνείδησης για την αστική πραγµατικότητα, η οποία στην σύγχρονη κοινωνία φαίνεται να έχει καταστραφεί. 23 Αν και η αίσθηση του δηµόσιου χώρου του κάθε λαού και ο τρόπος, µε τον οποίο τον οικειοποιείται έχει βαθύτερες πολιτιστικές και κοινωνικές προεκτάσεις, η απόδοση στον πεζό του δηµόσιου χώρου και η βίωση σε αυτόν της καθηµερινότητας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την αποκατάσταση της συνείδησης της πόλης. Για την προώθηση, βέβαια, των φυσικών τρόπων µετακίνησης στην πόλη απαραίτητη είναι η κατάλληλη διαµόρφωση του αστικού χώρου, ώστε να διευκολύνεται η κίνηση του πεζού και του ποδηλάτη. Καταρχήν προϋποθέτει την αναβάθµιση των δηµόσιων υπαίθριων χώρων και την σύνδεσή τους µε ένα δίκτυο πεζοδρόµων. Παράλληλα, απαιτείται η διαµόρφωση ή η διεύρυνση των πεζοδροµίων, ώστε να εξασφαλίζεται επαρκής χώρος για την άνετη κίνηση των πεζών σε συνδυασµό µε αρκετό πράσινο, για σκίαση και πυκνές και ασφαλείς διαβάσεις στα σηµεία διασταύρωσης. Ο δηµόσιος υπαίθριος χώρος και ο δρόµος θα πρέπει να ξαναγίνει ελκυστικός τόπος για τον κάτοικο και τον επισκέπτη της πόλης, ώστε να κερδίσει τους χρήστες του. Φυσικά, στα ευρύτερα πλαίσια της βιώσιµης κινητικότητας, καθοριστική παράµετρο αποτελεί η συσχέτιση των παραπάνω µε τον περιορισµό της κίνησης του Ι.Χ. και την διαχείριση των σταθµευµένων αυτοκινήτων, ώστε να συµβάλλουν στην αναβάθµιση των δηµόσιων υπαίθριων χώρων. Συγκεκριµένα, ο συνολικός σχεδιασµός των µετακινήσεων σε επίπεδο πόλης θα οδηγήσει στην βελτίωση τόσο των περιβαλλοντικών συνθηκών π.χ. µείωση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης και του θορύβου και των αισθητικών συνθηκών του χώρου π.χ. αποµάκρυνση οπτικών εµποδίων και ανάδειξη των αισθητικών ιδιοτήτων κυρίως σε ιστορικά κέντρα όσο και των λειτουργικών αναγκών π.χ. απόδοση περισσότερου δηµόσιου χώρου στους πεζούς. Ωστόσο, η πολιτική προώθησης του περπατήµατος και του ποδηλάτου δεν περιορίζεται µόνο στις διαµορφώσεις του χώρου αλλά και σε σχετικές δράσεις ευαισθητοποίησης και ενηµέρωσης των κατοίκων για τα περιβαλλοντικά προβλήµατα και τα πλεονεκτήµατα τέτοιου είδους µετακινήσεων. 24 Επιπλέον, οι πεζοδροµήσεις σε ιστορικά κέντρα πόλεων και εµπορικές περιοχές έχουν αποδεδειγµένα θετικά αποτελέσµατα από το παρελθόν. Συµπερασµατικά, θα µπορούσε να αναφερθεί ότι η βιώσιµη κινητικότητα είναι µια πολιτική, η οποία συµφωνεί µε τις «βασικές πολεοδοµικές αρχές, κοινά πλέον αποδεκτές για τη βελτίωση του συνόλου των ευρωπαϊκών πόλεων, όπως είναι η στροφή στις αναπλάσεις και όχι στις συνεχείς επεκτάσεις του σχεδίου πόλης, στα µέσα µαζικής µεταφοράς και όχι στο Ι.Χ., στην προστασία των ανοιχτών χώρων και όχι στην οικοπεδοποίησή τους» 25. 23 Lefebvre H., Το δικαίωµα στην πόλη, ό.π., σ. 32-34. 24 Makhzoumi J., Pungetti G., Ecological landscape design & planning, The Mediterranean context, E & FN Spon, London 1999, σ. 293. 25 Πολύζος Γ., Κρίση και Εγκώµιο για την σύγχρονη πόλη, από το βιβλίο: Αγγελίδης Μ., Βασιλάκης Κ., Βλαστός Θ., Ευαγγελινός Ε., Κοσµάκη Τ., Πολύζος Γ., Πολυχρονόπουλος., Περιβάλλον και σχεδιασµός του χώρου, ό.π., σ. 10. 10

Κεφάλαιο 3. Η περίπτωση του Ηρακλείου Κρήτης 3.1 Ιστορική εξέλιξη Στην θέση της σηµερινής πόλης του Ηρακλείου αναπτύσσονται δραστηριότητες, ήδη από τους µινωικούς χρόνους, ως επίνειο της Κνωσού. Μετά την ανακατάληψη της πόλης από τους Βυζαντινούς το 961 µ.χ., στην οποία κυριαρχούσαν οι Άραβες, ο οικισµός ανοικοδοµείται και τίθενται οι βάσεις της πολεοδοµικής οργάνωσης γύρω από το λιµάνι, προς το νότο και δυτικότερα πλέον, το φυσικό κόλπο του ερµατά. Στις αρχές του 13 ου αι., η Κρήτη περιέχεται στην κατοχή της Βενετίας. Την περίοδο αυτή, η πόλη επεκτείνεται έξω από τα υπάρχοντα βυζαντινά τείχη και τον 15 ο αι. κατασκευάζονται νέα τείχη σε µεγαλύτερη ακτίνα. Χαρακτηριστικό του πολεοδοµικού ιστού είναι η στροφή της πόλης προς την ενδοχώρα και η σχετική αποµόνωση από το υγρό στοιχείο. Η επιλογή αυτή µπορεί να δικαιολογηθεί για λόγους ιστορικούς και την ανάγκη για προστασία από θαλάσσιους εισβολείς, όσο και από τις κλιµατολογικές συνθήκες, καθότι επικρατούν ισχυροί βόρειοι άνεµοι, που κάνουν ανεπιθύµητη την ανάπτυξη δραστηριοτήτων στην παραλιακή ζώνη. Η χάραξη των περισσότερων δρόµων γίνεται µε κατεύθυνση βορρά νότο, ώστε να εισέρχονται οι άνεµοι στο εσωτερικό της πόλης και για τον καλύτερο ηλιασµό των κατοικιών. Επίσης, την περίοδο αυτή, διαµορφώνεται το πλέγµα των δρόµων και οι πλατείες της σηµερινής πόλης. Το 1628, ο Φρ. Μοροζίνι κατασκευάζει την οµώνυµη κρήνη, η οποία φέρνει τρεχούµενο νερό στο κέντρο της πόλης, στην πλατεία Λιονταριών. Για να φτάσει στην κρήνη, το νερό περνάει από «κοντούτο», το οποίο στη θέση της σηµερινής πλατείας Ελευθερίας στηρίζεται επάνω σε τρεις καµάρες, δίνοντας την πρώτη ονοµασία στο χώρο: πλατεία τριών καµάρων (piazza dei tre volti). Την περίοδο αυτή, η πλατεία Ελευθερίας λειτουργεί ως χώρος ασκήσεων του ενετικού στρατού και επίσης ονοµάζεται πεδίο του Άρεως. Την οθωµανική περίοδο (1669-1898), οι Τούρκοι ανοικοδοµούν την πόλη και προσθέτουν σε αυτήν στοιχεία της ανατολής, διατηρώντας όµως την βασική δοµή της και την ονοµάζουν «Kadiye». Μετά το β µισό του 19 ου αι. και τα πρώτα χρόνια του 20 ου αι. αρχίζει µια προσπάθεια εκσυγχρονισµού της Οθωµανικής διοίκησης και µίµηση των δυτικών προτύπων, η οποία εκφράζεται και µέσα από την αρχιτεκτονική και αλλάζει την εικόνα της πόλης. Τον Ιούλιο του 1898, µετά από διάφορα γεγονότα και διαπραγµατεύσεις, γίνεται η ανακήρυξη της Κρητικής Πολιτείας. Η περίοδος αυτή διαρκεί ως το 1913 και χαρακτηρίζεται από έντονες προσπάθειες να αποβάλει η πόλη τον ανατολίτικο χαρακτήρα της. Στην προσπάθεια αυτή ανασυγκρότησης θεσπίζονται µέτρα και εκτελούνται αρκετά έργα υποδοµής. Το 1901 δηµοσιεύεται στην Εφηµερίδα της Κρητικής Πολιτείας ο Ν.332/1901 «Περί σχεδίου πόλεως, κοµωπόλεων και χωρίων», ο οποίος καθορίζει τις βασικές αρχές οργάνωσης και ανάπτυξης της πόλης και ο Ν395/1901 «Περί του σχεδίου πόλεως του Ηρακλείου» µε τον οποίο επικυρώνεται το πρώτο ρυµοτοµικό σχέδιο της πόλης, προβλέποντας εκτεταµένες επεµβάσεις για την διεύρυνση του δηµόσιου χώρου. Σύµφωνα µε το ρυµοτοµικό σχέδιο, κατά µήκος των κεντρικών, κάθετων αξόνων διαµορφώνονται οι κεντρικοί, ευρύτεροι δρόµοι και οι πλατείες και κατασκευάζονται µεγαλοπρεπή νεοκλασικά µέγαρα, ενώ συγχρόνως ο ανατολίτικος χαρακτήρα να παραµένει κυρίαρχος στα στενά της πόλης (εικ. 1,2). Την περίοδο αυτή, η δόµηση είναι περιορισµένη, κυρίως εντός των ενετικών τειχών, µε εξαίρεση την περιοχή της Ανάληψης, η ρυµοτοµία της οποίας απασχολεί τον. Κυριακό. Επιπλέον, για την πιο άνετη επικοινωνία, δηµιουργούνται τέσσερα ανοίγµατα στα τείχη, τα οποία χρησιµοποιούν οι άµαξες και τα οχήµατα αργότερα. Ο χώρος της πλατείας Ελευθερίας διαµορφώνεται, το υδραγωγείο µε τις τρεις καµάρες κατεδαφίζονται και τοποθετείται ο απαραίτητος εξοπλισµός καθισµάτων και φωτιστικών. Παράλληλα, στο ύψωµα της βόρειας πλευράς λειτουργούν καφενεία, στον περίγυρο καταστήµατα και η Λέσχη Ηρακλείου και στην βορειοανατολική πλευρά κατασκευάζεται το πρώτο αρχαιολογικό µουσείο. Η πολιτοφυλακή της Κρητικής Πολιτείας 11

γυµνάζεται καθηµερινά στο χώρο της σηµερινής πλατείας ασκαλογιάνννη, στην πλατεία Ελευθερίας γίνονται διάφορες εκδηλώσεις από τον αγγλικό στρατό, ο επιπροµαχώνας Vitturi (περιοχή Βίγλας) χρησιµοποιείται ως σκοπευτήριο και ο οθωµανικός στρατώνας µετατρέπεται σε γυµναστήριο και ιεροδιδασκαλείο (εικ.3,4). Ο χώρος αποκτά µια σηµαντική κοινωνικότητα και ζωντάνια και εκφράζει την κοινωνική αλλαγή και το πνεύµα της Νεωτερικότητας. Παρόλο που δεν πραγµατοποιούνται ανατρεπτικές επεµβάσεις και ο κεντρικός χώρος της πλατείας Ελευθερίας εξακολουθεί να παραµένει ανοικτός, χωρίς πολλά δένδρα, αποκτά πλέον το ρόλο της κεντρικής πλατείας της πόλης και διάφορες εκδηλώσεις και δραστηριότητες πραγµατοποιούνται στο χώρο αυτό. Εικ. 1 Άποψη της πόλης και η οδός Καλοκαιρινού. Εικ.2 Άποψη κεντρικού δρόµου στην αγορά του Ηρακλείου. Εικ.3 Τα αγγλικά στρατεύµατα στην πλατεία Ελευθερίας. Εικ.4 Το κτίριο της Νοµαρχίας Ηρακλείου και η οδός ικαιοσύνης δεξιά. Το 1913, µετά το α παγκόσµιο πόλεµο κηρύσσεται η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα. Την περίοδο αυτή και ως το β παγκόσµιο πόλεµο η πόλη αναπτύσσεται, ενώ µόλις το 1936, µε το Β.. 31-10/3-11-1936 (Φ.Ε.Κ. 488Α) «Περί καθορισµού ελαχίστων ορίων αρτιότητας των οικοπέδων του Ηρακλείου» εγκρίνεται το νέο ρυµοτοµικό σχέδιο της πόλης. Αυτό περιλαµβάνει όλο το εντός τειχών τµήµα της πόλεως και µικρά τµήµατα εκτός των τειχών. Η κυρίαρχη φιλοσοφία είναι η διάνοιξη των δρόµων και η αύξηση της χωρητικότητας στην εντός των τειχών πόλη, στην οποία τοποθετούνται όλες οι λειτουργίες της. Το εντός των τειχών τµήµα του ρυµοτοµούµενου σχεδίου δεν απέχει πολύ από το ρυµοτοµικό σχέδιο του 1901 και προτείνει, κυρίως, ορισµένες νέες διατάξεις δρόµων και την διαπλάτυνση σε κάποιους άλλους, αγνοώντας την ιστορικότητα, τη σηµασία κάποιων κτιριακών συνόλων και την ιδιαιτερότητα της κάθε περιοχής. Από αεροφωτογραφίες του 1940, διακρίνεται ότι η πόλη περιορίζεται εντός της περιµέτρου των τειχών, µε µικρές επεκτάσεις στην εκτός τειχών περιοχή, κυρίως, από τους πρόσφυγες του 1922 (εικ.5,6). 12

Εικ. 5,6 Αεροφωτογραφίες του ιστορικού κέντρου του Ηρακλείου το 1940. Όσο αφορά τον ευρύτερο χώρο της πλατείας Ελευθερίας, ο µεγάλος σεισµός του 1926 κατέστησε το κτίριο του µουσείου ετοιµόρροπο. Τότε, ο Π. Καραντινός σχεδίασε το νέο αρχαιολογικό µουσείο, το οποίο βραβεύτηκε σε διεθνή έκθεση µοντέρνας αρχιτεκτονικής στο Τόκυο, ενώ οι εργασίες κατασκευής του ξεκινούν το 1932. Επίσης, µε σχέδια του. Κυριακού τριχοτοµείται το κτιριακό συγκρότηµα των οθωµανικών στρατώνων, για να στεγάσει διοικητικές υπηρεσίες (Νοµαρχία ικαστήρια ιεύθυνση Αστυνοµίας). Παράλληλα, τα πρώτα Ι.Χ. έχουν εµφανιστεί στην πόλη και για την διευκόλυνση της κίνησής τους καθοριστικές γίνονται διάφορες διαµορφώσεις των οδικών αξόνων και των προσβάσεων προσβάσεις, οι οποίες οδηγούν στην πλατεία και στο κέντρο της πόλης. Στα πλαίσια ανασχεδιασµού της πλατείας Ελευθερίας γίνεται επιχωµάτωση ενός τµήµατος της ανατολικής τάφρου και διαµορφώνεται η «Νέα Οδός», η σηµερινή Λ. ηµοκρατίας, η οποία αρχικά χρησιµοποιείται ως χώρος περιπάτου. Αργότερα, διαµορφώνεται ως ο οδικός άξονας, ο οποίος συνδέει το χώρο της πλατείας και το κέντρο του Ηρακλείου µε την Κνωσό και την ενδοχώρα προς το νότο. Συγχρόνως, επιχωµατώνεται το χαµηλό επίπεδο, εξωτερικά της περιµέτρου των τειχών, προς το λιµάνι και δηµιουργείται η σηµερινή Λ. Ικάρου, η οποία αποτελεί την ανατολική είσοδο στην πόλη. Προς το εσωτερικό της πόλης, αποκτά µεγαλύτερο πλάτος η Λ. ικαιοσύνης, η οποία καταλήγει στην πλατεία των «Λιονταριών», ρυµοτοµείται η βόρεια πλευρά της και εξαφανίζεται το βυζαντινό τείχος από τα νέα κτίσµατα, διαµορφώνοντας έτσι ένας από τους βασικότερους οδικούς άξονες του ιστορικού κέντρου. Στον κεντρικό χώρο της πλατείας δηµιουργείται περιφραγµένος κήπος, ο οποίος φυτεύεται µε ευκαλύπτους, φοίνικες, διακοσµητικά φυτά και θάµνους και ένα µνηµείο πεσόντων, ενώ η πύλη του Αγ. Γεωργίου (πύλη Λαζαρέτου) έχει ήδη καταστραφεί µε δυναµίτιδα από το 1971. Προς την νότια πλευρά, ο.κυριακός σχεδίασε ένα χώρο χαµηλού πρασίνου και ένα κτίσµα - εκθεσιακό χώρο για τους αγώνες τους έθνους, το «Ηρώον», µε στοιχεία αρχιτεκτονικής της Μινωικής Κρήτης. Με τις διάφορες διαµορφώσεις την περίοδο αυτή αποκρυσταλλώνεται το σχήµα και το µέγεθος της πλατείας, στην οποία συγκεντρώνεται η κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης. Η δεκαετία του 1950 είναι µια περίοδος ανασυγκρότησης της πόλης από τις εκτεταµένες καταστροφές του β παγκοσµίου πολέµου. Σηµαντικοί χώροι, οι οποίοι διαµορφώνονται είναι ο χώρος της λαχαναγοράς και το πάρκο Θεοτοκόπουλου. Το 1958 θεσµοθετείται το νέο σχέδιο πόλης, το οποίο εντάσσει ορισµένες περιοχές εκτός των τειχών διατηρώντας την ρυµοτοµία του 1936 για το τµήµα εντός των τειχών. Η πόλη πλέον αλλάζει µορφή, συγχρόνως µε την κοινωνική αλλαγή των κατοίκων της. Με της συρροή αγροτικού πληθυσµού από της ευρύτερη περιφέρεια, η πόλη επεκτείνεται σηµαντικά έξω από την περίµετρο των τειχών, αρχικά κατά µήκος των αρτηριών και στην συνέχεια σε ολόκληρη την περιαστική περιοχή. Η ανέγερση νέων πολυκατοικιών, µέσα στην παλιά πόλη, σύµφωνα µε το νέο ρυµοτοµικό σχέδιο, ανάµεσα σε παραδοσιακά κτίσµατα που εξακολουθούν να υπάρχουν δηµιουργεί µια σύγχυση (εικ 7). Αυθαίρετες οικοδοµές κατασκευάζονται µε πολύ 13

γρήγορους ρυθµούς, αλλοιώνοντας την εικόνα της πόλης, ενώ το ιστορικό κέντρο εξακολουθεί να συγκεντρώνει το σύνολο των υπηρεσιών. Επίκεντρο της κοινωνικής ζωής εξακολουθεί να είναι η πλατεία ελευθερίας, στην οποία συγκεντρώνεται πλήθος κόσµου και η κυκλοφορία οχηµάτων περιορίζεται στις βραδινές ώρες. Η τάφρος Βιτούρι επιχωµατώνεται και µετατρέπεται σε πάρκο (πάρκο Γεωργιάδη), διαµορφώνοντας καλύτερη σύνδεση του ιστορικού κέντρου µε την εκτός των τειχών πόλη. Το πάρκο Γεωργιάδη, ως τµήµα του ευρύτερου χώρου της πλατείας, αποτελεί σηµαντικό τµήµα στο σύνολο των ελεύθερων χώρων πρασίνου της πόλης και εκτός της καθηµερινής λειτουργίας του, ως χώρος αναψυχής, φιλοξενεί ειδικές εκδηλώσεις περιοδικά. Αντίστοιχα, διαµορφώνεται το υπόλοιπο τµήµα της τάφρου, στο βόρειο τµήµα της πλατείας, ως πάρκο Νεολαίας. Ωστόσο, η ενοποίηση του πάρκου Νεολαίας δεν επιτυγχάνεται, λόγω του ότι βρίσκεται σε χαµηλότερο επίπεδο, συνεπώς διακόπτεται η οπτική συνέχεια και λόγω της δυσκολίας πρόσβασής σε αυτό. Επιπλέον, τα παλαιότερα κτίρια επί της πλατείας κατεδαφίζονται και στην θέση τους κατασκευάζονται πολυώροφα µέγαρα, µε τα χαρακτηριστικά της εποχής, διατηρώντας τη χρήση της αναψυχής, ενώ γύρω από την πλατεία αυξάνονται οι χρήσεις του εµπορίου και των υπηρεσιών. Ο κοινωνικός ρόλος της πλατείας ενισχύεται από τις παραπάνω δραστηριότητες και επίσης χρησιµοποιείται για τις επίσηµες δηµόσιες εκδηλώσεις και την έκφραση των κοινωνικών αντιπαραθέσεων και του λαϊκού αισθήµατος. Όµως, το 1966 κατεδαφίζεται ο περίβολος του κήπου στον κεντρικό χώρο της πλατείας και τριχοτοµείται για την πιο άνετη κυκλοφορία των οχηµάτων, έτσι ώστε σταδιακά να µετατραπεί σε κεντρικό κυκλοφοριακό κόµβο (εικ. 8). Οι διαµπερείς κινήσεις των Ι.Χ. και η στάθµευση των οχηµάτων στους γύρω χώρους οδηγούν σε σταδιακή υποβάθµιση του χώρου. Εικ. 7 Γενική άποψη της πόλης σήµερα (επάνω). Εικ. 8 Η πλατεία Ελευθερίας λίγα χρόνια πριν, ως κυκλοφοριακός κόµβος (αριστερά). 14

3.2 Περιγραφή της υφιστάµενης κατάστασης Η πόλη του Ηρακλείου είναι χωροθετηµένη στα βόρεια παράλια της Κρήτης, σε ίση απόσταση περίπου από το ανατολικό και το δυτικό άκρο του νησιού και αποτελεί σηµαντικό αστικό κέντρο του νησιού. Η έκταση του ιστορικού κέντρου είναι 106,9 Ha, περίπου το 7% της συνολικής έκτασης της πόλης, ενώ η επέκταση της πόλης τις τελευταίες δεκαετίες εκτός των τειχών πραγµατοποιήθηκε και προς τις τρεις κατευθύνσεις 26 (εικ.9). Το κλίµα στην πόλη του Ηρακλείου χαρακτηρίζεται ήπια θερµό, µε κύριο χαρακτηριστικό την µικρή νέφωση και την εκτεταµένη περίοδο ηλιοφάνειας (από τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο). Η µέση ετήσια θερµοκρασία είναι 19.02 ο C, ενώ σπάνια πέφτει κάτω από 0 ο C και τους θερινούς µήνες φτάνει έως 45 ο C. Επικρατούν οι βοειοοδυτικοί και οι νότιοι άνεµοι το καλοκαίρι και το χειµώνα αντίστοιχα, ωστόσο συχνά σε θερινούς µήνες για διάστηµα λίγων ηµερών πνέουν νότιοι θερµοί άνεµοι. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι το φαινόµενο της θαλάσσιας αύρας, η οποία εµφανίζεται µε την κίνηση του αέρα, κυρίως της πρωινές και τις απογευµατινές ώρες. 27 Εικ. 9 Το πολεοδοµικό συγκρότηµα του Ηρακλείου. Στο ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου περιλαµβάνονται 103.560 µ 2 ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, 28 οι οποίοι θεωρείται ότι δεν επαρκούν, δεδοµένου ότι αποτελεί το κέντρο της πόλης και εξυπηρετεί πέρα από τους µόνιµους κατοίκους, τους κατοίκους όλου του πολεοδοµικού συγκροτήµατος και ένα µεγάλο αριθµό επισκεπτών. Βασική έλλειψη θεωρείται η απουσία της σύνδεσης των υπαίθριων χώρων µεταξύ τους. Επιπλέον, παρουσιάζεται έντονο κυκλοφοριακό πρόβληµα στους κεντρικούς οδικούς άξονες, το οποίο δυσχεραίνει την κίνηση των πεζών, η οποία επιβαρύνεται µε το θόρυβο και την ρύπανση της ατµόσφαιρας. Επίσης, η στάθµευση των οχηµάτων δηµιουργεί επιπρόσθετα εµπόδια στην κίνηση των πεζών και κυρίως καταλαµβάνει χώρο, ο οποίος θεωρητικά τους ανήκει. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσµα οι κινήσεις των πεζών στο ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου να εξυπηρετούνται κυρίως κατά µήκος των βασικών οδικών αξόνων, όπου επίσης απουσιάζει το πράσινο, µε την µορφή δενδροστοιχιών ή άλλων µέσων ηλιοπροστασίας 26 ήµος Ηρακλείου Γραφείο Παλιάς Πόλης (συµπράττοντα γραφεία ΦΙΛΩΝ και ΦΙΛΟΠΟΛΙΣ), Προστασία και ανάδειξη της παληάς πόλης Ηρακλείου. Πολεοδοµική Μελέτη Ανάπλασης, τ. Α φάση- ανάλυση, αναγνώριση, αξιολόγηση, Ηράκλειο 1999, σ.22. Τα στοιχεία που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι από το Γ.Π.Σ. πριν την αναθεώρησή του το 1998. 27 Καλλιγιαννάκης Μ., Η ανάπλαση δηµοσίων χώρων µε στόχο την περιβαλλοντική αναβάθµιση. Το παράδειγµα της πλατείας Ελευθερίας στο Ηράκλειο, Ε.Μ.Π. (Σπουδαστική εργασία,.μ.π.σ. κατεύθυνση β ), Αθήνα 2004, σ. 21. 28 ήµος Ηρακλείου Γραφείο Παλιάς Πόλης (συµπράττοντα γραφεία ΦΙΛΩΝ και ΦΙΛΟΠΟΛΙΣ), Προστασία και ανάδειξη της παληάς πόλης Ηρακλείου. Πολεοδοµική Μελέτη Ανάπλασης, ό.π., σ. 54. Τα στοιχεία που αναφέρονται παραπάνω είναι σύµφωνα µε την τροποποίησης του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου το 1998. 15

(εικ.10,11,12,13). Οι διαδροµές στην πόλη δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστες, καθότι εκτός από τα εµπόδια, τα οποία προκύπτουν από την στάθµευση και την µη σχεδιασµένη τοποθέτηση του αστικού εξοπλισµού, το θόρυβο της κίνησης των οχηµάτων, την ρύπανση της ατµόσφαιρας οι πεζοί αντιµετωπίζουν την ηλιακή ακτινοβολία, η οποία είναι ιδιαίτερα έντονη τους περισσότερους µήνες του χρόνου και προκαλεί πολλαπλές ανακλάσεις στις διάφορες επιφάνειες του αστικού χώρου. Οι παραπάνω συνθήκες οδηγούν ουσιαστικά και στην κατάργηση του βασικού πλεονεκτήµατος τέτοιων πολεοδοµικών αξόνων, στους οποίους λόγω των διαστάσεών τους είναι δυνατή η κίνηση του αέρα και η δηµιουργία κάποιου ρεύµατος στην πόλη. Η επιλογή άλλων διαδροµών από δρόµους µικρότερου εύρους δεν είναι αποτελεσµατική, λόγω της απουσίας του πεζοδροµίου σε τέτοιους δρόµους. Επιπλέον σε τέτοιες διαδροµές, ενώ η σκίαση µερικώς καλύπτεται από τους όγκους του δοµηµένου περιβάλλοντος δεν παρατηρείται µείωση της θερµοκρασίας, λόγω της συσσωρεµένης θερµότητας στους κτιριακούς όγκους και στο οδόστρωµα και λόγω της µειωµένης κίνησης του ανέµου. Εικ. 10,11,12,13 Οι βασικοί πολεοδοµικοί άξονες του ιστορικού κέντρου: η οδός 25 ης Αυγούστου (επάνω αριστερά), η οδός ικαιοσύνης (επάνω δεξιά), η οδός 1821 (κάτω αριστερά) και η οδός Καλοκαιρινού (κάτω δεξιά). Πιο συγκεκριµένα, όσο αφορά τους ελεύθερους δηµόσιους χώρους στην εντός των τειχών πόλη, χαρακτηριστικό είναι ότι είναι διάσπαρτοι και αποµονωµένοι µέσα στον αστικό ιστό, µε δυσκολία πρόσβασης σε αρκετούς από αυτούς, µε αποτέλεσµα να µην γίνονται αντιληπτοί και ελκυστικοί στις καθηµερινές κινήσεις των πεζών (χάρτης 1). Το φαινόµενο αυτό είναι εντονότερο σε µικρής έκτασης υπαίθριους χώρους, οι οποίοι λειτουργούν κυρίως 16

Υπόµνηµα: υπαίθριοι δηµόσιοι χώροι υποβαθµισµένοι χώροι χώροι στάθµευσης υψηλό πράσινο Χάρτης 1. Το σύνολο των δηµόσιων υπαίθριων χώρων στο ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου. ως τοπικά πάρκα γειτονιάς, όπως ο υπαίθριος χώρος στην συµβολή των οδό Μεραµβέλου και Ιδοµενέως (εικ.14) και το πάρκο στην οδό Μαλικούτη. Όσο αφορά τους υπαίθριους χώρους µεγαλύτερων διαστάσεων, σε αυτούς συµπεριλαµβάνονται, κυρίως, πλατείες γύρω από εκκλησίες ή µνηµεία, όπως ο Αγ. Μηνάς και ο Αγ. Τίτος. Σε άλλες περιπτώσεις µεγάλοι υπαίθριοι χώροι συνδυάζονται µε το κυκλοφοριακό δίκτυο και οδικούς άξονες µε µεγάλη κίνηση, όπως η πλατεία Ελευθερίας και η πλατεία Κορνάρου (εικ.15) και η πλατεία 18 Άγγλων στην παραλιακή ζώνη. Συχνά, µικρότεροι χώροι συνδυάζονται µε το οδικό δίκτυο και χρησιµοποιούνται ως χώροι στάθµευσης, όπως η πλατεία του Αρχαιολογικού Μουσείου (εικ.16). Οι δυο πιο σηµαντικοί ελεύθεροι χώροι, στην εντός των τειχών πόλη, οι οποίοι λόγω της θέσης τους και των διαστάσεών τους λειτουργούν ως πάρκα για το σύνολο της πόλης είναι το πάρκο Θεοτοκόπουλου (εικ.17), παραπλεύρως της πλατείας των Λιονταριών και το πάρκο Γεωργιάδη (εικ.18), στον ευρύτερο χώρο της πλατείας Ελευθερίας. Μεγάλου µεγέθους ακάλυπτοι, δηµόσιοι χώροι, µε αρκετό πράσινο, υπάρχουν στην εξωτερική περίµετρο των τειχών, στο χώρο της τάφρου (εικ.19, 20). Σε αρκετές περιπτώσεις η χρήση 17

τέτοιων χώρων είναι προσδιορισµένη, όπως το πάρκο Γεωργιάδη, πάρκο Νεολαίας, το κηποθέατρο κ.α. Ωστόσο, δεν υπάρχει µια συνέχεια και συνοχή µεταξύ τους αλλά κατά διαστήµατα παρεµβάλλονται αδιαµόρφωτοι χώροι ή χώροι στάθµευσης (εικ.21). Εικ.14 Το πάρκο στην οδό Ιδοµενέως. Εικ. 16 Η πλατεία του αρχαιολογικού µουσείου. Εικ. 17 Το πάρκο Θεοτοκόπουλου. Εικ.15 Η πλατεία Κορνάρου. Εικ. 18 Το πάρκο Γεωργιάδη. Εικ. 21 Τα υπεραστικά ΚΤΕΛ σε τµήµα της τάφρου, στο λιµάνι. Εικ. 19 Χώρος πρασίνου στην εξωτερική περίµετρο των τειχών. Εικ. 20 Το πάρκο Νεολαίας στην ζώνη της τάφρου. 18

Στο σύνολο των υπαίθριων δηµόσιων χώρων περιλαµβάνονται και ένας αριθµός υποβαθµισµένων δηµόσιων χώρων. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται χώροι, οι οποίοι είναι ακάλυπτοι, χωρίς χρήση και σε πολλές περιπτώσεις χωρίς πρόσβαση. Τέτοιοι χώροι συνήθως έχουν προκύψει από την απαξίωση και εγκατάλειψη κάποιου κτιρίου του οποίου αποτελούσαν τον περιβάλλοντα χώρο, όπως το κτίριο του Πανάνειου Νοσοκοµείου ή του κτιρίου στην οδό Ιδοµενέως (εικ.22). Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι προηγούµενες χρήσεις αποµακρύνθηκαν µε σκοπό την αξιοποίηση του χώρου τον οποίο καταλάµβαναν, ως υπαίθριο δηµόσιο χώρο, χωρίς ωστόσο να προχωρήσει ο σχεδιασµός και µε αποτέλεσµα σήµερα να αποτελούν κενά στον αστικό ιστό, χωρίς χρήση, χώροι εγκαταλειµµένοι σε αναµονή. Με τα χαρακτηριστικά αυτά µπορούν να περιγραφούν χώροι όπως η έκταση στην οδό Πλαστήρα, νοτιότερα του Πανάνειου νοσοκοµείου (εικ.23), στην παραλιακή ζώνη ο χώρος της παλιάς λαχαναγοράς (εικ.24) και ο χώρος στην θέση του ξενοδοχείου «Ξενία», το οποίο κατεδαφίστηκε (εικ.25). Επίσης, στην ίδια κατηγορία των υποβαθµισµένων χώρων περιλαµβάνονται υπαίθριοι χώροι χωρίς την κατάλληλη διαµόρφωση, όπως οι ακάλυπτοι χώροι των τειχών π.χ. οι προµαχώνες, οι επιπροµαχώνες και οι µικρές πλατείες. Στην περιοχή κάθε προµαχώνα υπάρχουν δυο χαµηλότερες πλατείες περίπου 500 µ 2 η καθεµία, οι οποίες διαθέτουν πρόσβαση τόσο προς το εσωτερικό των τειχών όσο και προς την ζώνη της τάφρου εξωτερικά. Συνολικά υπάρχουν δέκα τέτοιοι χώροι περιµετρικά των τειχών, οι περισσότεροι όµως είναι αδιαµόρφωτοι και µη προσβάσιµοι, ενώ όσοι έχουν ήδη κάποια χρήση, π.χ. το µικρό κηποθέατρο, είναι διαθέσιµοι στο κοινό µόνο κατά την διάρκεια λειτουργίας τους. Επίσης, υποβαθµισµένοι θεωρούνται ορισµένοι υπαίθριοι χώροι, µικρότερης έκτασης, λόγω της έλλειψης σχεδιασµού και συντήρησής τους, οι οποίοι καταγράφονται κυρίως σε υποβαθµισµένες περιοχές κατοικίας, όπως το πάρκο δίπλα στη Νοµαρχιακής ιεύθυνση Υγιεινής και η πλατεία της πύλης ερµατά στην περιοχή της Αγίας Τριάδας (εικ.26). Οι υπόλοιποι χώροι, οι οποίοι περιλαµβάνονται στην κατηγορία αυτή, είναι αδόµητοι και αδιαµόρφωτοι χώροι, οι οποίοι λειτουργούν ως χώροι στάθµευσης. Όσο αφορά τους ιδιωτικούς ελεύθερους χώρους είναι κυρίως διάσπαρτοι και χρησιµοποιούνται ως χώροι στάθµευσης, οι οποίοι εµφανίζονται µε µεγαλύτερη πυκνότητα στις πιο κεντρικές συνοικίες. Επίσης, υπάρχουν αρκετά ιδιωτικά οικόπεδα, µε κτίσµατα εγκαταλειµµένα χωρίς την δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά. Τέτοια κελύφη χωρίς χρήση εµφανίζονται πιο συχνά στην βορειοδυτική περιοχή του ιστορικού κέντρου, λόγω του ότι εκεί υπήρχαν αρκετές βιοτεχνίες, οι οποίες εγκαταστάθηκαν σε άλλες περιοχές. Όσο αφορά τους εσωτερικούς ακάλυπτους θα πρέπει να σηµειωθεί ότι είναι πολύ µικρού µεγέθους, λόγω της µεγάλης κάλυψης των οικοπέδων. Εικ. 22 Κτίριο χωρίς χρήση και ο περιβάλλον χώρος. Εικ. 23 Ο χώρος, που προοριζόταν να κατασκευαστεί το πολιτιστικό κέντρο. 19

Εικ. 24 Στο χώρο της παλιάς λαχαναγοράς, στο παραλιακό µέτωπο, προορίζεται να κατασκευαστεί το πολιτιστικό κέντρο της Αγ. Τριάδας (αριστερά). Εικ. 25 Ο χώρος, όπου υπήρχε το ξενοδοχείο Ξενία, πρόκειται να διαµορφωθεί ως πλατεία (κάτω). Εικ. 26 Η πλατεία, δίπλα στην πύλη ερµατά, στην περιοχή της Αγ. Τριάδας. 3.2.1 Η περίπτωση της πλατείας ελευθερίας Αν και αυτή η εργασία σκοπό έχει να αναδείξει την σηµασία των περιβαλλοντικών συνιστώσεων στο σχεδιασµό και την ανάγκη να είναι ενταγµένοι στο ευρύτερο πλαίσιο του πολεοδοµικού και του αστικού σχεδιασµού, ώστε να επιτυγχάνεται µια συνολική αντιµετώπιση και όχι περιστασιακές επιλύσεις, οι οποίες συνήθως µεταφέρουν τα προβλήµατα σε άλλους γειτονικούς χώρους ή σε άλλα επίπεδα του χώρου, ωστόσο στην συνέχεια θα παρουσιαστεί η περίπτωση ενός από τους πιο σηµαντικούς και κεντρικούς ελεύθερους χώρους στο Ηράκλειο. Η συνοπτική περιγραφή της πλατείας Ελευθερίας στο σηµείο αυτό θεωρείται ότι συµβάλλει στην κατανόηση του κυρίαρχου ως τώρα τρόπου σκέψης και της προσέγγισης µε την οποία αντιµετωπίζονται τέτοιοι χώροι στην πόλη του Ηρακλείου και συγχρόνως στην επεξήγηση της υφιστάµενης κατάστασης, για την οποία έγινε περιγραφή παραπάνω. Η πλατεία ελευθερίας θεωρείται χαρακτηριστικό παράδειγµα για τον τρόπο οργάνωσης του δηµόσιου χώρου στην πόλη, καθότι κατέχει ένα κεντρικό ρόλο στο κέντρο της πόλης, είτε από την πλευρά των κεντρικών λειτουργιών είτε από το ότι αποτελεί ένα σηµαντικό σηµείο στο δίκτυο των δηµόσιων υπαίθριων χώρων (εικ.27). Ο ευρύτερος χώρος της πλατείας αποτελείται από την πλατεία ασκαλογιάννη, την πλατεία του αρχαιολογικού µουσείου και τα πάρκα Γεωργιάδη και Νεολαίας. Σηµαντική είναι η κίνηση στους πεζοδρόµους αιδάλου, Κοραή και Μιλάτου, όπου υπάρχουν αρκετές χρήσεις αναψυχής και συνδέουν την πλατεία Ελευθερίας µε την πλατεία Λιονταριών. Αντίστοιχα σηµαντική είναι η κίνηση Ι.Χ., λεωφορείων και πεζών στις οδούς ικαιοσύνης και Αβέρωφ που συνδέουν την 20