ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΟ ΜΕΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Μία από τις µοναδικές ιδιαιτερότητες του Μετρό της Αθήνας είναι ότι η κατασκευή του αποτέλεσε παράλληλα αφορµή για την υλοποίηση ενός σπουδαίου αρχαιολογικού έργου. Συγκεκριµένα, στο πλαίσιο της κατασκευής του Μετρό της Αθήνας, πραγµατοποιήθηκε η µεγαλύτερη αρχαιολογική ανασκαφή στην πρωτεύουσα (έκτασης 79.000 τ.µ.), η οποία έφερε στο φως περισσότερα από 50.000 αρχαιολογικά ευρήµατα. Από την αρχή του σχεδιασµού του έργου, το Υπουργείο Πολιτισµού ενηµέρωσε τους µελετητές για τον πλούτο των αρχαιοτήτων του Αθηναϊκού υπεδάφους και για τους περιορισµούς που επέβαλε το χρέος για την προστασίας τους. Έτσι, τόσο κατά τον σχεδιασµό όσο και κατά την κατασκευή του έργου έγιναν οι αναγκαίες προβλέψεις και µετατροπές. Οι ανασκαφές, η συντήρηση, µεταφορά, έκθεση, κ.λ.π των αρχαίων ευρηµάτων αποτέλεσε συντονισµένη προσπάθεια τριών φορέων: της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. (ΑΜ) που είναι ο Κύριος του έργου, της Κοινοπραξίας ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΜΕΤΡΟ (Κ/Ξ ΟΜ) που κατασκεύασε το βασικό έργο και του Υπουργείου Πολιτισµού (ΥΠΠΟ), το οποίο σύµφωνα µε την ελληνική νοµοθεσία έχει την ευθύνη και επιστασία όλων των αρχαιολογικών δραστηριοτήτων. Οι αρµόδιες αρχαιολογικές υπηρεσίες του ΥΠΠΟ επέβλεψαν όλες τις φάσεις του αρχαιολογικού έργου, ενώ η Αττικό Μετρο χρηµατοδότησε όλες τις αρχαιολογικές ανασκαφές και παράλληλα συντόνισε τους αναδόχους των έργων και όλους τους εµπλεκόµενους φορείς και υπηρεσίες. Σήµερα, σε έξι κεντρικούς σταθµούς του Μετρό, αρχαία αντικείµενα εκτίθενται για πρώτη φορά σε δηµόσιο χώρο πίσω από καλαίσθητες προθήκες προσκαλώντας και προκαλώντας τον κάθε βιαστικό επιβάτη, έλληνα ή ξένο να τα κοιτάξει και να τα περιεργασθεί.
Ανασκαφές και Σταθµοί Οι πλέον σηµαντικές αρχαιολογικές ανασκαφές κατά την πρώτη φάση κατασκευής του έργου έγιναν σε τέσσερις σταθµούς του Ιστορικού Κέντρου: Σύνταγµα, Κεραµεικός, Μοναστηράκι και Ακρόπολη. Συνολικά διενεργήθηκαν περισσότερες από είκοσι αρχαιολογικές ανασκαφές σε σταθµούς και φρέατα εξαερισµού. Το βάθος των αρχαιολογικών στρωµάτων κυµαίνονταν από 0,5 έως 7,0 µέτρα, αλλά µερικές υδραυλικές κατασκευές, πηγάδια, αγωγοί, δεξαµενές και υδραγωγεία αποκαλύφθηκαν σε µεγάλα βάθη. Οι αρχαιότητες καταγράφηκαν λεπτοµερώς και αποτυπώθηκαν µε σύγχρονες τεχνικές µεθόδους υπό την επιστηµονική εποπτεία των αρµοδίων υπηρεσιών του ΥΠΠΟ. Συγκεκριµένα στους τέσσερις σταθµούς του ιστορικού κέντρου ήλθαν στο φως, πολύ συνοπτικά, τα ακόλουθα αρχαιολογικά ευρήµατα: Στο σταθµό του Συντάγµατος αποκαλύφθηκαν χυτήρια χάλκευσης αγαλµάτων κλασικής εποχής, νεκροταφείο που χρονολογείται από τους υποµυκηναϊκούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους, λουτρικό συγκρότηµα ρωµαϊκών χρόνων, τµήµα του πεισιστράτειου υδραγωγείου, η κοίτη του Ηριδανού ποταµού καθώς και ο αρχαίος δρόµος που από τις πύλες του τείχους οδηγούσε στους δήµους της Μεσογαίας. Πλησίον του σταθµού Κεραµεικός ανασκάφηκε τµήµα του σπουδαιότερου νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας. Ερευνήθηκαν 1200 ταφές χρονολογούµενες από τις αρχές του 7ου αιώνα π.χ. έως τα ρωµαϊκά χρόνια. Σηµαντικό εύρηµα αποτελούν οι δυο οµαδικές ταφές που χρονολογούνται στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέµου. Βρέθηκε επίσης ο δυτικός περίβολος του νεκροταφείου, κατάλοιπα κεραµικού εργαστηρίου και η κοίτη του Ηριδανού ποταµού. Από τα σηµαντικότερα ευρήµατα του σταθµού Μοναστηρακίου είναι η εγκιβωτισµένη κοίτη του Ηριδανού ποταµού. Αποδείχθηκε η συνεχής χρήση του χώρου από την Μυκηναϊκή περίοδο έως τα νεώτερα χρόνια. Βρέθηκαν κτίρια, εργαστήρια, τάφοι και πλήθος συστηµάτων ύδρευσης και αποχέτευσης. 119
Η ανασκαφική έρευνα στο σταθµό Ακρόπολη σε έκταση 2500 τ.µ., απέδειξε την χρήση του χώρου από τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.χ. µέχρι τα βυζαντινά χρόνια. Επίσης, ανακαλύφθηκαν λίγοι τάφοι της Μεσοελλαδικής και Υστεροελλαδική εποχής, οικίες, εργαστήρια, δρόµοι και λουτρά. Εκτός από τους τέσσερις σταθµούς του ιστορικού κέντρου, σηµαντικά ευρήµατα αποκαλύφθηκαν και σε άλλες θέσεις: Στο σταθµό Ευαγγελισµός. Αρχαίο νεκροταφείο µε ταφικό περίβολο, πεισιστράτειος αγωγός και δρόµος. Στο σταθµό Πανεπιστήµιο. Αρχαίο νεκροταφείο. Σηµαντικές αρχαιότητες βρέθηκαν και στα φρέατα εξαερισµού : Στο Φρέαρ «Ηρώδου Αττικού». Ρωµαϊκή οικία, νεκροταφείο και υδραυλικά συστήµατα. Στο Φρέαρ «Αµαλίας». Σηµαντικό ρωµαϊκό λουτρό. Στο Φρέαρ «Μητροπόλεως». Σηµαντικά κτιριακά κατάλοιπα. Στο Φρέαρ «Πετµεζά». Νεκροταφείο που χρονολογείται από τους κλασικούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους καθώς και υπόστυλη αίθουσα. Στο Φρέαρ «Φωκίωνος». Κτίριο ρωµαϊκών χρόνων και βυζαντινοί αποθηκευτικοί σιροί. Στο Φρέαρ «Θησείο». Κτίριο υστεροκλασικών χρόνων και εργαστήρια. Στο Φρέαρ «Ερµού Αρίωνος». Εργαστηριακοί χώροι και υδραυλικά συστήµατα. Στο Φρέαρ «Ιάκχου». Αρχαίο νεκροταφείο. Στο Φρέαρ «Ασωµάτων». Σηµαντικό κτίριο. Με συνεχή αρχαιολογική παρακολούθηση πραγµατοποιήθηκε η διάνοιξη των σηράγγων όπου βρέθηκαν αρκετά αρχαία πηγάδια µε σηµαντικά αρχαιολογικά ευρήµατα στο εσωτερικό τους καθώς και τµήµα του Αδριάνειου υδραγωγείου. Εκτός από τις δεκάδες χιλιάδες
αρχαιολογικών αντικειµένων τα οποία περισυνελέγησαν και φυλάσσονται στις αποθήκες του ΥΠΠΟ, σηµαντικό και πρωτότυπο έργο απετέλεσαν οι αποσπάσεις, συντηρήσεις και επανατοποθετήσεις βαρέων κτιριακών και άλλων κατάλοιπων που κρίθηκαν από το ΥΠΠΟ διατηρητέα και αναδείξιµα πλην των έξι εκθεσιακών χώρων που διαµορφώθηκαν σε ισάριθµους σταθµούς, αρχαία αποσπάσθηκαν και επανατοποθετήθηκαν στο φρέαρ Πετµεζά, στην Πλατεία Συντάγµατος και στον σταθµό Ευαγγελισµός. Στο φρέαρ Αµαλίας διατηρήθηκε και αναδείχθηκε λουτρό ρωµαϊκής εποχής, ενώ στο Μοναστηράκι διατηρήθηκε στη θέση που ανακαλύφθηκε η εγκιβωτισµένη κοίτη του αρχαίου Ηριδανού ποταµού. Τέλος, σηµαντικά εκθέµατα µεταφέρθηκαν από την αρχαιολογική ανασκαφή του Συντάγµατος στην Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου όπου δηµιουργήθηκε υπαίθρια έκθεση αρχαιοτήτων 2000 τ.µ. µε µικρό µουσείο. Αρχαία & Επεκτάσεις Κατά την περίοδο του Κλεισθένους (6ος αιώνας π.χ) η Αττική χωρίστηκε σε τρία γεωγραφικά διαµερίσµατα, το άστυ, την µεσογαία και την παραλία, περιλαµβάνοντας περί τους 100 δήµους της αρχαίας Αττικής. Λείψανα της κατοίκησης αυτής καθώς και άλλων περιόδων εντοπίστηκαν κατά την κατασκευή των επεκτάσεων του Μετρό. ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ 3 ΠΡΟΣ ΑΙΓΑΛΕΩ Η κατασκευή της επέκτασης από το φρέαρ Ασωµάτων µέχρι το Αιγάλεω ήταν ιδιαίτερα σηµαντική από αρχαιολογικής άποψης δεδοµένου ότι κινείται στον άξονα της αρχαίας Ιεράς Οδού. Η Οδός αυτή συνέδεε την Αθήνα µε την Ελευσίνα και την πορεία της ακολουθούσε η ποµπή των Μεγάλων Ελευσίνιων Μυστηρίων που ελάµβανε χώρα κατά την εορτή της ήµητρας και της Περσεφόνης. Η διάνοιξη της σήραγγας πραγµατοποιήθηκε µε τη µέθοδο ΝΑΤΜ και κατά τη διάρκεια κατασκευής της αποκαλύφθηκαν 15 αρχαία πηγάδια. Τα περισσότερα από αυτά βρέθηκαν στην περιοχή Κεραµεικός Ασωµάτων όπου και εντοπίστηκαν αρκετά αρχαιολογικά ευρήµατα. Πλήθος όµως ευρηµάτων ανακαλύφθηκαν επίσης και στις επιφανειακές εκσκαφές των σταθµών και των φρεάτων. Το σηµαντικότερο όλων ήταν η αρχαία Ιερά Οδός. Τα τµήµατα 121
της Ιεράς Οδού που ανεβρέθηκαν χρονολογούνται από τον 7ο αιώνα π.χ έως την Ρωµαϊκή Εποχή. Προκειµένου να διασωθεί και να διατηρηθεί τµήµα του οδοστρώµατος της Ιεράς Οδού, το οποίο ανακαλύφθηκε σε πολύ καλή κατάσταση, µετατοπίστηκε τµήµα του σταθµού Αιγάλεω. 'Aλλα ευρήµατα που ήρθαν στο φώς χάρη στις αρχαιολογικές ανασκαφές για την κατασκευή της επέκτασης Μοναστηράκι-Αιγάλεω είναι: Τµήµατα συνοικιακών Νεκροταφείων Συγκροτήµατα κατοικιών και εργαστηρίων από τα Αρχαϊκά έως και τα Βυζαντινά χρόνια Τµήµατα αρχαίων τοίχων µε ιδιαίτερα καλή τοιχοδοµία που πιθανότατα ανήκουν σε αρχαίους ναούς Αρχαίοι αποθέτες µε πολλά ευρήµατα όλων των εποχών (Μαρµάρινες επιτύµβιες στήλες, κεφαλές αγαλµάτων και πάρα πολλά χάλκινα νοµίσµατα) Σηµαντικό επίσης εύρηµα θεωρείται τµήµα γέφυρας του Αρχαίου Κηφισού ποταµού το οποίο ήρθε στο φως στη θέση του σταθµού Ελαιώνας και χρονολογείται στο διάστηµα µεταξύ 5ου- 6ου αιώνα π.χ.. Τα βάθρα της γέφυρας αυτής, µετά από απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συµβουλίου, αποσπάστηκαν και συντηρήθηκαν µε δαπάνες της ΑΜ και προβλέπεται να επανατοποθετηθούν και να αναδειχθούν στην αρχική τους θέση στον Σταθµό Ελαιώνα. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι αυτή η γέφυρα είναι η αρχαιότερη που έχει βρεθεί στον Ελλαδικό χώρο. Μεταξύ των ευρηµάτων της περιοχής του σταθµού «Ελαιώνας» περιλαµβάνεται επίσης µία βιοτεχνική εγκατάσταση και ένα νεκροταφείο. Η Αττικό Μετρό Α.Ε., µε απόλυτο σεβασµό στην πολιτιστική κληρονοµιά, προχωρεί σε συνεργασία µε το Υπουργείο Πολιτισµού, στην ανάδειξη τµήµατος των αρχαιολογικών ευρηµάτων σε κατάλληλα διαµορφωµένες προθήκες στον σταθµό Αιγάλεω, όπως και στο επίπεδο της οµώνυµης κεντρικής πλατείας του Αιγάλεω, αλλά και σε κατάλληλα διαµορφωµένα στέγαστρα στον σταθµό Ελαιώνα και στο παρακείµενο φρέαρ εξαερισµού πάνω στην Ιερά Οδό.
ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ 3 ΠΡΟΣ ΟΥΚ. ΠΛΑΚΕΝΤΙΑΣ Στις αρχές του 2001, ξεκίνησαν οι εργασίες επέκτασης της Γραµµής 3 από την Εθνική 'Aµυνα προς τον σταθµό ουκ. Πλακεντίας και, διαµέσου του Προαστιακού, προς το Αεροδρόµιο. Πριν την έναρξη των κυρίως εργασιών, έγιναν αρχαιολογικές έρευνες για τον εντοπισµό των αρχαιολογικών ευρηµάτων, τόσο στους χώρους των σταθµών και των φρεάτων, όσο και στην περιοχή του Αµαξοστασίου της ουκ. Πλακεντίας. Συγκεκριµένα, αρχαιολογικές διερευνητικές τοµές εκτελέσθηκαν στις περιοχές των σταθµών Χαλάνδρι, ουκίσσης Πλακεντίας και Νοµισµατοκοπείο, των φρεάτων Ξάνθου, Φωκίδος, Χολαργού, Νοµισµατοκοπείου, Χαλανδρίου, Αγ. Παρασκευής, Κέας και Μεταµόρφωσης, καθώς και στην περιοχή του Αµαξοστασίου, συνολικής έκτασης 12.000 τ.µ. Σηµαντικά ευρήµατα (κτιριακά λείψανα και αρχαίος δρόµος προς τα Μεσογαία) βρέθηκαν στις περιοχές των φρεάτων Ξάνθου και Φωκίδος, όπου µετά από εκτεταµένη και λεπτοµερή αρχαιολογική ανασκαφή και µετά από σχετική απόφαση του ΚΑΣ, αποσπάστηκαν και µεταφέρθηκαν σε χώρους του ΥΠΠΟ. ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ 2 ΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ Στα µέσα του 2001, ξεκίνησαν οι εργασίες επέκτασης της Γραµµής 2 από το Αµαξοστάσιο των Σεπολίων προς το Περιστέρι (Ανθούπολη), η οποία διασχίζει κάθετα τον Κηφισό. Κατά την κατασκευή της σήραγγας από Ανθούπολη προς τον σταθµό του Αγ. Αντωνίου και κοντά στην οδό Θηβών, εντοπίσθηκε αρχαίο πηγάδι, µε αρκετά ευρήµατα, κεραµικά, οστά και την κεφαλή (νεαρής) γυναικός, πιθανώς ρωµαϊκής περιόδου. Στον σταθµό του Αγ. Αντωνίου, κατά τις εργασίες εκσκαφών του σταθµού, αποκαλύφθηκε νεκροταφείο από κενούς «καλυβίτες τάφους», το οποίο χρονολογείται στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. 123
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΛΑΙΣΙΩΣΗΣ Στους 27 Σταθµούς του Μετρό της Αθήνας που λειτουργούν σήµερα αναδεικνύεται η κρυµµένη πόλη και η πολιτιστική µας κληρονοµιά µε την συνύπαρξη σηµαντικών αρχαιολογικών ευρηµάτων µε έργα σύγχρονων Ελλήνων δηµιουργών. Η προσπάθεια αυτή δεν ξεκίνησε, βεβαίως, από κάποια συµβατική ή νοµική υποχρέωση της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ, αλλά είναι αποτέλεσµα της ιδιαίτερης σηµασίας που δόθηκε στην βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πρωτεύουσα. Παράλληλα µε τη δηµιουργία ειδικών χώρων για την ανάδειξη των σπουδαιότερων αρχαιολογικών ευρηµάτων, η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ εφάρµοσε ένα πρόγραµµα (για πρώτη φορά σε δηµόσιο έργο στην Ελλάδα) όπου έργα τέχνης διακεκριµένων Ελλήνων καλλιτεχνών κοσµούν σχεδόν το σύνολο των Σταθµών του Μετρό της Αθήνας. ιεθνώς καταξιωµένοι Έλληνες καλλιτέχνες, λαµβάνοντας υπόψη τους τις πολλαπλές δυνατότητες που προσφέρει το δίκτυο, δηµιούργησαν έργα ειδικά για τον εκάστοτε Σταθµό και σήµερα ο πλούτος της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς αναδεικνύεται µέσα στον νέο µητροπολιτικό σιδηρόδροµο της πρωτεύουσας. Παράλληλα, προκειµένου να δοθεί η δυνατότητα της προβολής των ιδεών νεωτέρων καλλιτεχνών, η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ΑΕ προκηρύσσει διαγωνισµούς αισθητικής πλαισίωσης για συγκεκριµένους Σταθµούς και έως σήµερα τρία τέτοια έργα έχουν ενταχθεί στο δίκτυο. Το πρόγραµµα της αισθητικής πλαισίωσης θα συνεχισθεί και στους νέους Σταθµούς των επεκτάσεων του Μετρό της Αθήνας, καθώς και στο έργο του Μετρό της Θεσσαλονίκης.
Έργα Τέχνης ΣΤΑΘΜΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ Γιάννης Γαϊτης (χωρίς τίτλο) ΣΤΑΘΜΟΣ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ Αλέκος Φασιανός, «Ο Μύθος της Γειτονιάς µου» ΣΤΑΘΜΟΣ ΟΜΟΝΟΙΑ Νίκος Κεσσανλής, «Ουρά» 125
ΣΤΑΘΜΟΣ ΟΜΟΝΟΙΑ Παύλος, «Ποδοσφαιριστές» ΣΤΑΘΜΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Γιάννης Μόραλης (χωρίς τίτλο) ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Γιώργος Ζογγολόπουλος, «Αίθριο»
ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Θόδωρος, «Το Ωρολόγιο του Μετρό» ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΥΓΓΡΟΥ-ΦΙΞ Takis, «Φωτεινά Σινιάλα» & «Φωτοβολταϊκή Ενέργεια» ΣΤΑΘΜΟΣ ΑΦΝΗ ηµήτρης Μυταράς, «εξίλεως» 127
ΣΤΑΘΜΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ Χρύσα, «Mott Street» ΣΤΑΘΜΟΣ ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Παναγιώτης Φειδάκης, «Μπαµπουζίνα» ΣΤΑΘΜΟΣ ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ Stephen Antonakos, «Procession» (ή «Ποµπή»)
ΣΤΑΘΜΟΣ ΕΘΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ Κώστας Τσόκλης, «Υπόγειο Πάρκο» ΣΤΑΘΜΟΣ ΕΘΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ ηµήτρης Καλαµάρας, «Ο Θνήσκων Πολεµιστής» Κλέαρχος Λουκόπουλος, «Στήλη» Κώστας Κουλεντιανός, «Νέα Γενιά ΙΧ» («Nouvelle Generation IX») 129
ΣΤΑΘΜΟΣ. ΠΛΑΚΕΝΤΙΑΣ Κώστας Βαρώτσος, «Μετρώ» ΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΛΑΝ ΡΙ Χρίστος Καρράς, «ιαστηµική Ποίηση δίπτυχο 2004»
ΣΤΑΘΜΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗ Βάσω Πεκλάρη, «Φόρµες µε υφαντό χαλκό» ΣΤΑΘΜΟΣ ΠΑΝΟΡΜΟΥ Μιχάλης Κατζουράκης, «ΜΑΖΑΡΕΚΟ» ΣΤΑΘΜΟΣ ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ Γιάννης Μπουτέας, «ιαστρωµατώσεις-ενεργειακές Εικόνες-XVI» 131