ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΤΕΟΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ 1

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΤΕΟΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ 1 Άλλη µια πηγή πληροφοριών σχετικά µε τη µινωική γλώσσα µπορούν να αποτελέσουν οι ετεοκρητικές επιγραφές της ανατολικής Κρήτης 2. Ο Bennet στο Studies Chadwick (1987, 87) υποστήριξε "ότι η Ανατολική Κρήτη, και ειδικότερα η Πραισός, θεωρείται η κατεξοχήν πατρίδα των Ετεοκρητών που σε µεγαλύτερο βαθµό από οποιουσδήποτε άλλους θα µπορούσαν να διατηρήσουν τη µινωική γλώσσα από την Εποχή του Χαλκού έως την Εποχή του Σιδήρου" 3. Οι Ετεόκρητες ήταν οι κάτοικοι της Ανατολικής Κρήτης (περιοχή ανατολικά από τα Λασυθιώτικα όρη για την οποία δεν υπάρχουν στοιχεία ότι διοικούνταν από την Κνωσό κατά την ΥΜΙΙ-ΙΙΙ περίοδο), µε γλώσσα µη ελληνική (άλλα µε γραφή ελληνική), όπως φαίνεται από τις επιγραφές τους τον 7 ο και 6 ο αι. π.χ 4. Έχει προταθεί ότι στην περιοχή αυτή η µινωική γλώσσα διατηρήθηκε κατά τους σκοτεινούς χρόνους και σώζεται µε το ελληνικό αλφάβητο στις επιγραφές της ρήρου και της Πραισού 5. Μεταγενέστερη έρευνα έχει δείξει την πιθανότητα να επιβιώνει η µινωική γλώσσα µέχρι την εποχή του σίδηρου. Οι ετεοκρητικές επιγραφές έχουν µελετηθεί και δηµοσιευθεί το 1982 από τον Y.Duhoux 6. Έχει προταθεί από τον van Effenterre ότι µια ετεοκρητική επιγραφή από τη ρήρο θα µπορούσε να ήταν δίγλωσση, δηλαδή το ίδιο κείµενο να είναι και στην ελληνική και στην ετεοκρητική γλώσσα. Μια τέτοια επιγραφή θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιµη, αλλά δυστυχώς δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο 7. Έτσι, προς το παρόν, η αξία αυτής της επιγραφής έγκειται στο ότι παρουσιάζει ετεοκρητικές λέξεις που µπορεί να αποτελούν τη συνέχεια της µινωικής γλώσσας στην εποχή του Χαλκού. Οι ετεοκρητικές λέξεις που γράφονται µε το ελληνικό αλφάβητο αναφέρονται στο σχετικό πίνακα. Αναφορικά τώρα µε τα στοιχεία για τη µινωική γλώσσα σε ετεοκρητικές επιγραφές: 1 Η έρευνα αυτή υλοποιήθηκε µε υποτροφία του Ι.Κ.Υ. και του Υπουργείου Παιδείας για έρευνα (1992-1994) προς τους οποίους είµαι ευγνώµων. 2 Για µια λεπτοµερή αναφορά για ό,τι έχει προηγηθεί στην έρευνα για τη µινωική γλώσσα βλ. G.Owens, Evidence for the Minoan Language (I): The Minoan Libation Formula, CretStud 5 in honour of Sinclair Hood, 1995, 163-206. 3 East Crete (notably Praisos) is the proverbial home of the Eteocretans, who if anyone did- may have preserved the Minoan language from the Bronze Age. Οι µεταφράσεις είναι του συγγραφέα 4 Βλ. Y.Duhoux, 1981, 287-294 για τη δηµιουργία του ελληνικού αλφάβητου και τον πιθανό ρόλο της Κρήτης σε αυτή τη µεταβίβαση. Βλ., επίσης, M. Bile, Le Dialecte Cretois, Etudes Cretoises XXVIII, 1988 για µια µελέτη του κρητικού αλφάβητου και της διαλέκτου κατά την κλασική περίοδο. Ο όρος «Ετεόκρητες» για τους µη ελληνόφωνους της Ανατολικής Κρήτης χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Όµηρο στη ΧΙΧ ραψωδία της Οδύσσειας, στιχοί 175-177. Βλ. J.W.Myres, E.E. Myres and G. Cadogan, 1992, site no. 37 και AR/JHS 1993 p.77-78 fig. 57 για ένα νέο σχέδιο της Πραισσού. 5 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον ρ.y.duhoux και τον ρ. Ν. Μεταξά για τις χρήσιµες συζητήσεις που είχα µαζί τους σχετικά µε το θέµα, καθώς και τον κ.. Περοδασκαλάκη για την χρήσιµη και ευχάριστη ξενάγηση που µου πρόσφερε στη ρήρο. Επιπλέον τα όρια που διαχωρίζουν τη κεντρικήδυτική Κρήτη που ήταν υπό µυκηναϊκή επιρροή µε την ετεοκρητική ανατολική τοποθετούνται στην περιοχή της Μιλάτου από όπου προέρχονται ευρήµατα που περιλαµβάνουν ΥΜΙΙΙΑ κεραµική και ένα ελεφάντινο κροκόδειλο/πάνθηρα που έχει οµοιότητες µε τις Αρχάνες της ΥΜΙΙΙΑ/Β περιόδου. Ο µυκηναϊκός χαρακτήρας της Μιλάτου αντιπαρατίθεται έντονα µε τη γειτονική περιοχή της ρήρου. Αξίζει να σηµειωθεί ότι από τα Μάλια, γειτονική πόλη προς τη Μίλατο, προέρχονται δυο ενεπίγραφοι ψευδόστοµοι αµφορείς. Ο ένας αναφέρει ma-le-wa, ίσως τη µυκηναϊκή ονοµασία για τα Μάλια ή τη Μίλατο. 6 Y.Duhoux, 1982 7 H.Van Effenterre, 1948, 131-138 και Duhoux (1982) σ. 32-54 για DRE 1.

Πρώτα πρώτα υπάρχουν παρόµοια γλωσσολογικά χαρακτηριστικά στην ετεοκρητική και µινωική γλώσσα, όπως τα βρίσκουµε µέσα από τις επιγραφές της εποχής του Σιδήρου και της Γραµµικής Α αντίστοιχα, που θεωρούνται ιδιαίτερα κρητικά, όπως για παράδειγµα είναι η αλληλουχία συµφώνων «ΝΜ» που βρίσκονται στην ετεοκρητική επιγραφή PRE.2.3 και στη λέξη I-PI-NA-MA στη Γραµµική Α (AP Za2, KO Za1, PK Za8, 10 and 11, TL Za1, VRY Za1, IO Za2, 14 and 15). Ο διπλός αυτός ήχος από τα δυο σύµφωνα είναι παρόµοιος µε τον «ΜΝ» που βρίσκεται στις ετεοκρητικές επιγραφές PRA.3.2, PRA.4.7 και DRE.1.1 καθώς και στην τυπική λέξη JA-SA-SA-RA-MA-NA της Γραµµικής Α (KN Za 10). Τα προελληνικά αυτά συµπλέγµατα ΝΜ και ΜΝ που είναι κοινά στις δυο γλώσσες (ετεοκρητική και σ αυτήν της Γραµµικής Α), εµφανίζονται στα προ-ελληνικά κρητικά τοπωνύµια, όπως είναι η Αµνισός και το Ρέθυµνο. Άλλος, επίσης, χαρακτηριστικός ήχος που βρίσκεται και στις δυο γλώσσες είναι ο Φ+φωνήεν, που στη Γραµµική Α αποδίδεται ως Π+φωνήεν 2. Ο ήχος αυτός αναγνωρίστηκε από τον Melena που µετέγραψε τα συλλαβογράµµατα *56 και *22 µε pi2 και pa2 αντίστοιχα, στις φωνητικές αξίες bi/phi και ba/pha σε µη ελληνικές λέξεις 8. Τα σύµβολα αυτά συναντιούνται σχεδόν αποκλειστικά στην Κνωσό, και ο Melena σηµείωσε φαίνεται καθαρά ότι και το *56 και το *22 αποδίδουν το ένα και το αυτό µη ελληνικό σύµφωνο σε τύπους της Γραµµικής Β από το µινωϊκό υπόστρωµα» 9. Αναγνωρίστηκε επίσης από τον Bartonek, σε απάντηση της εισήγησης του Melena, ότι το γράµµα ΦΙ υπάρχει και στις ετεοκρητικές επιγραφές. Στοιχείο που υποστηρίζει την ύπαρξη µινωικού υποστρώµατος και στην ετεοκρητική γλώσσα. Λέξεις που περιέχουν το σύµπλεγµα ΦΙ όπως στην µινωική απόδοση για το τοπωνύµιο Πραισού, δηλαδή, PHRAISO-, συναντιούνται δυο φορές σε ετεοκρητικές επιγραφές από αυτήν την περιοχή. Ο χαρακτηριστικός αυτός κρητικός ήχος, Ρ12=ΦΙ, συναντάται εποµένως στη µινωική και στην ετεοκρητική γλώσσα, στη δεύτερη περίπτωση µάλλον πρόκειται για τη µινωική απόδοση ενός προ-ελληνικού τοπωνυµίου. Αξίζει, επίσης, να παρατηρηθεί ότι στις ετεοκρητικές επιγραφές υπάρχουν 13 περιπτώσεις που συναντάται το Φ-, µια αµφισβητούµενη του -Ψ-, και καµιά του Θ-. Προσοχή, επίσης, πρέπει να δοθεί στην ύπαρξη 3 σηµείων σε µια ετεοκρητική επιγραφή, ARC(;) B. Η ακριβής τους ερµηνεία είναι ακόµη άγνωστη, αλλά δείχνουν µια οµοιότητα µε σηµεία γνωστά από τις γραφές της Κρήτης της εποχής του Χαλκού. Θα µπορούσαν να ερµηνευθούν ως σηµεία της Γραµµικής Β ως i-zo-si ή ακόµη ως si-zo-i, ανάλογα µε την κατεύθυνση από την οποία διαβάζονται. Θα µπορούσαν εξίσου να θεωρηθούν σηµεία της Γραµµικής Α ή ακόµη και τεκτονικά σύµβολα. Οποιαδήποτε πάντως ερµηνεία, και αν δοθεί, φανερώνουν µια δυνατή σχέση µεταξύ των ετεοκρητικών επιγραφών που γράφονται µε το ελληνικό αλφάβητο και των γραφών και σηµείων που χρησιµοποιούνται από τους µινωίτες 10. 8 Βλ. J.L.Melena, 1987, 203-232. 9 «that it seems clear that both *56 and *22 render one and the same non-greek consonant in Linear Β forms from the Minoan substratum". 10 Βλ. Duhoux (1982) σ. 104-111 για µια αναφορά αυτής της επιγραφής. Η µερική επικάλυψη µεταξύ του ρεπερτορίου των σηµείων που χρησιµοποιούνται στη Γραµµική Β, τη Γραµµική Α και στα Κρητικά Ιερογλυφικά, καθώς και στα τεκτονικά σηµεία στο Αιγαίο είναι προφανής. Η ακριβής σχέση µεταξύ αυτών των συστηµάτων γραφής θα γίνει περισσότερο σαφής µόνο µε εκτενέστερη µελέτη και δηµοσίευση. Η

Τα προαναφερόµενα σηµεία που συζητήθηκαν (ΝΜ/ΜΝ, Φ+φωνήεν και τα µινωικά σηµεία) αποδεικνύουν ότι η πρόταση του Bennet είναι σωστή. Αυτό καθώς και το γεγονός ότι οι ετεοκρητικές επιγραφές προέρχονται από την ανατολική Κρήτη, δηλ. το τµήµα της Κρήτης που δε διοικόταν από την Κνωσό, φανερώνουν ότι η µινωική γλώσσα διατηρήθηκε και χρησιµοποιήθηκε από τους Ετεόκρητες της εποχής του Σιδήρου. Άλλα παραδείγµατα στο Αιγαίο, όπου προ-ελληνικές γλώσσες διατηρούνται στην κλασική εποχή, είναι γνωστά από τα νησιά της Λήµνου και της Σαµοθράκης 11. Οι επιγραφές αυτές, στο σύνολό τους, και οι λέξεις που περιέχουν, γραµµένες στο ελληνικό αλφάβητο, αποτελούν µια πολύτιµη πηγή πληροφοριών για τη µινωική γλώσσα 12. Αναντίρρητα η πληροφορία που µας δίνεται δεν είναι ούτε άµεση ούτε από την ίδια εποχή, αλλά πρέπει να ληφθεί υπόψη, όταν µελετά κανείς τη µινωική γλώσσα. Στο σηµείο αυτό είναι χρήσιµο να γίνει σχετική αναφορά στη φύση και την ταυτότητα της ετεοκρητικής γλώσσας (µε προσεκτικές αναφορές) και της ίδιας της µινωικής γλώσσας. Η πρώτη γλωσσολογική µελέτη των ετεοκρητικών επιγραφών έγινε από τον Conway το 1902 13. Η µελέτη αυτή συνεχίστηκε από τον Duhoux που αναδηµοσίευσε όλες τις γνωστές ετεοκρητικές επιγραφές. Οι δυο αυτές εργασίες κατέληξαν σε ενδιαφέροντα συµπεράσµατα. Ο Conway έκανε τις παρακάτω βασικές, αλλά χρήσιµες διαπιστώσεις: σελ. 141 Έχουµε δει αρκετές απ αυτές τις επιγραφές ώστε να βεβαιωθούµε πέραν πάσης αµφιβολίας ότι αυτά τα ευανάγνωστα κοµµάτια περιέχουν συνδυασµούς φωνηέντων ή συµφώνων που ήταν γνωστοί σε τουλάχιστον δυο ή τρεις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ας πούµε το 500 B.C. ό.π. Από τις δώδεκα βεβαιωµένες και δέκα πιθανές καταλήξεις δεν υπάρχει καµία που να µην είναι κοινή στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσας αυτής της περιόδου 14, και στον πίνακά του στη σελίδα 154 δείχνει µέχρι 12 αντιστοιχίες µεταξύ της ετεοκρητικής και άλλων πέντε ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Ο Conway συνεχίζει τη µελέτη του και δείχνει οµοιότητες µε γλώσσες και τοπωνύµια της Καρίας και της Μικράς Ασίας γενικά, καταλήγοντας σε ένα άκρως ενδιαφέρον ερώτηµα στη σελίδα 156: " «Ωµιλείτο µια Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα στη Μικρά Ασία και στη Μεσογειακή λεκάνη τη µινωϊκή Εποχή; Το ερώτηµα αυτό τέθηκε το 1902, υπό έκδοση δηµοσίευση του Corpus of Mason s Marks from Knossos από τον Sinclair Hood θα συµβάλει σε µεγάλο βαθµό προς αυτήν την κατεύθυνση. 11 Βλ. G. Cousin and F. Durrbach, 1886, 1-6, Κ. Lehmann, 1955, 93-100 και G. Bonafante, 1955, 101-109, για µια συζήτηση της προ-ελληνικής γλώσσας και των επιγραφών από τη Σαµοθράκη και τη Λήµνο. Ο όρος Πελασγικός έχει χρησιµοποιηθεί για αυτές τις προελληνικές γλώσσες, από την εποχή του Ηρόδοτου και απευθύνεται στην περιοχή του Αιγαίου. 12 Πόσοι, πράγµατι, άνθρωποι σκέφτονται για το Αιγυπτιακό-Σιναϊτικό-Φοινικικό-Ελληνικό- Ετρουσκικό-Ρωµαϊκό-Αγγλικό αλφάβητο, ως ένα δάνειο, όταν το χρησιµοποιούν; 13 Βλ. R.S. Conway, 1902, 125-156. 14 Was an Indo-European language spoken in Asia Minor and in the Mediterranean basin in the Minoan age?, We have seen enough of these inscriptions to be assured beyond any possibility of doubt that these legible portions contain no combinations of vowels or consonant which were not common in at least some two or three Indo-European languages at, say, 500 B.C., Of twelve certain and ten probable endings there none which are not common in Indo-European languages of that date

δυο χρόνια µετά την έναρξη των ανασκαφών στην Κνωσό από τον A. Evans και 15 χρόνια πριν από την αποκρυπτογράφηση των χετιττικών ως ινδοευρωπαϊκής γλώσσας το 1917 από τον Hrozny 15. Ογδόντα χρόνια αργότερα ο Duhoux µελέτησε εκ νέου τα ετεοκρητικά κείµενα και τη γλώσσα και µετά από µια επισκόπηση όλων των επιχειρηµάτων που έτειναν προς ορισµένες επανεκτίµησεις για την ταυτότητα αυτής της γλώσσας ( Venetic, Greek, Balto-Finnish, Phrygian, Mixed, Hittite, Semitic κλπ.), διατύπωσε τη δική του ανάλυση, καταλήγοντας στο εξής συµπέρασµα: «αυτό το σύνολο συσχετισµών δείχνει την ινδοευρωπαϊκή γλώσσα να παρουσιάζει µία αναµφισβήτητη τυπολογική σχέση µε την Ετεοκρητική γλώσσα» 16. Εποµένως, αν πιθανότατα η γλώσσα των µινωιτών και αυτή των ετεοκρητών ήταν µία και η µόνη κρητική γλώσσα για γλωσσολογικούς, ιστορικούς και γεωγραφικούς λόγους, τότε υπάρχει µια µεγάλη πιθανότητα αυτή η γλώσσα να είναι ινδοευρωπαϊκή. Για τα ετεοκρητικά στοιχεία: Y. Duhoux, Pre-Hellenic Language(s) of Crete, Journal of Indo-European Studies 26: 1-2, 1998, 1-40, ειδικότερα 16-17. G.Owens, Pre-Hellenic Languages of Crete: Debate and Discussion. Journal of Indo-European Studies 28:1&2 (Άνοιξη/Καλοκαίρι 1999) 237-254, ειδικότερα 244 για ετεοκρητικά και αιγυπτιακά στοιχεία. 15 Βλ. B.Hronzy, 1917 και Code Hittite, 1922, για τη σηµαντική αποκρυπτογράφηση της οµάδας αυτής των γλωσσών από την Ανατολία, ως µιας αδελφής γλώσσας της πρώιµης ινδοευρωπαϊκής. 16 Cet ensemble de concordances fait que l indoeuropeen presente une parente typologique indeniable avec l eteocretoise