Κ.Ι.Ε. Τ Ο Κ Α Π Ν Ο Λ Ο Γ Ι ΚΟ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ. ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπουσες Καθηγήτριες: Αι. Στεφανίδου, Κ.

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπουσες Καθηγήτριες: Αι. Στεφανίδου, Κ. Παλυβού Κ.Ι.Ε. Τ Ο Κ Α Π Ν Ο Λ Ο Γ Ι ΚΟ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ Α Ν Α Λ Υ Σ Η - Τ Ε Κ Μ Η Ρ Ι Ω Σ Η - Π Ρ Ο Τ Α Σ Η Α Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η Σ ΚΟΡΑΛΛΙΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΔΠΜΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπουσες Καθηγήτριες: Αι. Στεφανίδου, Κ. Παλυβού Κ.Ι.Ε. Τ Ο Κ Α Π Ν Ο Λ Ο Γ Ι ΚΟ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ Α Ν Α Λ Υ Σ Η - Τ Ε Κ Μ Η Ρ Ι Ω Σ Η - Π Ρ Ο Τ Α Σ Η Α Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η Σ ΚΟΡΑΛΛΙΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΔΠΜΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

Στη μνήμη της καθηγήτριάς μου, Αι.Στεφανίδου.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πρώτη επίσκεψη στο αγρόκτημα του Καπνολογικού Ινστιτούτου με τις εντυπωσιακές κτιριακές εγκαταστάσεις και το εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον που τις περιβάλει, στάθηκε ικανή ώστε να αποτελέσει το θέμα ενασχόλησής μου στην διπλωματική μου εργασία. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε προέρχεται κυρίως από τα αρχεία του Ινστιτούτου, που σήμερα φυλάσσονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Δράμα. Στους 20 περίπου φακέλους που μελετήθηκαν, βρέθηκαν στοιχεία που αφορούσαν στην ίδρυση του Ινστιτούτου, στην αγορά του αγροκτήματος, στις αναθέσεις μελετών, στις συντάξεις προϋπολογισμών, στα προσχέδια μελετών κ.α. Τα περισσότερα στοιχεία που συνέβαλλαν στην διεκπεραίωση της έρευνας, προήλθαν από την μελέτη των πρακτικών των επιτροπών, και της αλληλογραφίας μεταξύ του επιστημονικού προσωπικού και του μελετητή. Η έρευνα προχώρησε έχοντας ως οδηγό τις δύο ανακοινώσεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια της Δ και Ε επιστημονικής συνάντησης Δράμας «Η Δράμα και η περιοχή της - Ιστορία και Πολιτισμός», Δράμα 2002 και 2006, από την κ. Τρακοσοπούλου, την οποία και ευχαριστώ για την παραχώρηση του ανέκδοτου υλικού. Πρωταρχικός στόχος της μελέτης ήταν η ενασχόληση με το Κεντρικό κτίριο Εργαστηρίων, όμως η σχέση εξάρτησής του με τις υπόλοιπες κτιριακές εγκαταστάσεις και το αγρόκτημα, οδήγησαν σε μια πρώτη προσέγγιση του συνολικού συγκροτήματος του Καπνικού Ινστιτούτου. Το μεγάλο σε εύρος αγρόκτημα, το πλήθος και η ιδιαιτερότητα των κτιριακών εγκαταστάσεων, καθώς και η μοναδικότητα ύπαρξης ενός τέτοιου Ινστιτούτου στη χώρα, κατέστησαν δύσκολη την διαδικασία εξεύρεσης πρότασης επανάχρησης αντάξιας της προγενέστερης. Μεγάλο μέρος της μελέτης, εκπονήθηκε υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας κας Αιμιλίας Στεφανίδου, με την οποία είχα την τύχη να συνεργαστώ σε προηγούμενη εργασία μου στο εργαστήριο Διεπιστημονικής Συνεργασίας του ίδιου Μεταπτυχιακού Προγράμματος. Την ξαφνική απώλειά της κάλυψε ευγενικά η καθηγήτρια κα Κ. Παλυβού, την οποία και ευχαριστώ θερμά για τη βοήθειά της στην ολοκλήρωση της μελέτης μου. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Γ. Λ. Ζωίδη, καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ., όπως επίσης και στον Λ. Γ. Ζωίδη, Αρχιτέκτονα Μηχανικό Α.Π.Θ., για τις πληροφορίες που μου παρείχαν σχετικά με τη ζωή και το έργο του Λέανδρου Ι. Ζωίδη, καθώς και για το φωτογραφικό υλικό που μου παραχώρησαν. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται και στο προσωπικό του Ινστιτούτου και ιδιαίτερα στον κ. Ρ. Βεζιρτζόγλου για την εξυπηρέτηση στην επί τόπια έρευνα. Το μεγαλύτερο ευχαριστώ οφείλεται σε αυτούς που με την υπομονή τους, συνετέλεσαν στο να ολοκληρωθεί η διπλωματική μου εργασία. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕΡΟΣ Ι : ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Α. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ... 1 Α.1 Γεωφυσικά χαρακτηριστικά... 1 Α.2 Αγροτική Παραγωγή... 1 Α.2.1 Οι Καπναποθήκες... 2 Β. Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΠΝΟΥ (ΕΟΚ)... 3 ΜΕΡΟΣ ΙI : ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Α. ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ... 5 Α.1 Η Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στην Ευρώπη... 5 Α.2 Η Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα... 5 Α.3 Το Art Deco... 7 Β. Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΖΩΙΔΗΣ (1900-1965)... 9 Β.1 Καταγωγή... 9 Β.2 Σπουδές... 9 Β.3 Επαγγελματική Σταδιοδρομία... 10 Β.4 Αρχιτεκτονικό Έργο Επιρροές... 11 Β.5 Συμπερασματικά... 12 ΜΕΡΟΣ ΙII : ΤΟ ΚΑΠΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΛΛΑΔΟΣ Α. Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ... 13 Α.1 Ίδρυση του Καπνολογικού Ινστιτούτου... 13 Α.1.1 Υποτροφίες και Μετεκπαίδευση... 13 Α.1.2 Τοποθεσία Εγκατάστασης... 14 Α.2 Το Επιστημονικό Πρόγραμμα... 16 Α.3 Οργάνωση και Δραστηριότητες... 16 Α.3.1 Αγροτική Έρευνα... 16 Α.3.2 Δραστηριότητες... 18 Α.4 Οι Καπνικοί Σταθμοί Έρευνας... 19 Β. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ... 21 Β.1 Ανάθεση και Ανάληψη Αρχιτεκτονικής Μελέτης... 21 Β.2 Το κτιριολογικό πρόγραμμα... 21 Β.3 Πολεοδομική οργάνωση του Ινστιτούτου... 22 Β.3.1 Η προμελέτη... 22 Β.3.2 Η οριστική μελέτη... 22 Β.4 Υλοποίηση κτιριολογικού προγράμματος... 24 Γ. ΟΙ ΚΤΙΡΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ... 26 Γ.1 Το κεντρικό Κτίριο Εργαστηρίων (1931-1933)... 26 Γ.1.1 Τυπολογική οργάνωση... 26 Γ.1.2 Μορφολογική σύνθεση... 28 Γ.1.3 Η αρχιτεκτονική μελέτη... 29 Γ.1.4 Η κατασκευή... 31 Γ.2 Γραφεία και Αποθήκη Φυτωρίων (1930)... 34 Γ.2.1. Κτίριο Γραφείων... 34 Γ.2.2 Αποθήκη Φυτωρίων... 34 Γ.3 Τα Ξηραντήρια του Καπνού (1930-1960)... 36 Γ.3.1 Γενικά στοιχεία... 36 Γ.3.2 Η αποξήρανση των Ανατολικών καπνών... 38 Γ.3.3 Η αποξήρανση των καπνών Virginia... 46 Γ.3.4 Η αποξήρανση των καπνών Burley... 49 Γ.3.5 Συμπεράσματα... 53 Γ.4 Οι αποθήκες επεξεργασίας του καπνού (1930-1932)... 54 Γ.4.1 Η αποθήκη Χωρικής επεξεργασίας (1930)... 54 Γ.4.2 Η αποθήκη Εμπορικής επεξεργασίας (1931-1932)... 56 Γ.4.3 Η αποθήκη Πειραματικών ζυμώσεων (1932)... 58 Γ.5 Κατοικίες προσωπικού (1930)... 60 Γ.5.1 Κατοικία εργοδηγού ξηραντηρίου (1930)... 60 Γ.5.2 Κατοικίες μόνιμου εργατοτεχνικού προσωπικού (1932)... 62 Γ.5.3 Ανεκτέλεστες μελέτες... 64 Γ.5.4 Στοιχεία μελέτης Διαφωνίες επί των σχεδίων... 70 Γ.6 Εγκαταστάσεις εξοπλισμού (1930-1937)... 72 Γ.6.1 Η αποθήκη Διαφόρων Υλικών (1932)... 72 Γ.6.2 Σταύλος, Αποθήκη Χόρτου, Αποθήκη Αρότρων και εργαλείων (1937)... 72 Γ.6.3 Αποχωρητήριο εργατικού προσωπικού (1930)... 72 Γ.6 4 Αντλιοστάσιο... 72 Γ.7 Λοιπές εγκαταστάσεις (1930-1934)... 74 Γ.7.1 Το Θερμοκήπιο (1934)... 74 Γ.7.2 Ο Μετεωρολογικός Σταθμός (1932)... 74 Δ. ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ... 76 Ε. ΤΟ ΚΑΠΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΣΗΜΕΡΑ... 77 ΜΕΡΟΣ ΙV : ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 79 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΕΡΟΣ Ι : ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ Α. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗΣ... 83 Β. ΣΧΕΔΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗΣ... 84 ΜΕΡΟΣ ΙI : ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΔΟΜΗ Α. Ο ΦΕΡΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ... 97 Α.1 Ο κατακόρυφος Φέρων Οργανισμός... 97 Β. Η ΣΤΕΓΗ... 100 Γ. ΥΛΙΚΑ ΕΠΙΣΤΡΩΣΕΩΝ... 102 Γ.1 Επιστρώσεις δαπέδων... 102 Γ.2 Οροφές... 102 Δ. ΛΟΙΠΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 106 Δ.4 Κουφώματα... 106 Δ.2 Διακοσμητικά στοιχεία... 106 Δ.3 Κλιμακοστάσια... 106 Δ.4 Επιχρίσματα... 106 ΜΕΡΟΣ ΙII : ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Α. ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ... 109 Β. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ - ΑΓΡΟΚΤΗΜΑ Κ.Ι.Ε... 117 Β.1 Γεωργικές δραστηριότητες στο νομό Δράμας... 117 Β.1.1 Η Εναλλακτική Κοινότητα «Πελίτι»... 117 Β.1.2 Οι Υδροπονικές Καλλιέργειες Πετρούσας... 117 Β.1.3 Οι Κοινωνικοί Λαχανόκηποι... 118 Β.2 Βιολογική Γεωργία στην Ελλάδα... 119 Β.2.1 Τι είναι η Βιολογική Γεωργία... 119 Β.2.2 Βιολογική καλλιέργεια στην Ελλάδα... 120 Β.2.3 Οργανώσεις Βιολογικής γεωργίας - Πιστοποίηση προϊόντων... 120 Β.2.4 Κανονισμοί - Νομοθετικό Πλαίσιο... 121 Β.2.5 Κατάρτιση ενδιαφερομένων για την Βιολογική Γεωργία... 122 Β.2.6 Αγροτική έρευνα... 122 Β.2.7 Προκλήσεις και προοπτικές... 123 Β.3 Συμπεράσματα... 124 Γ. ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΧΡΗΣΕΩΝ - ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ... 126 Γ.1 Αγρόκτημα... 126 Γ.1.1 Οι πειραματικοί αγροί... 126 Γ.1.2 Οι λαχανόκηποι... 127 Γ.1.3 Δημόσιος χώρος Πάρκο... 128 Γ.2 Κτιριακές εγκαταστάσεις... 131 Γ.3 Συνθετικές Αρχές και επεμβάσεις... 136 Γ.3.1 Το Αγρόκτημα... 136 Γ.3.2 Οι κτιριακές εγκαταστάσεις... 136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΕΡΟΣ Ι : ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ Α. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΝΕΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ Α.1 Μοριακή Γεωργία για την παραγωγή Φαρμάκων Α.2 Αντικατάσταση του καπνού με συμβατές καλλιέργειες Στέβια Α.3 Έλεγχος ποιότητας Γεωργικών ειδών Α.4 Βοτανικός Κήπος Α.5 Συμπεράσματα 113 113 114 114 115 116 ΜΕΡΟΣ ΙI : ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Α. ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ... 137 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 147 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 149 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων και Συνόλων» της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αντικείμενο της εργασίας αποτελεί το συγκρότημα του Καπνολογικού Ινστιτούτου Ελλάδος που βρίσκεται στη Δράμα. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις του χτίστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, όταν η Ελλάδα προωθούσε την επιστημονική μελέτη και έρευνα σε θέματα που αφορούσαν στον καπνό. Πρόκειται για ένα αξιόλογο δείγμα της αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου στην Ελλάδα, όπου οι κτιριακές εγκαταστάσεις κατορθώνουν να ενσωματώσουν πλευρές και εκφράσεις του μοντέρνου κινήματος και αφετέρου να εξυπηρετούν τις ειδικές λειτουργίες ενός Κέντρου Αγροτικής Έρευνας. Από τα στοιχεία της μελέτης προκύπτει οτι λόγοι κυρίως οικονομικοί, οδήγησαν στο να μην υλοποιηθεί το κτιριολογικό πρόγραμμα στο σύνολό του. Παρ' όλα αυτά, το συγκρότημα του Καπνολογικού Ινστιτούτου αποτελείται σήμερα από 17 κτίρια που εντυπωσιάζουν τόσο με την τυπολογική διάταξη και την μορφολογική σύνθεση των επιμέρους μονάδων, όσο και με την πολεοδομική τους οργάνωση στο αγρόκτημα του Κ.Ι.Ε. Το συγκρότημα είναι έργο του αρχιτέκτονα Λέανδρου Ι. Ζωίδη (1900-1965), αποφοίτου της Technische Hochschule του Βερολίνου. Η στενή του συνεργασία με το επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου, του έδωσε την ευκαιρία να αποδείξει την ικανότητά του να διαχειριστεί ειδικά αρχιτεκτονικά θέματα, διαφόρων κλιμάκων. Η εργασία συνοψίζεται σε τρεις διακριτές ενότητες, που αφορούν στην ιστορική ανάλυση, την τεκμηρίωση της υπάρχουσας κατάστασης και τις προτάσεις επανάχρησης και αποκατάστασης. Αναλυτικότερα, σε πρώτο στάδιο, επιχειρείται μια παρουσίαση της ιστορικής διαδρομής του Ινστιτούτου ώστε να κατανοηθεί το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής που το δημιούργησε. Τα στοιχεία που προέκυψαν από την πρώτη αυτή ανάλυση οδήγησαν στην κατανόηση της αξίας του και επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την πρόταση επανάχρησης. Παράλληλα με την ιστορική έρευνα του Ινστιτούτου Καπνού ξεκίνησαν και οι απαραίτητες εργασίες για την πλήρη γεωμετρική αποτύπωση του κεντρικού κτιρίου εργαστηρίων και της σχέσης του με τις υπόλοιπες κτιριακές εγκαταστάσεις. Οι παραπάνω εργασίες οδήγησαν στην πλήρη γνώση της τυπολογίας και μορφολογίας του κτιρίου, της κατασκευαστικής του δομής και της παθολογίας του. Αξιολογώντας όλα τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανάλυση, έγινε μια πρώτη διερεύνηση για την επανάχρηση του συγκροτήματος καθώς και για την αποκατάσταση του κεντρικού Κτιρίου Εργαστηρίων, σεβόμενη πάντα όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν τη μοναδικότητά του. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕΡΟΣ Ι ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Α. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ Α.1 ΓΕΩΦΥΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ο Νομός της Δράμας αποτελεί την φυσική επέκταση της κοιλάδας των Φιλίππων προς την ενδοχώρα, και καλύπτεται από το λεκανοπέδιο της Δράμας, που περιβάλλεται από τις οροσειρές του Φαλακρού, του Μενοικίου και τις υπώρειες του Παγγαίου, και από το λεκανοπέδιο του Νευροκοπίου στην κοιλάδα προς την Βουλγαρία. 1 Ο νομός είναι ουσιαστικά αγροτικός. Υπάρχουν μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις πεδιάδες που εκτείνονται κυρίως στο νότιο τμήμα του. Τα προϊόντα που καλλιεργούνται είναι κυρίως δημητριακά, βαμβάκι, βιομηχανική ντομάτα, καπνός, αμπέλια, φρούτα και λαχανικά. Η περιοχή, περιλαμβάνει όλες σχεδόν τις ζώνες βλάστησης που μπορεί κανείς να συναντήσει στην Ελλάδα, με πλούσια χλωρίδα και μεγάλο αριθμό φυτικών ειδών καθώς περιλαμβάνει μοναδικά για την Ελλάδα είδη. Η δασική παραγωγή αποτελεί σημαντικό μέρος της οικονομίας του νομού. Ειδικότερα η περιοχή διαθέτει τα πλουσιότερα δάση στην Ελλάδα με κυριότερα δασοπονικά προϊόντα να προέρχονται από τα δάση της ερυθρελάτης, πεύκης, οξιάς, δρυός και λεύκης τα οποία και απορροφούνται σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα από τις τοπικές βιομηχανίες ξύλου. Το υδάτινο στοιχείο έχει έντονη παρουσία στο νομό, με τον ποταμό Νέστο και τις λίμνες του να κυριαρχούν στο βόρειο και κεντρικό τμήμα. Στο νότιο και πεδινό τμήμα υπάρχει ο Αγγίτης ποταμός και οι πηγές Βοϊράνης, Δράμας, Μυλοπόταμου. Τα νερά αυτά εμπλέκονται στο αρδευτικό δίκτυο της πεδιάδας της Δράμας και χύνονται στον Στρυμόνα. Στο οροπέδιο Κάτω Νευροκοπίου και δίπλα στον οικισμό των Λευκογείων έχει δημιουργηθεί τεχνητή λίμνη με σκοπό την άρδευση του οροπεδίου. 2 Χάρτης Φυσικού Περιβάλλοντος του νομού Δράμας. Google images. Φύση και κατασκευές στην περιοχή του Νέστου. Α.2 ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Τον 18 ο αιώνα, η Δράμα είναι ένας γνωστός οικισμός, με 5-6.000 κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με την επεξεργασία και την βαφή του βαμβακιού, ενώ ο ποταμός με τα άφθονα νερά του, που περνά από την περιοχή, είναι πολύτιμος για την καλλιέργεια εξαιρετικής ποιότητας ρυζιού. Η Δράμα είναι διοικητικό κέντρο της περιοχής, πρωτεύουσα του ομώνυμου σαντζακίου, που περιλαμβάνει έξι καζάδες. Τον 19 ο αιώνα, η περιοχή της Δράμας γνωρίζει σημαντικές αλλαγές και ανακατατάξεις στην αγροτική οικονομία, αφού εγκαταλείπεται η καλλιέργεια του ρυζιού και ο καπνός θα αποτελέσει από το 1840-1860 την κύρια αγροτική ενασχόληση. Κατά τη διάρκεια αυτής της εικοσαετίας η καλλιέργεια του καπνού είχε επεκταθεί τόσο πολύ, ώστε η εξαγωγική ποσότητά του ήταν πάρα πολύ σημαντική. Από τη συνολική έκταση της καλλιεργήσιμης γης του σαντζακίου Δράμας, τα 80000 στρέμματα δηλαδή, σχεδόν το 1/7, αφιερωνόταν αποκλειστικά στην καλλιέργεια του καπνού. Το εμπόριο του καπνού που αποτελεί τώρα το κύριο προϊόν παραγωγής και καλλιέργειας στην περιοχή της Δράμας, θα παρουσιάσει μια σταθερή αύξηση από το 1860 και μετά. 1. Γ. Τσιγάρας «Νομός Δράμας. Ο χώρος και η ιστορία του», Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης. 2. http://www.drama.gr/nomos Χάρτης της περιοχής των Φιλίππων. P. Collart, Philippes, Ville de Macedoine, Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, 2002, Η Δράμα, Ο νεοκλασικισμός στην αστική αρχιτεκτονική της πόλης. I. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 1

Παράλληλα, η διοικητική διαχείριση της Δράμας από ισχυρούς ντόπιους μπέηδες, αφήνει στο περιθώριο το μεταρρυθμιστικό έργο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που μόλις στο τέλος του 19oυ αι. αρχίζει να κάνει ορατά στην πόλη, τα αποτελέσματα του εκσυγχρονισμού. Η κατάσταση αλλάζει, η σύνδεση της πόλης με την σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινουπόλεως στην δεκαετία του 1890 βελτιώνει την συγκοινωνιακή και οικονομική της θέση στην περιοχή. Οι μετακινήσεις κυρίως ελληνικών πληθυσμών από την ύπαιθρο και η αστικοποίησή τους με την εγκατάστασή τους στην Δράμα ευνοεί την ανάπτυξη του εμπορίου και μάλιστα του καπνού. Την εποχή αυτή η Δράμα αναδεικνύεται σε κέντρο εμπορίου της ευρύτερης περιοχής. Οι συγκοινωνιακές αλλαγές και το εμπόριο των καπνών βοήθησαν στην επαφή των κατοίκων με τα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα και την επίδραση της μόδας που επικρατούσε την εποχή αυτή στις προηγμένες τεχνολογικά και πολιτιστικά αυτές κοινωνίες. 3 Το κτίριο του Σιδηροδρομικού Σταθμού της πόλης. Έργο του αυστριακού αρχιτέκτονα Jacob Konrad Von Villas. Google images. Τη δεκαετία του 1910, η επεξεργασία των καπνών απασχόλησε πολλούς τεχνίτες και εργάτες, οι οποίοι είχαν ιδρύσει και ισχυρό συνδικάτο για την προάσπιση των εργατικών συμφερόντων τους. Ο αριθμός των τεχνικών και των εργατών που εργάζονταν τότε στην πόλη της Δράμας είχε ανέβει στους 5.000. 4 Στη δεκαετία του 1920, τα έργα τεχνικής υποδομής και εξυγίανσης της πεδιάδας της που ανέλαβαν ξένες εταιρείες, απέδωσαν ασφαλή καλλιεργήσιμα εδάφη. Η μεγάλη προσφορά εργασίας, το πρόγραμμα της αγροτικής μεταρρύθμισης που εξαγγέλλεται από το 1917 και συνδέεται με την αύξηση των καπνοκαλλιεργειών, θα οδηγήσει στη «χρυσή περίοδο» του 1924-29 για την πόλη. 5 Α.2.1 Οι καπναποθήκες Δράμα. Η περιοχή των πηγών της Αγίας Βαρβάρας. Google images. Η παραγωγή του καπνού στην περιοχή του Σαντζακίου Δράμας αυξήθηκε στα τελευταία είκοσι χρόνια της τουρκοκρατίας για να φτάσει στα 1910 σε μια παραγωγική έκρηξη. Η τάξη των καπνεμπόρων στην περιοχή διευρύνθηκε, κτίστηκαν νέα και μεγαλύτερα καπνομάγαζα και απασχολήθηκαν περισσότεροι τεχνίτες και εργάτες. Η αλματώδης αυτή αύξηση της εμπορικής διαδικασίας του καπνού όπου συνέβαλλαν κυρίως το λιμάνι της Καβάλας αλλά και η σιδηροδρομική σύνδεση της Δράμας με την γραμμή Θεσσαλονίκης - Κωνσταντινούπολης, είχε σαν αποτέλεσμα την εξαγωγή των καπνών στο εξωτερικό και δημιούργησε τις ευνοϊκές συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη της πόλης και την ευημερία των κατοίκων της. Στην Δράμα υπήρχαν τουλάχιστον έντεκα καπναποθήκες, η παλαιότερη από τις οποίες που σώζεται σήμερα βρίσκεται στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας και ανοικοδομήθηκε το 1874 (Ι. Αναστασιάδη), ενώ μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στα 1880 ανοικοδομούνται οι καπναποθήκες του «Γαλλικού Μονοπωλείου». Μετά το καπνομάγαζο του Αναστασιάδη, και με την άνθηση της επεξεργασίας του καπνού, ένας μεγάλος αριθμός καπναποθηκών ανοικοδομείται στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας. Η επιλογή της περιοχής αυτής για την ανέγερση των καπναποθηκών είναι σκόπιμη. Η υγρασία που υπάρχει στην περιοχή λόγω των φυσικών πηγών δίπλα στις καπναποθήκες ήταν αναγκαία προϋπόθεση για τη φύλαξη και την επεξεργασία των φύλλων του καπνού. 6 Ωστόσο η εγκατάσταση των καπναποθηκών σε μια περιοχή όπου βρισκόταν κυρίως κήποι και μπαξέδες δεν έγινε δεκτή αδιαμαρτύρητα Η κεντρική πλατεία της πόλης. Google images. 3. Γ. Τσιγάρας «Νομός Δράμας... ο.π.1 4. Β.Κ. Πασχαλίδης, 2009, Το εν Δράμα Καπνολογικόν Ινστιτούτον Ελλάδος 1930-1992 5. Ε. Καμπούρη, 2003, «Αρχιτεκτονική Κληρονομιά» 6. Δ. Βασλή, 2002, «Η Δράμα και η Ιστορία της» 2 I. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

από τους κατοίκους της πόλης και ιδιαίτερα εκείνους που τα σπίτια τους ήταν γειτονικά με τα καινούργια κτίρια. Το 1925 κατασκευάστηκε η μεγάλων διαστάσεων «Αυστροελληνική» καπναποθήκη Έρμαν Σπήρερ, η ανοικοδόμηση της οποίας προκάλεσε εντάσεις στην πόλη, αφού ο όγκος της ενοχλούσε. Όταν αυξήθηκαν οι ανάγκες για την επεξεργασία του καπνού, τα καπνομάγαζα ανοικοδομήθηκαν εκτός από την περιοχή της Αγίας Βαρβάρας, σε διάφορα σημεία της πόλης. Τα πολυώροφα κτίσματα των καπναποθηκών, που διασώζονται σήμερα, αποτελούν μεγάλα συμπαγή οικοδομήματα, από πέτρα και τούβλο με σιδερένιες πόρτες και κεπέγγια, και συνήθως με βαθιά υπόγεια και μεγάλους χώρους αποθήκευσης στις σοφίτες. Με την εφαρμογή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου (που εγκρίνεται το 1930), και την ανοικοδόμηση που ακολούθησε κύρια την μεταπολεμική περίοδο, καταστράφηκε ένας σημαντικός αριθμός καπναποθηκών που φανέρωνε την μεγάλη ανάπτυξη της πόλης κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκικής κατοχής. Οι καπναποθήκες στην περιοχή των πηγών. Google images. Οι καπναποθήκες αποτελούν ακόμη και σήμερα το ασφαλέστερο σημάδι της οικονομικής προόδου και ευημερίας της πόλης στα τέλη του 19 ου αιώνα και τις αρχές του 20 ου. Σώζονται και κρίθηκαν διατηρητέα μνημεία πέντε καπναποθήκες. Όλες βρίσκονται στην περιοχή των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας. Β. Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΠΝΟΥ (ΕΟΚ) Με το νομοθετικό διάταγμα ΝΔ 31 Οκτωβρίου 1925, Εφήμ. Κυβερνήσεως Α' 325, δημιουργήθηκαν πρώτα τα Γραφεία Προστασίας Ελληνικού Καπνού στις πόλεις Καβάλα, Θεσσαλονίκη και Βόλο, και το 1938 με τον Α.Ν. 1059 και στο Αγρίνιο. Αποσκοπούσαν στην προστασία του ελληνικού καπνού σαν εμπόρευμα, την βελτίωση των μεθόδων καλλιέργειας, καθώς και τον συμβιβασμό των αντικρουόμενων απόψεων των καπνοκαλλιεργητών, καπνεμπόρων και καπνεργατών. Αργότερα με το Ν.Δ. 1053/1942 τα γραφεία αυτά μετατράπηκαν σε Αυτόνομο Οργανισμό Ελληνικού Καπνού (Α.Ο.Ε.Κ.), ο οποίος, με το Ν.Δ. 3758/14-18 Σεπτ. 1957, μετονομάστηκε στον Εθνικό Οργανισμό Καπνού. Με το Ν.Δ. 2575/53 ο Α.Ο.Ε.Κ. υπαγόταν διοικητικά στο Υπουργείο Εμπορίου, ενώ το 1985 με το Π.Δ. 437/19-9-85, ο Ε.Ο.Κ. εποπτεύεται από το Υπουργείο Γεωργίας. 7 Έργο του ΕΟΚ ήταν η προστασία του ελληνικού καπνού, ειδικότερα δε των παραγωγών, στα πλαίσια της καπνικής πολιτικής που χάρασσε η συσταθείσα από το 1951 Κεντρική Επιτροπή Καπνού. Συγκεκριμένα ο ΕΟΚ παρακολουθούσε και ρύθμιζε την καπνοκαλλιέργεια, την εμπορική επεξεργασία του καπνού, την εξαγωγή καπνού και σιγαρέτων, την τυποποίηση, τη διαφήμιση του προϊόντος, ασκούσε παρεμβατική πολιτική στην αγορά, όχι μόνο ως προς τη ρύθμιση των τιμών, αλλά και με απ' ευθείας είσοδο σ' αυτήν προβαίνοντας σε αγορές προς συγκράτησή τους. Εκτός από την Κεντρική Υπηρεσία στην Αθήνα και το Καπνολογικό Ινστιτούτο στη Δράμα, ο ΕΟΚ περιελάμβανε περιφερειακές διευθύνσεις στη Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βόλο και Αγρίνιο, καθώς και Περιφερειακά Γραφεία και Τοπικές Τεχνικές Υπηρεσίες. 8 7. Εθνικός Οργανισμός Καπνού - Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος, 1996, Οδηγός καλλιέργειας καπνού, Ανατολικά - Virginia - Burley, (σ. 19) 8. Καπνεμπορική Ομοσπονδία της Ελλάδος, Μια τριακονταετία εις την υπηρεσίαν του Ελληνικού Καπνού, 1925-1955 I. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 3

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Α. ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ Α.1 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Οι πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα σημάδεψαν καθοριστικά την πορεία και την εξέλιξη όλων των τεχνών, οι ορίζοντες των οποίων άνοιξαν στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Τα πρωτοποριακά ρεύματα ήρθαν συνειδητά σε ρήξη με την ακαδημαϊκή τέχνη του παρελθόντος. Οι πρωτοπόροι δημιουργοί αναζήτησαν καινούριες ιδέες, αξίες και εκφραστικά μέσα, ώστε να ανταποκριθούν στα αιτήματα των καιρών και στις γρήγορες μεταβολές της βιομηχανικής κοινωνίας. Παράλληλα έρχεται μια περίοδος επαναστατικών αλλαγών και για τους αρχιτέκτονες. Μέχρι το τέλος του Μεσοπολέμου, οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες συνειδητοποιούν την κοινωνική τους ευθύνη απέναντι στα μαζικά προβλήματα της εποχής (πολεοδομικό, στεγαστικό, κοινωνικές υποδομές), και αναζητούν νέες λύσεις στο ζήτημα της μορφής μέσω της λειτουργίας και της κατασκευής. Ορόσημο αυτής της μεγάλης αναμορφωτικής διαδικασίας θεωρείται ο Ά Παγκόσμιος Πόλεμος. Ωστόσο, αυτή η νέα έκφραση που περιγράφεται με τον όρο «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», εδραιώθηκε μετά τη λήξη του, χάρη στην καταλυτική λειτουργία του Bauhaus 9 και το έργο των Walter Gropius, Mies van der Rohe, Le Corbusier, των Ρώσων κονστρουκτιβιστών κ.α. Οι βασικές όμως ιδέες και αξίες του Μοντέρνου Κινήματος είχαν διαμορφωθεί πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό έγινε με την πολεμική και το προδρομικό έργο των αρχιτεκτόνων της Σχολής της Βιέννης, της Σχολής του Σικάγου, του Γερμανικού Συνδέσμου (Deutscher Werkbund), των πρωτοπόρων αρχιτεκτόνων Frank Lloyd Wright, Auguste Perret, Adolf Loos, των Γερμανών εξπρεσιονιστών, των Ιταλών φουτουριστών κ.α. Όπως στις τέχνες έτσι και εδώ, το Μοντέρνο Κίνημα δεν εξαφάνισε τις συμβατικότερες και ακαδημαϊκότερες αρχιτεκτονικές τάσεις. Ο εκσυγχρονισμένος εκλεκτικισμός και ο σχηματοποιημένος κλασικισμός θα παραμείνουν οι κυρίαρχες τεχνοτροπίες των επίσημων κτιρίων του Μεσοπολέμου. Επίσης, στον σχεδιασμό των ιδιωτικών μονοκατοικιών, οι συμβατικότητες της λαϊκότροπης αρχιτεκτονικής θα εξακολουθήσουν να είναι πιο διαδεδομένες απ ό,τι ο μοντερνισμός. 10 Behrens, Το εργοστάσιο τουρμπινών της AEG. Βερολίνο, 1908-1909. Google images. Taut, Το Γυάλινο Περίπτερο, Έκθεση της Werkbund. Κολωνία, 1914. Google images. Α.2 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Αντίθετα με ότι συνέβη στην Ευρώπη ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, στην ελληνική αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου και των μεταπολεμικών χρόνων, είναι εντυπωσιακή αφενός η έκλειψη του εκλεκτικισμού, και αφετέρου η εύκολη προέλαση και κυριαρχία των διαφόρων εκδοχών του Μοντερνισμού. 11 Gropius, Το κτίριο του Bauhaus. Dessau, 1925-1926. Google images. 9. Βασικά χαρακτηριστικά του Bauhaus ήταν η απλότητα, η λειτουργικότητα και η χρηστικότητα, με ιδιαίτερη έμφαση σε γεωμετρικές φόρμες και στο χρώμα. Απέρριπτε κάθε περιττό διακοσμητικό στοιχείο, θεωρώντας πως η ίδια η πρώτη ύλη περιέχει ένα είδος φυσικής και εγγενούς διακοσμητικής ικανότητας. Στόχος της σχολής ήταν η αναβάθμιση των προϊόντων μαζικής παραγωγής, όπως τα έπιπλα, αλλά και ολόκληρης της έννοιας της κατοικίας. Το κίνημα του Bauhaus προσπάθησε να ενοποιήσει την έννοια της τέχνης με τη διαδικασία της παραγωγής, υποτάσσοντας παράλληλα τα τεχνικά μηχανικά μέσα στην ανθρώπινη δημιουργικότητα. 10. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου, και Ε. Ανδρικόπουλος, 2010, Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία του μεσοπολέμου στην πόλη του Αγρινίου. 11. Παπαδόπουλος Λ., Παπακώστας Γ., Σαμουηλίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., 1999, «Συντακτικές, μορφολογικές και κατασκευαστικές παράμετροι στη μεσοπολεμική και μεταπολεμική αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης», Όριον, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Δ. Α. Φατούρο, σ. 247-270 Wright, Το Falling Water. Bear Run, Pa., 1936. Google images. II. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 5

Κατά την περίοδο 1900-1940 η σχέση των καλλιτεχνικών και αρχιτεκτονικών εξελίξεων με τις πολιτικές και κοινωνικές θα γίνει στενότερη παρά ποτέ. Πρόκειται για μια εποχή μεγάλων δημιουργικών προσπαθειών και προβληματισμών αλλά και μεγάλων απογοητεύσεων και ανακατατάξεων. Χαρακτηριστικά της γνωρίσματα είναι η πολυφωνία, η μετριοπάθεια, το ζήτημα της πολιτισμικής αυτογνωσίας, η στροφή στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα και η δημιουργική αφομοίωση των νεώτερων ρευμάτων της Ευρώπης. Η πορεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, περνά από μια μεταβατική φάση, ακολουθώντας με μετριοπάθεια τα συντηρητικότερα ρεύματα της Ευρώπης: τον γαλλικό εκλεκτικισμό, τον μοντέρνο κλασικισμό και, σε πολύ περιορισμένη κλίμακα, την Art Nouveau. Οικία Κ. Φακίδη στη Γλυφάδα, 1932-1933. Στάμος Παπαδάκης. Google images. Κατοικία στο Πόρτο Ράφτη, 1935. Κ Παναγιωτάκος. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες... Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης, 1933. Ν. Μητσάκης. Google images. Στην αρχιτεκτονική, τα νεωτερικά ρεύματα της Ευρώπης βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για εφαρμογή και φανατικούς οπαδούς. Οι περισσότεροι Έλληνες αρχιτέκτονες, οι οποίοι αναπτύσσουν έντονη δράση κατά την περίοδο 1900-1940, έχουν σπουδάσει σε αρχιτεκτονικές σχολές της Ευρώπης και της Κωνσταντινούπολης, αφού η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου ιδρύεται μόλις το 1917. Οι σπουδές σε ονομαστά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Εσπερίας, όπως είναι η Ecole Nationale Superieure des Beaux Arts και η Ecole Speciale d Architecture του Παρισιού ή τα πολυτεχνεία του Μονάχου, της Δρέσδης, της Καρλσρούης και του Βερολίνου, και κυρίως, η πολυετής διαμονή σε αρχιτεκτονικές μητροπόλεις της Ευρώπης τους επιτρέπει να γνωρίσουν από πρώτο χέρι τα νεωτερικά και επαναστατικά ρεύματα της εποχής τους την Art Nouveau, το Jugendstil, την Art Deco, το Μοντέρνο Κίνημα κ.α. Η έλλειψη ακαδημαϊκής παράδοσης στην Ελλάδα διευκολύνει τη δημιουργική πρόσληψη αυτών των ρευμάτων από τους αρχιτέκτονές της. Το Μοντέρνο Κίνημα μάλιστα αποκτά φανατικούς θιασώτες, κυρίως ανάμεσα στους αποφοίτους της νεοσύστατης Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ.Π. Η ευνοϊκή υποδοχή αυτού του κινήματος από τους Έλληνες αρχιτέκτονες προκύπτει και από το γεγονός ότι το 1933 ήταν σε θέση να εκθέσουν κτισμένα έργα τους μοντέρνας τεχνοτροπίας και να εντυπωσιάσουν τους διάσημους ξένους συναδέλφους τους, οι οποίοι συμμετείχαν στο 4 ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (IV C.I.A.M.) που τελείωσε στην Αθήνα. Η ταχύτατη επικράτηση του μοντερνισμού εκφράζει την αισιόδοξη και επιθετική νεωτερικότητα των ανερχόμενων μεσοαστών, η οποία θα επηρεάσει και τα μικροαστικά στρώματα. Ο μοντερνισμός της μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα αφορά κυρίως τη λειτουργία και την μορφή των κτιρίων. Η κατασκευή τους είναι πολύ συμβατικότερη απ ότι στην πρωτοπόρο Ευρώπη. Παρά τη γενικευμένη χρήση ενός νέου υλικού, του οπλισμένου σκυροδέματος, οι ελληνικές οικοδομές δεν διαθέτουν ούτε την υψηλή τεχνολογία ούτε την τυποποίηση που χαρακτηρίζουν τις κατασκευές των ευρωπαϊκών τους προτύπων. 12 Στη περίπτωση του Μεσοπολεμικού art deco αντί για την αμιγή διατύπωση του Hoffman με τις επιμαρμαρώσεις, τα μεταλλικά γεωμετρικά μοτίβα από σφυρήλατο σίδερο και την χρυσοποίκιλτη πολυτέλεια των γεωμετρικών όγκων, οι ίδιες σοφές γεωμετρίες του τεταρτοκυκλικού εξώστη ή της μεγάλης κατακόρυφης γράμμωσης σ' όλο το ύψος της οικοδομής πραγματοποιείται με τα ευτελέστερα διαθέσιμα μέσα: κορνιζώματα του ενός τούβλου ή σχοινοτενή λευκά πρέκια πάνω σε επιχρισμένες επιφάνειες βαμμένες με υδρόχρωμα κόλλας, μεταλλικά στηθαία από συμπαγή σιδηρόβεργα τετραγωνικής διατομής και μεταλλικές εύκαμπτες λάμες. 13 12. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες..., ο.π.10 Πολυκατοικία στη Ζαΐμη και Στουρνάρη. Π. Μιχαηλίδης, Θ. Βαλεντής. Google images. 13. Παπαδόπουλος Λ., Παπακώστας Γ., Σαμουηλίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., 1999, «Συντακτικές, μορφολογικές και κατασκευαστικές παράμετροι...», ο.π.11 6 ΙI. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Η σπουδή προσχώρησης των ελλήνων αρχιτεκτόνων στο μεσοπολεμικό ρασιοναλισμό ανιχνεύεται κυρίως στις επίσημες κρατικές εκφράσεις (π.χ. το πρόγραμμα σχολικής στέγης). Αρκετές από τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος και το λεξιλόγιό του χρησιμοποιήθηκαν με επιτυχία και για την αντιμετώπιση της καθημερινής αρχιτεκτονικής: της κατοικίας (αστικής πολυκατοικίας και μονοκατοικίας, εργατικής και προσφυγικής κατοικίας), των εγκαταστάσεων υγείας και πρόνοιας και των εμπορικών κτιρίων. Στη μακρά περίοδο συγκατοίκησης των δύο αντίπαλων αρχιτεκτονικών εκφράσεων, του εκλεκτικισμού και του μοντέρνου, διαμορφώνεται ένας καταμερισμός, όπου ο εκλεκτικισμός συντηρείται χάρη στην ιδιωτική παραγγελία, ενώ το μοντέρνο εκπροσωπείται, στη μεσοπολεμική τουλάχιστον φάση, από τα μεγάλα κρατικά προγράμματα. Στις ιδιωτικές μονοκατοικίες, οι συντηρητικότερες τεχνοτροπίες, ο εκλεκτικισμός, η δυτικότροπη γραφική αρχιτεκτονική και ο εγχώριος λαϊκισμός είναι πιο διαδεδομένα απ ότι ο μοντερνισμός. Στην ίδια περίοδο, δείγματα της νέας γραφής δίνουν σε ιδιωτικά έργα πρωτοπόροι αρχιτέκτονες. Οι νέοι αρχιτέκτονες επιστρέφοντας από τα νεωτερικά πανεπιστήμια της Βιέννης ή του Βερολίνου, μεταγγίζουν στο σώμα της αναγεννώμενης πόλης την εικονογραφία της κεντροευρωπαϊκής αστικότητας, εμβολιασμένη με τις αφαιρετικές οδηγίες ενός πειραματικού μοντερνισμού. Η υιοθέτηση του ρασιοναλισμού ενδίδοντας σε στοιχεία του art deco, αναγνωρίζονται σε κτίρια ασυνήθιστα μεγάλα για τα δεδομένα του κέντρου της πόλης (Ηλύσια, 1936). 14 Το 1936, στα μητρώα του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος ήταν εγγεγραμμένοι 267 αρχιτέκτονες. Οι 202 είχαν αποκτήσει το δίπλωμά τους πριν από το 1927, πράγμα το οποίο τους επέτρεπε να αναπτύξουν δραστηριότητα στην κοσμογονική δεκαετία του 30. Γεννημένοι όλοι τους πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο σε διάφορες πόλεις και σε ελληνικές παροικίες της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σπούδασαν κατά κανόνα στο εξωτερικό και σταδιοδρόμησαν κυρίως στην πρωτεύουσα της διευρυμένης ελληνικής επικράτειας μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Οι αρχιτέκτονες με μεγάλο ή σημαντικό κτισμένο έργο στα χρόνια του Μεσοπολέμου δεν ήταν πολλοί. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους. Αρκετοί αρχιτέκτονες είχαν στελεχώσει δημόσιες και δημοτικές τεχνικές υπηρεσίες με περιορισμένο κτηριακό αντικείμενο. Το τεράστιο πρόγραμμα των νέων σχολικών κτιρίων του Υπουργείου Παιδείας και τα κρατικά προγράμματα λαϊκής προσφυγικής στέγης αποτελούν εξαιρέσεις του κανόνα. Λίγοι αρχιτέκτονες είχαν τη δυνατότητα να σταδιοδρομήσουν ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Βασικότεροι εργοδότες τους, από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 έως το 1940, υπήρξαν κοσμοπολίτες επενδυτές και καλλιεργημένοι μεσοαστοί. Γι αυτό και ένα μικρό μόνο μέρος των αστικών κτιρίων είχε αρχιτεκτονική υπογραφή. Τα περισσότερα ήταν έργα αρχιτεκτονούντων πολιτικών μηχανικών, εργολάβων και εμπειροτεχνών. 15 Α.3 ΤΟ ART DECO Κινηματογράφος Ηλύσια,.1930, Θεσσαλονίκη. Λ. Ζωίδης. Google images. Γυμνάσιο Δημητσάνας, 1928. Ν Μητσάκης. Google images. Ψυχικό «Πόλη - Κήπος», 1923. Α. Νικολούδης. Google images. Το Art Déco, που σημαίνει «Διακοσμητική Τέχνη», αναφέρεται σε ένα διεθνές καλλιτεχνικό κίνημα, το οποίο επικράτησε από το 1925 μέχρι τη δεκαετία του 1940. Η νέα αυτή τεχνοτροπία προβλήθηκε για πρώτη φορά στη Διεθνή Έκθεση Σύγχρονων Διακοσμητικών και Βιομηχανικών Τεχνών (Exposition Internationale des arts decoratifs et industriels modernes) του Παρισιού το 1925, που την επισκέφτηκαν δεκαέξι εκατομμύρια πολίτες από όλη την Ευρώπη. 14. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες..., ο.π.10, και Παπαδόπουλος Λ., Παπακώστας Γ., Σαμουηλίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., 1999, «Συντακτικές, μορφολογικές και κατασκευαστικές παράμετροι...», ο.π.11 15. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες..., ο.π.10 Δημοτικό σχολείο. Αθήνα, 1934. Κ. Παναγιωτάκος. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, 2005, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες... Δημοτικό σχολείο. Μυτιλίνη, 1932. Π. Καραντινός. Google images. II. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 7

Η τεχνοτροπία της Art Déco έσπασε κάθε δεσμό με την επικρατούσα τότε «νέα τέχνη» (Art Nouveau) και αναζήτησε μία νέα έκφραση στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τις γραφικές και διακοσμητικές τέχνες, το βιομηχανικό σχέδιο, το κόσμημα και τη μικρογλυπτική, τη μόδα και τα κινηματογραφικά έργα. Η Art Déco τέχνη άντλησε από πολλές εποχές και αποτελεί μείγμα επιδράσεων πολλών και διαφορετικών καλλιτεχνικών κινημάτων του 20ου αιώνα. Υφολογικά, η τέχνη Art Déco απορρίπτει το διακοσμητικό φόρτο της Art Nouveau τεχνοτροπίας, που είχε προηγηθεί, για ένα περισσότερο γεωμετρικά βασισμένο ύφος. Κυρίαρχη μορφή ανάμεσα στους Art Déco καλλιτέχνες της εποχής ήταν ο Αυστριακός (γεννημένος στη σημερινή Τσεχία) αρχιτέκτων-σχεδιαστής Josef Hoffmann (1870-1956). 16 Αρχιτεκτονική Το αρχιτεκτονικό αριστούργημα του Hoffmann είναι το Palais Stoclet, κτισμένο στα 1905-1911 στις Βρυξέλλες, που απομακρύνεται από τη διακοσμητική έμφαση της Art Nouveau προς ένα γεωμετρικά εμπνευσμένο αρχιτεκτονικό ύφος. Στο πλαίσιο αυτό, το Palais Stoclet στέκει ανάμεσα στο Art Nouveau και στο νεοεμφανιζόμενο στυλ της Art Déco αισθητικής. Hoffmann, το Palais Stocklet, Βρυξέλλες, 1905-1910. Google images. Αξιόλογα δείγματα του ύφους της αρχιτεκτονικής Art Déco, πέραν του Ατλαντικού, είναι οι ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης: το Chrysler Building, που σχεδίασε στα 1927-1930 ο William van Alen (1883-1954), το Empire State Building (1931), σε σχέδια του Gregory Johnson και της αρχιτεκτονικής εταιρείας "Shreve, Lamb & Harmon" και το Rockefeller Center (1932-1940), με αρχιτέκτονα τον Raymond Hood (1881-1934). Χαρακτηριστικά δείγματα Art Déco αρχιτεκτονικής στο Λονδίνο αποτελούν το κτήριο του Βρετανικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας BBC, που υλοποιήθηκε το 1931, και το πρώην Grosvenor Cinema, Rayners Lane (1936) του αρχιτέκτονα F. E. Bromige. Αθηναϊκό Art Déco Van Alen, το κτίριο Chrysler, Νέα Υόρκη, 1928-1930. Google images. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, κυρίως μετά τη δεκαετία του 1930, η αρχιτεκτονική υφολογία της Αθήνας απομακρύνεται από τα καθιερωμένα πρότυπα του νεοκλασικισμού και στρέφεται, έστω και κάπως δειλά, σε νεωτεριστικές φόρμες, υιοθετώντας ευρωπαϊκές τάσεις της εποχής. Οι αρχιτέκτονες του Μοντέρνου Κινήματος εμπνέονται από μοντερνιστικές εκφράσεις της Art Déco αισθητικής, που κυριαρχούν στα μεσοπολεμικά χρόνια στις πρωτεύουσες της Ευρώπης. Ο αθηναϊκός μοντερνισμός, που εκδηλώνεται στην αστική αρχιτεκτονική του νέου ρυθμού της Art Déco, χαρακτηρίζεται από νεοτερικότητα και τολμηρούς πειραματισμούς, αν και στις περισσότερες περιπτώσεις συνευρίσκεται αρμονικά με νεοκλασικά στοιχεία ή ακόμη με αρχιτεκτονικό υλικό της κεντροευρωπαϊκής αισθητικής. Το κτήριο της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου αριθ. 17 στου Μακρυγιάννη, έργο του βορειοηπειρώτη αρχιτέκτονα Βασιλείου Κουρεμένου (1875-1957), διαθέτει μια μνημειακή είσοδο, από τα ελάχιστα δείγματα Art Déco αισθητικής. Η πολυκατοικία αυτή, η οποία κτίστηκε το 1930, είναι αναμφισβήτητα ένα από τα πιο αξιόλογα δείγματα Art Déco στην ελληνική πρωτεύουσα. Το επιβλητικό κτήριο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 55, απέναντι από το Χίλτον, έργο του αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη (1892-1969), αποτελεί δείγμα αστικής κατοικίας του Μεσοπολέμου (περ. 1928), με έντονα εκλεκτικιστικά στοιχεία, που δεν μπορούν να το κατατάξουν μορφολογικά στις αμιγείς Art Déco δημιουργίες. Εντούτοις, οι ραβδοφόροι Ηρακλείδες της επιβλητικής πύλης της πολυκατοικίας είναι από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα της κεντροευρωπαϊκής αισθητικής στο κέντρο της Αθήνας, με αναφορές στη στυλιζαρισμένη Art Déco. Αθηναϊκές εξώθυρες σε στυλ Art Deco. Google images. 16. http://el.wikipedia.org 8 ΙI. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Υπάρχει πλήθος κτηρίων αστικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, με επιρροές λίγο-πολύ Art Déco αισθητικής. Για παράδειγμα, η πολυκατοικία στη γωνία των οδών Σπευσίππου 1 και Γλύκωνος στην πλατεία Δεξαμενής του Κολωνακίου, έργο του αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη (1932), η οποία εμφανίζει πολλά στοιχεία Art Déco έκφρασης, ιδίως οι σιδεριές στα μπαλκόνια της. Μία άλλη πολυκατοικία με την ονομασία "Μέγαρον Σεϊλόν" της οδού Λευκωσίας 9 στην πλατεία Αμερικής, που σχεδίασε ο αρχιτέκτων Αχιλ. Σιμόπουλος το 1935, διαθέτει μια είσοδο που αποτελεί μία από τις πλέον εμβληματικές εξώθυρες της αθηναϊκής Art Déco αισθητικής του Μεσοπολέμου. 17 Β. Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΖΩΙΔΗΣ (1900-1965) 18 Ο Λέανδρος Ζωίδης, ένας χαρισματικός αρχιτέκτονας της μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, δεν βρήκε ακόμη την αναγνώριση που αξίζει. Ο ήπιων τόνων χαρακτήρας του και η αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως καθαρά βιοποριστικό επάγγελμα δεν αποτελούν τον μόνο λόγο που το έργο του παραμένει σχεδόν άγνωστο. Όντας αρχιτέκτων ιδιωτικών κυρίως κτιρίων σε αντίθεση με τους μαχόμενους μοντερνιστές της γενιάς του 30 (Ν. Μητσάκη, Στ. Παπαδάκη, Ι. Δεσποτόπουλο, Π. Καραντινό, κ.α.) οι οποίοι ήλθαν στο προσκήνιο ως πρωταγωνιστές του IV C.I.A.M. στην Αθήνα (1933) ή ως μελετητές δημοσίων κτιρίων, έμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, αφού επέλεγε να μη δημοσιεύει το έργο του. Πρόκειται για μια κατηγορία αρχιτεκτονικού έργου, που δέχθηκε την γόνιμη επίδρασή του Μοντέρνου Κινήματος, και μέχρι σήμερα έχει μελετηθεί ελάχιστα. Β.1 ΚΑΤΑΓΩΓΗ Είδε το φως στην τουρκοκρατούμενη Κομοτηνή (Γκιουμουλντζίνα) στις 9 Αυγούστου του 1900. Ήταν το έκτο από τα επτά παιδιά του τραπεζίτη και διευθυντού της Οθωμανικής Τράπεζας Κομοτηνής Ιωάννη, και της Αγγελικής. Γόνος μιας από τις επιφανέστερες οικογένειες της περιοχής, είχε την τύχη να σπουδάσει στο εξωτερικό και να συνδεθεί με την διακριτική ελίτ του πνεύματος και της επιστήμης. Β.2 ΣΠΟΥΔΕΣ Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στην Κομοτηνή μέχρι την ηλικία των 12 χρόνων. Το 1912 μετακομίζει στη Θεσσαλονίκη όπου το 1918 αποφοιτά από το 1 ο Γυμνάσιο Αρρένων. Κατά τη διάρκεια των γυμνασιακών του σπουδών, γνωρίζεται και αποκτά φιλικές σχέσεις με τον Β. Λίγδα (ιατρός) και τον Α. Σιάγα (αρχιτέκτονας), με τον οποίο ήταν συμμαθητές. Το 1919 φεύγει για σπουδές στο εξωτερικό μαζί με τον Β. Λίγδα. Κατεβαίνουν στην Αθήνα, και παίρνουν το πλοίο από Πειραιά για την Μασσαλία. Από εκεί πηγαίνει στην Ελβετία όπου γίνεται δεκτός στο τμήμα των Πολιτικών Μηχανικών της Ecole d Inginieurs de Lausanne. Εκεί, παρακολουθεί μαθήματα για τα επόμενα δύο χρόνια. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Λωζάννη κάνει αρκετά ταξίδια στην Κεντρική Ευρώπη, όταν το καλοκαίρι του 1921 επισκέπτεται το Βερολίνο που φαίνεται να τον γοητεύει. Η «πολιτιστική Ο Λέανδρος Ι. Ζωίδης, Από το αρχείο του Γ. Λ. Ζωίδη. 17. http://el.wikipedia.org 18. Όλα τα στοιχεία που αφορούν στη ζωή και το έργο του Λέανδρου Ι. Ζωίδη, προέρχονται από προφορική συζήτηση με τον υιό του κ. Γεώργιο Λ. Ζωίδη, καθηγητή στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ., καθώς και από την Ερευνητική Διπλωματική εργασία του εγγονού του, Λέανδρου Γ. Ζωίδη, Ο Αρχιτέκτων Λέανδρος Ι. Ζωίδης, 1900-1965, τους οποίους σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά για την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχαν. II. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 9

πρωτεύουσα» της Ευρώπης την εποχή αυτή, συγκεντρώνει πλήθος εξεχουσών προσωπικοτήτων των επιστημών και των τεχνών. Το κλίμα που επικρατεί εντυπωσιάζει τον νεαρό σπουδαστή, και προτού τελειώσει τις σπουδές του, τον Σεπτέμβριο του 1921 εγγράφεται στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου του Βερολίνου (Technische Hocshschule Berlin-Charlottenburg). Το Βερολίνο ήταν ένας μεγάλος σταθμός για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του έργου του Λ. Ζωίδη. Η δεκαετία του 1920 υπήρξε χρυσή για την πόλη, η οποία προσέλκυε ανθρώπους από όλη την Γερμανία και την Ευρώπη. Η άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών και η συγκέντρωση πλήθους επιστημόνων, καλλιτεχνών και διανοούμενων, προσέδωσαν στην πόλη έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Poelzig, το Grosse Schauspielhaus, Βερολίνο 1919. Google images. Η πρώτη έκθεση του Bauhaus στη Βαϊμάρη, 1923. Google images. Τα χρόνια αυτά, η αρχιτεκτονική παιδεία στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου είναι έντονα επηρεασμένη από την ιδεολογία και το έργο των αρχιτεκτόνων της Werkbund. Δίνεται έμφαση στις λειτουργικοεργονομικές και τεχνοοικονομικές παραμέτρους, ενώ ζητούμενο των σπουδών αποτελεί η βαθειά γνώση της κατασκευής γι αυτό και γίνεται πρακτική άσκηση σε εργοτάξιο. Καθηγητές του Λ. Ζωίδη κατά τη διάρκεια των σπουδών του υπήρξαν οι Josef Brix (1859-1943), Felix Genzmer (1856-1929), Bruno Schulz (1865-1932), Eugen Schmoll (1880-1926), Emil Ruster (1883-1949), και Hans Poelzig (1869-1936), του οποίου το έργο φαίνεται να εκτιμά ιδιαίτερα. Τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1923, επισκέπτεται την πρώτη έκθεση του Bauhaus στη Βαϊμάρη, και σχεδόν δύο χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1926, καταθέτει την διπλωματική του εργασία με θέμα «Σανατόριο στην Ελλάδα». Β.3 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ Την άνοιξη του 1926 επιστρέφει στην Ελλάδα και εργάζεται ως υπάλληλος του Υπουργείου Συγκοινωνίας στο Γραφείο Σχεδίου Πόλεως Αθηνών. Έναν χρόνο αργότερα διορίζεται ως δημομηχανικός στο δήμο Κομοτηνής, όπου και παραμένει μέχρι τις αρχές του 1929 όταν και αποφασίζει να εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη. Τρισδιάστατο σκίτσο του Λ. Ζωίδη για το κεντρικό κτίριο εργαστηρίων του Κ.Ι.Ε. Λ. Ι. Ζωίδης, «Το Ινστιτούτον Καπνού εν Δράμα», Τεχνικά Χρονικά, 1/4/1933 Τους πρώτους μήνες του 1929 εργάζεται ως ελεύθερος επαγγελματίας στη Θεσσαλονίκη, διατηρώντας από κοινού γραφείο με τον πολιτικό μηχανικό Ευ. Γκέκα. Αυτό το διάστημα κάνει έργα στην Κατερίνη (Δημοτικό καφενείο στο Πάρκο), καθώς και πολλές ιδιωτικές μονοκατοικίες. Η αναγνώριση του έργου του έρχεται με το Β Βραβείο στον Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό για το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης, ενώ το πρώτο σημαντικό υλοποιημένο έργο του είναι η οικοδομή στην Προϊου και Κλόνταρη, η οποία σχεδιάζεται και χτίζεται το 1929. Η οικοδομή αυτή διαθέτει αρκετά νεωτερικά στοιχεία, και σηματοδοτεί την μετάβαση από τον εκλεκτικισμό που προσδιορίζει τη Θεσσαλονίκη στη δεκαετία του 1920, στο ιδίωμα του Art Deco, που θα κυριαρχήσει στην επόμενη δεκαετία. Κινηματογράφος Ηλύσια (1930). Πολυκατοικία, Αντιγονιδών 1(1926). Παπαδόπουλος Λ., Παπακώστας Γ., Σαμουηλίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., 1999, «Συντακτικές, μορφολογικές και κατασκευαστικές παράμετροι...», ο.π.11 Τα δύο επόμενα έργα του, είναι αυτά που θα τον προσδιορίσουν και θα τον κατατάξουν ανάμεσα στους μεγάλους αρχιτέκτονες της Θεσσαλονίκης και του βορειοελλαδικού χώρου. Πρόκειται για το Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος (19/10/1929) και τα Ηλύσια, των οποίων τη μελέτη ανέλαβε με διαφορά ενός μήνα. Σε αυτά τα έργα διαμορφώνεται η αρχιτεκτονική του ταυτότητα που τον καθορίζει σε όλα τα επόμενα έργα κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και διατηρείται ως ένα βαθμό σε όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής του 10 ΙI. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

σταδιοδρομίας. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι το 1931 ο αρχιτέκτονας καλείται στον Κλειστό Διαγωνισμό για το Ινστιτούτο Βάμβακος στη Σίνδο Θεσσαλονίκης, θεωρούμενος ένας από τους πέντε καλύτερους αρχιτέκτονες της πόλης. Έναν ακόμη σταθμό στην επαγγελματική του σταδιοδρομία και την αναγνώριση του έργου του, αποτελεί η δημοσίευση του Κ.Ι.Ε. στα Τεχνικά Χρονικά τον Απρίλιο του 1933. Τα χρόνια 1938-1940 εργάζεται στο γραφείο μελετών της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Κρατικής Υγιεινής Και Αντιλήψεως, και τον επόμενο χρόνο ως μηχανικός στην Παθητική Αεροάμυνα Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια του Πολέμου κλείνει το γραφείο του και διακόπτει την επαγγελματική του δραστηριότητα. Οικία Σεμτώβ Μωής Σαλτιέλ (1937). Τα πρώτα χρόνια μετά τον Πόλεμο οι δουλειές που του ανατίθενται είναι ελάχιστες. Την περίοδο 1946-1950 απασχολείται στο πρόγραμμα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως. Στο πλαίσιο της Ανοικοδόμησης εκπονεί πληθώρα πολεοδομικών σχεδίων για οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας και συνεργάζεται με τον Ιωάννη Τριανταφυλλίδη. Την περίοδο αυτή (1948-1950) σχεδιάζει και πραγματοποιεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του στο Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου στη Θέρμη. Μέγαρο Κωνσταντινίδη (1939). Στα μέσα της δεκαετίας του 50 και ολόκληρη την δεκαετία του 60 υπάρχει έντονη ανοικοδόμηση στη χώρα, και ανεγείρεται πλήθος πολυκατοικιών κυρίως από πολιτικούς μηχανικούς. Οι πολυκατοικίες του Ζωίδη αυτήν την εποχή χαρακτηρίζονται από κατώτερη ποιότητα σε σχέση με τα Μέγαρα του μεσοπολέμου, ενώ οι ιδιωτικές μονοκατοικίες ακολουθούν πιστότερα σε σχέση με πριν, τις αρχές του Μοντέρνου κινήματος. Κινηματοθέατρο ΧΑΝΘ (1946). Την διετία 1950-1952 εργάζεται στις Τεχνικές Υπηρεσίες του ΕΟΤ και της ΔΕΘ, ενώ παράλληλα εκπονεί μελέτες για την ΔΕΗ και τον ΟΤΕ. Κύρια ενασχόλησή του μετά το 1950 αποτελεί η μελέτη για τις καπναποθήκες του ΕΟΚ. Μελετά στο σύνολο 12 Καπναποθήκες, καθώς και ορισμένες καπναποθήκες ιδιωτικών εταιριών. Απασχολείται με την μελέτη και την κατασκευή αυτής της κατηγορίας κτιρίων μέχρι το τέλος της ζωής του. Β.4 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ - ΕΠΙΡΡΟΕΣ Εγκαταστάσεις Αγροκτήματος Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1948). Το αρχιτεκτονικό έργο του Λ. Ζωίδη μπορεί να διαχωριστεί σε δύο φάσεις. Στη Μεσοπολεμική, που αφορά κυρίως τη δεκαετία του 1930, και τη Μεταπολεμική, περίπου από το 1945 και έπειτα. Τα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του (1930-1938) φαίνεται να διατηρεί κάποιες επαφές με το εξωτερικό, αφού σχεδόν κάθε χρόνο κάνει ένα ταξίδι στην Κεντρική Ευρώπη. Την περίοδο του 1929-1933, το έργο του επηρεάζεται από τις αρχιτεκτονικές τάσεις των χωρών της Β. και Κ. Ευρώπης (εξπρεσσιονισμός), καθώς και από το ιδίωμα του Art Deco της Θεσσαλονίκης, που αποτελεί κυρίαρχη μόδα της πόλης κατά τη δεκαετία του 30. Την περίοδο από το 1933 μέχρι τον Πόλεμο, επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από το Μοντέρνο Κίνημα. Το Κ.Ι.Ε. φαίνεται να αποτελεί ένα από τα πρώτα έργα του. Πριν από αυτό, είχε εκπονήσει ορισμένες μελέτες ιδιωτικών κατοικιών στην Κομοτηνή (σπίτι αδερφού του) και στην Αλεξανδρούπολη (οικία Παπουτσάκη, 1934). Έργα του αυτή την περίοδο αποτελούν η Πολυκατοικία στην Αντιγονιδών 1 (Θεσσαλονίκη, 1926), το Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος (Δράμα, 1929-1933), ο Κινηματογράφος Ηλύσια (Θεσσαλονίκη, 1930), η Οικία Σαλτιέλ (1937), το Μέγαρο Κωνσταντινίδη (παραλία Θεσσαλονίκης, 1939) και το Γιουγκοσλαβικό Προξενείο (Βασιλίσσης Όλγας, Θεσσαλονίκη), το οποίο κατεδαφίστηκε. Μονή Αγίας Θεοδώρας (δεκ. 1950). Πολυκατοικία Κ. Ντηλ 9 (1953). Κτήριο ΟΤΕ, Καλαμαριά (1958). Παπαδόπουλος Λ., Παπακώστας Γ., Σαμουηλίδου Α., Τσιτιρίδου Σ., 1999, «Συντακτικές, μορφολογικές και κατασκευαστικές παράμετροι...», ο.π.11 II. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 11

Την Μεταπολεμική περίοδο, απασχολείται με έργα στο πλαίσιο της Ανοικοδόμησης (1945-1950), ενώ μετά το 1950 μελετά κυρίως Καπναποθήκες για τον Εθνικό Οργανισμό Καπνού. Έργα του αυτής της περιόδου είναι το Κινηματοθέατρο ΧΑΝΘ (Θεσσαλονίκη, 1946), Κτίρια του Ε.Ο.Κ. (Θεσσαλονίκη, Δράμα, Αγρίνιο, κλπ), η Έπαυλη Μοσκώφ (Πλαταμώνας Πιερίας), το Αγρόκτημα Πανεπιστημίου Θέρμης (Θεσσαλονίκη, 1948), η Δεκατιανή Μονή Αγίας Θεοδώρας (Θεσσαλονίκη, 1950), η Πολυκατοικία στην Καρόλου Ντηλ 9 (Θεσσαλονίκη, 1953) και το κτίριο του ΟΤΕ (Θεσσαλονίκη, 1958). Β.5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ Ο Λέανδρος Ι. Ζωίδης υπήρξε ένας από τους μεγάλους αρχιτέκτονες της γενιάς του, αν και λόγοι χαρακτήρα και αντιλήψεων, συνετέλεσαν στο να μη γίνει τόσο γνωστό το έργο του. Διατηρεί γενικά χαμηλό προφίλ και επιλέγει να μη δημοσιεύσει το έργο του. Τον χαρακτηρίζει η σεμνότητα σαν άνθρωπο και είναι συμπαθής σε συνεργάτες και πελάτες. Αντιμετωπίζει το επάγγελμά του κυρίως βιοποριστικά. Υπήρξε άνθρωπος που θαύμαζε τη φύση, και θεωρούσε ότι η αρχιτεκτονική γίνεται εξ ανάγκης. Οι στενές επαφές με τον ευρωπαϊκό χώρο φαίνεται ότι αποτελούν κοινό τόπο μεταξύ του αρχιτέκτονα και της πελατείας του. Από τους Έλληνες συναδέλφους του διατηρεί φιλικές σχέσεις με τους Α. Σιάγα, Κ. Μπίρη και Α. Κωνσταντινίδη, τον οποίο φαίνεται να θαυμάζει ιδιαίτερα. Καπναποθήκη του ΕΟΚ στη Δράμα. Google images. Το 1964 σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα κατά την επιστροφή του στη Θεσσαλονίκη (μάλλον από Δράμα), αφήνοντας πίσω του ένα σημαντικό αρχιτεκτονικό έργο. Συνεπιβάτης ήταν ο Λάλας, ο οποίος επέβλεπε την κατασκευή των έργων στο Κ.Ι.Ε. Όσον αφορά το Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος, αποτελεί ένα σημαντικό μεταβατικό έργο προς τον μοντερνισμό στην Ιστορία της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, και δεν υστερεί σε τίποτα από το έργο πρωτοπόρων ελλήνων αρχιτεκτόνων της εποχής. Το κεντρικό κτίριο εργαστηρίων του Κ.Ι.Ε. Σε πρώτο πλάνο στα δεξιά, ο Λ. Ζωίδης. Αρχείο Γ. Λ. Ζωίδη. 12 ΙI. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΤΟ ΚΑΠΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΛΛΑΔΟΣ

Α. Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ Α.1 ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ Για πρώτη φορά, η ιδέα ίδρυσης στην Ελλάδα ενός Ινστιτούτου για τη μελέτη της καλλιέργειας, της επεξεργασίας, των ασθενειών και της ζύμωσης του καπνού, τέθηκε στο Α Συνέδριο Καπνοπαραγωγών Μακεδονίας και Θράκης που πραγματοποιήθηκε στη Δράμα τον Ιανουάριο του 1925. 19 Με το νόμο «Περί επεξεργασίας του καπνού και ασφάλειας των καπνεργατών» (11/7/1925) η τότε κυβέρνηση ενστερνίστηκε αυτήν την πρόταση, και ανέλαβε την εξεύρεση πόρων οι οποίοι ήταν απαραίτητοι για την ίδρυση και τη λειτουργία του Ινστιτούτου. Την ίδια χρονιά με το νομοθετικό διάταγμα «Περί συστάσεως Γραφείων Προστασίας Ελληνικού Καπνού», και όσα τροποποιητικά ακολούθησαν, ανέθεσε την ίδρυσή του στα γραφεία αυτά. 20 Η ίδρυση του Ινστιτούτου συνέπεσε σε μια εποχή που δεν υπήρχε καθόλου ή υπήρχε εμβρυώδης επιστημονική έρευνα για τα τεχνικά ζητήματα και προβλήματα του καπνού. Για να δημιουργηθεί ελληνική καπνική επιστήμη έπρεπε πρώτα να κτισθούν τα κτίρια του ερευνητικού κέντρου, να ειδικευθούν οι υπάλληλοι του Ινστιτούτου, και να σχεδιαστούν τα προγράμματα για τις πειραματικές εργασίες. Το Κεντρικό Κτίριο Εργαστηρίων του Κ.Ι.Ε., δεκαετία 1940, Α. Κάζης, 2005, Δράμα, Εικόνες και μνήμες της παλιάς πόλης. Για την ίδρυσή του προηγήθηκαν ορισμένες προκαταρκτικές πράξεις από τις οποίες η πρώτη ήταν ο διορισμός τριών γεωπόνων και η αποστολή τους στο εξωτερικό για μετεκπαίδευση, και η δεύτερη, με απόφαση του Υπουργείου Γεωργίας, η σύσταση επιτροπής από γεωπόνους ώστε να βρεθεί η καταλληλότερη τοποθεσία για την εγκατάστασή του. Το «Καπνικό Πανεπιστήμιο», όπως ονομάστηκε από τον τοπικό τύπο, το πέμπτο κατά σειρά στον κόσμο, άρχισε να λειτουργεί το 1930 και πήρε την οριστική του μορφή το 1937. 21 Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι το 1933 ιδρύθηκαν τρία υποκαταστήματα του Ινστιτούτου, δηλαδή οι Καπνικοί Σταθμοί στην Ξάνθη, στην Καρδίτσα και στην Κατερίνη, ενώ το 1937 ιδρύθηκε ο Καπνικός Σταθμός Αγρινίου, το 1960 της Θεσσαλονίκης και το 1961 της Κοζάνης. Ιδιαίτερη αναφορά για τους Καπνικούς Σταθμούς θα γίνει στη συνέχεια. Α.1.1 ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Την άνοιξη του 1927 προκυρήχθηκε διαγωνισμός για τρεις υποτρόφους επιστήμονες, που θα εστέλλοντο στο εξωτερικό για μετεκπαίδευση και ειδίκευση στην έρευνα του Καπνού. 22 Ένας για την Καλλιέργεια και Γενετική, ένας για τη Χημεία, Βιολογία και Τεχνολογία, και ένας για την Φυτοπαθολογία. Οι τρείς αυτοί γεωπόνοι, Δ. Αργυρούδης, Θ. Ανδρεάδης και Το επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου στο κλιμακοστάσιο του κεντρικού Κτιρίου Εργαστηρίων, την ημέρα των εγκαινίων. Πέμπτος από αριστερά είναι ο Διευθυντής Δ. Αργυρούδης, ενώ ο πρώτος που κάθεται στα σκαλιά είναι ο αρχιτέκτων του συγκροτήματος, Λ. Ζωίδης. 1933 περίπου. Αρχείο Γ. Λ. Ζωίδη. 19. Ο Β.Κ. Πασχαλίδης αναφέρει ότι «...Το Καπνολογικό Ινστιτούτο της Ελλάδας ιδρύθηκε με διάταγμα που θέσπισε ο Γενικός Διοικητής Θράκης στις 10/5/1923, στη Δράμα.» 20. Κ. Τρακοσοπούλου-Τζήμου, 2002, «Το Ελληνικό Ινστιτούτο Καπνού στη Δράμα και ο αρχιτέκτων Λέανδρος Ζωίδης» 21. Β.Κ. Πασχαλίδης, 2009, Το εν Δράμα Καπνολογικόν Ινστιτούτον..., ο.π. 4, και Κ. Τρακοσοπούλου - Τζήμου, 2002, Το Ελληνικό Ινστιτούτο Καπνού..., ο.π. 20 22. «Η μετεκπαίδευσή μου στο Γερμανικό Ινστιτούτο, μου έδωσε τη μοναδική ευκαιρία μυήσεώς μου στα μυστικά της έρευνας γενικά, γιατί βρέθηκα σ ένα ευρύτερο περιβάλλον που δεν είχε όμοιό του στον Κόσμο τότε. Γνώρισα μερικούς από τους κορυφαίους Νομπελίστας (Haber, Meyerhof, Einstein κ.λ.) στον Κόσμο, που μαζί με τον Καθηγητή μου Νόϊμπερκγ, συζητούσαν σε συγκεντρώσεις που μετείχαμε κι εμείς οι βοηθοί, τις σύγχρονες εξελίξεις της Επιστήμης γενικότερα»., Θ.Β. Ανδρεάδης, 1979, Βιογραφικά Ιδεολογικά, Εμπειρίες από τη Διοίκηση Αδυναμίες Το επιστημονικό προσωπικό του Ινστιτούτου στο κλιμακοστάσιο της νότιας εισόδου. 1933 περίπου. Αρχείο Γ. Λ. Ζωίδη. III. ΤΟ ΚΑΠΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΛΛΑΔΟΣ 13