γραπτή εξέταση στο μάθημα Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ( Διδαγμένο κείμενο)

γραπτή εξέταση στο μάθημα Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ( Διδαγμένο κείμενο) Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητής: Κείμενο από το πρωτότυπο: Πλάτωνος Πρωταγόρας ( Ενότητα 4 η ) Πλάτωνος Πολιτεία ( Ενότητα 13 η ) Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί. Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; Νενέμηνται δὲ ὧδε εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν Ἐπελάθου, ἦν δ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῆ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως. Ἀληθῆ, ἔφη ἐπελαθόμην γάρ. Π ΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Να μεταφράσετε το παραπάνω απόσπασμα. μονάδες 10 Β1. Με βάση το παραπάνω πρωτότυπο απόσπασμα από τον Πρωταγόρα «Ζεὺς οὖν δείσας. ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν» και το παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα από τα Πολιτικά, να εντοπίσετε τις διαφορές του Πρωταγόρα και του Αριστοτέλη ως προς τη γένεση και τους σκοπούς της πόλης: Κείμενο από μετάφραση: Αριστοτέλους Πολιτικά ( Εν. 12 η ) Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσοτέρων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του : αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Επίσης: ο τελικός λόγος για το οποίο υπάρχει ένα πράγμα είναι κάτι το έξοχο, και η αυτάρκεια είναι τελικός στόχος και, άρα, κάτι το έξοχο. Όλα αυτά κάνουν - 1 -

φανερό ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει στην πόλη (πολιτικὸν ζῷον) μονάδες 15 Β2. Αφού λάβετε υπόψη σας τα παραπάνω αποσπάσματα από το πρωτότυπο κείμενο του Πρωταγόρα και της Πολιτείας καθώς και το μεταφρασμένο απόσπασμα από τα Πολιτικά που ακολουθεί, να αναφερθείτε στο ρόλο της δικαιοσύνης ως προς τη δημιουργία αλλά και τη λειτουργία της πόλης. Κείμενο από μετάφραση: Αριστοτέλους Πολιτικά ( Ενότητα 14 η ) Γιατί όπως ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα όντα όταν φτάνει στην τελειότητά του, έτσι όταν σπάζει τη σχέση του με τον νόμο και τη δικαιοσύνη γίνεται το χειρότερο από όλα. Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από την αδικία που διαθέτει όπλα. Ο άνθρωπος, από την άλλη, γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, που όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει εξ ολοκλήρου και για αντίθετους σκοπούς. Γι αυτό ο δίχως αρετή άνθρωπος είναι από όλα τα όντα το πιο ανόσιο και το πιο άγριο, το χειρότερο από όλα στις ερωτικές απολαύσεις και στις απολαύσεις του φαγητού. Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης είναι αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία. μονάδες 15 Β3. Γιατί η ηθική φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας; μονάδες 10 Β4. Να γράψετε από ένα συνώνυμο στην αρχαία ελληνική για τις λέξεις: ἐπελάθου, μέλει, ἀπόλοιτο, ὠφελεῖν, ἔφη. μονάδες 5 Β5. Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της νέας ελληνικής γλώσσας, απλές ή σύνθετες για κάθε μια από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: δείσας, πᾶν, νενέμηνται, συναρμόττων, τρέπεσθαι. μονάδες 5 Τύχῃ ἀγαθῇ! - 2 -

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (Διδαγμένο κείμενο) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Ο Δίας λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας, μήπως χαθεί ολότελα, στέλνει τον Ερμή, για να φέρει στους ανθρώπους και το σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχουν τάξη στις πόλεις και συνεκτικοί δεσμοί φιλίας. Ρωτά λοιπόν ο Ερμής τον Δία με ποιον τέλος πάντων τρόπο να δώσει τη δικαιοσύνη και το σεβασμό στους ανθρώπους «Πώς δηλαδή, όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες, έτσι να μοιράσω και αυτές; Και έχουν μοιραστεί ως εξής ένας που κατέχει την ιατρική [είναι] αρκετός για πολλούς απλούς πολίτες, [όμοια] και οι άλλοι τεχνίτες έτσι λοιπόν να τοποθετήσω μέσα στους ανθρώπους και τη δικαιοσύνη και το σεβασμό ή να τις μοιράσω σε όλους;» «Σε όλους», είπε ο Δίας, «και όλοι να συμμετέχουν γιατί δε θα ήταν δυνατό να υπάρχουν πόλεις, αν συμμετέχουν σ αυτές λίγοι, όπως ακριβώς [μετέχουν] σε άλλες τέχνες. Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, ότι αυτό δεν τον ενδιαφέρει το νόμο, πώς δηλαδή μια κοινωνική ομάδα θα ευτυχήσει υπερβολικά σε μια πόλη, αλλά ζητεί να βρει τρόπο να γίνει αυτό σε όλη την πόλη, ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ και με τη βία κάνοντάς τους να μεταδίδει ο ένας στον άλλον την ωφέλεια που ο καθένας τους είναι σε θέση να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο και ο ίδιος δημιουργώντας τέτοιους άνδρες στην πόλη, όχι για να τους αφήνει να τρέπονται όπου ο καθένας τους θέλει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος για τον ενωτικό δεσμό της πόλης. Αληθινά λες, είπε το ξέχασα πραγματικά. Β1. Ο Αριστοτέλης έρχεται σε αντίθεση με τους σοφιστές και συγκεκριμένα με τον Πρωταγόρα ως προς τη γένεση και τους σκοπούς της πόλης. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι ʺφύσει πολιτκόν ζῷονʺ, δηλ. έχει έμφυτη την τάση του ʺκοινωνεῖνʺ, της συμβίωσης, της συμμετοχής στην κοινωνία. Η δημιουργία της κοινωνίας δεν είναι ένα επιφαινόμενο, αποτέλεσμα μιας αδήριτης ανάγκης, αλλά ανθρώπινο ένστικτο, μέρος της ανθρώπινης φύσης. Πηγάζει απ την κοινωνική ορμή του ανθρώπου και υπάρχει εκ φύσεως (ʺπᾶσα πόλις φύσει ἐστίνʺ). Αντίθετα, ο Πρωταγόρας, παρόλο που αναγνωρίζει την ανάγκη του ανθρώπου για συνάθροιση και κοινωνική συμβίωση, ωστόσο αποδίδει τη συγκρότηση των πολιτικών κοινοτήτων στο φόβο των ανθρώπων προς τα άγρια θηρία και στην ανάγκη εξασφάλισης της επιβίωσης. Άρα, πρωταρχική αιτία για τη συγκρότηση των κοινωνιών ήταν η ανθρώπινη ανάγκη αποσόβησης του φυσικού κινδύνου, ο κίνδυνος για τα θηρία και η ανεπάρκεια των ανθρώπων να τα αντιμετωπίσουν. Η πόλη δηλαδή είναι προϊόν ανάγκης, κατά το σοφιστή, ενώ οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις. Έτσι, η οργάνωση των πόλεων γίνεται ʺνόμῳʺ, κατόπιν δηλαδή σύμβασης συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων, η οποία προϋποθέτει την «αἰδώ» και τη «δίκη», προκειμένου να ζουν αρμονικά. Όσον αφορά στις αξίες αυτές, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι ο αμοιβαίος σεβασμός και η δικαιοσύνη δόθηκαν σε όλους τους ανθρώπους σε ένα μεταγενέστερο 3

στάδιο ως έννοιες (δυνάμει), δηλαδή ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν από τους ανθρώπους (ἐνεργείᾳ) με τη λογική τους και με τον προσωπικό τους αγώνα Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειωθεί πως η (αἰδώς) και η δίκη, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, δεν είναι μέρος της αρχικής φύσης των ανθρώπων, αλλά δόθηκαν αργότερα απ το Δία, πράγμα που δε βρίσκει σύμφωνο το φιλόσοφο, ο οποίος θεωρεί πως οι έννοιες αυτές είναι έμφυτες στον άνθρωπο χάρη στο ʺλόγοʺ με τον οποίο η φύση προίκισε τον άνθρωπο. Η αντιπαράθεση, όμως, των δύο αντρών δε σταματά εδώ, μα συνεχίζεται και ως προς τους σκοπούς της πόλης. Για τον Πρωταγόρα σκοπός της πολιτικής κοινότητας είναι η ασφάλεια, η άμυνα, η επιτυχής αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων και γενικότερα η διασφάλιση της ζωής. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης θεωρεί πως ο σκοπός της πόλης δεν είναι απλώς το ζῆν, δηλ. η κάλυψη των βασικών αναγκών, αλλά το εὖ ζῆν, δηλ. η ηθικοπνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου, η ηθική τελείωση, η ποιοτικά ανώτερη κοινωνική ζωή, η αυτάρκεια, η ευδαιμονία, η οποία μάλιστα, σύμφωνα με το φιλόσοφο, είναι το ύψιστο αγαθό. Και βέβαια, οι παραπάνω στόχοι, τονίζει ο Αριστοτέλης, υλοποιούνται και πραγματώνονται μονάχα μέσα στην πόλη. Όποιος ισχυριστεί το αντίθετο, τότε δεν είναι άνθρωπος αλλά ζώο ή θεός! Β2. Είναι γεγονός ότι η συμβολή της δικαιοσύνης ως προς τη δημιουργία και τη λειτουργία της πόλης είναι κοινή συνισταμένη και στα τρία έργα Αρχικά, λοιπόν, στην 4 η ενότητα του ομώνυμου διαλόγου, ο Πρωταγόρας αναγνωρίζει την ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνική συμβίωση, κάτι που πραγματώνεται όμως μόνο χάρη στην «αἰδώ» και στη «δίκη», στον αμοιβαίο σεβασμό και στη δικαιοσύνη. Η αποδοχή και η πραγμάτωση αυτών των δύο αξιών, της «αἰδούς» και της «δίκης» από τους ανθρώπους προϋποθέτει την ηθική συνείδηση, η οποία καλλιεργείται από την ανάγκη του ανθρώπου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας κοινωνίας με προηγμένο πολιτισμό. Όταν οι άνθρωποι γνωρίσουν σε βάθος τις έννοιες αυτές και είναι σε θέση να τις πραγματώσουν στις μεταξύ τους σχέσεις, τότε και η οργάνωση της πολιτείας θα στηρίζεται σ αυτές. Ο αλληλοσεβασμός και το αίσθημα δικαιοσύνης που διέπει τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους και με την πολιτεία εδραιώνει την αμοιβαία εμπιστοσύνη και εξασφαλίζει ισορροπία σ αυτές τις σχέσεις. Τότε, και μ αυτές τις προϋποθέσεις, αναπτύσσονται φιλικοί δεσμοί μεταξύ των πολιτών και των πολιτών με το κράτος. Οι άνθρωποι για να συμβιώσουν αρμονικά οφείλουν να σέβονται τόσο τους άγραφους ηθικούς νόμους, όσο και τους γραπτούς πολιτειακούς. Με το σεβασμό κατοχυρώνουν την αξιοπρέπειά τους, αποφεύγουν τη μισαλλοδοξία, την επιθετικότητα, την απληστία, την ιδιοτέλεια, την αυθαιρεσία, την παρανομία, την ασυδοσία, την ανηθικότητα και την αναξιοπρέπεια. Σέβονται τα ήθη και τα έθιμα, τους κοινωνικούς θεσμούς και τους ηθικούς κανόνες. Υπερασπίζονται τις ηθικές ιδέες και αρχές τους. Έχουν συναίσθηση των ατομικών και κοινωνικών τους ευθυνών και εργάζονται δημιουργικά για την πνευματική ανάπτυξη και τελείωση. Ενισχύουν την κοινωνική πειθαρχία, συντελούν στο να αποδίδεται το δίκαιο, όποτε επιβάλλεται, θέτουν τα όρια ανάμεσα στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους. Με το σεβασμό στους άγραφους νόμους και την υπακοή στους γραπτούς, με το συναίσθημα του αυτοσεβασμού και της δικαιοσύνης, οι άνθρωποι αποτρέπουν τις κοινωνικές αναταραχές, αποκαθιστούν τη 4

σύμπνοια, κατοχυρώνουν την κοινωνική αρμονία και συντελούν στην ευημερία του κοινωνικού συνόλου. Κάθε πολιτιστικά προηγμένη κοινωνία θεμελιώνεται πάνω στις αξίες της αιδούς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και για τις πολιτιστικά προηγμένες κοινωνίες είναι ταυτόχρονα αποτελέσματα της εξέλιξης της ηθικής συνείδησης και της εξέλιξης του πολιτισμού που την εκφράζει και την κατευθύνει. Και η ιδεώδης Πολιτεία, όμως, αποτελεί ένα θεωρητικό οικοδόμημα, όπου δεσπόζουν οι έννοιες της δικαιοσύνης και της αρμονίας ανάμεσα στα μέλη της. Σε μια τέτοια ιδανική πολιτεία, ο νόμος αποβλέπει στο κοινό καλό, στην ευτυχία και την ευημερία του συνόλου των πολιτών και όχι στην ευδαιμονία και την ευπραγία μιας κοινωνικής ομάδας δεν κάνει διακρίσεις υπέρ μιας κοινωνικής ομάδας, αλλά ενδιαφέρεται για το σύνολο. Η φροντίδα αυτή για το σύνολο είναι θετική και αποτελεί δημοκρατική λειτουργία. Στον Πρωταγόρα η αἰδώς και η δίκη φέρουν την πειθαρχία και την τάξη μέσα στην πολιτεία και συνενώνουν τους πολίτες με δεσμούς φιλίας. Η ίδια περίπου θέση διατυπώνεται και σ αυτόν το διάλογο. Ο νόμος στο κείμενο προσωποποιείται (νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει μηχανᾶται συναρμόττων ποιῶν ἐμποιῶν οὐχ ἵνα ἀφιῇ ἀλλ ἵνα καταχρῆται), αλλά φυσικά δεν παύει να είναι ανεπηρέαστος από προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες. Δίνει την εντύπωση ενός προσώπου που με το κύρος και την ισχύ του γίνεται ο κύριος ρυθμιστής των λειτουργιών του κράτους και των ενεργειών των πολιτών είναι ο ιδεώδης κυβερνήτης για το καλό του συνόλου και διατηρεί το γνώρισμα της αμεροληψίας (δεν κάνει διακρίσεις υπέρ μιας κοινωνικής ομάδας). Ο νόμος εμφανίζεται ως κύριος ρυθμιστής των λειτουργιών του κράτους και των ενεργειών των πολιτών. Συνενώνει τους πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο, χρησιμοποιώντας ως μέσα την πειθώ και τον εξαναγκασμό, τη βία (συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ). Ο άριστος νομοθέτης κατά τον Πλάτωνα (βλ. Νόμοι 722b) συνδυάζει την πειθώ με τη βία, η οποία αφορά τον ἄπειρον παιδείας ὄχλον. Είναι απαραίτητο τα δύο αυτά μέσα (πειθώ βία) να συνδυάζονται, όπου ο λόγος και η παιδεία δεν επιδρά. Κύριο μέλημα του νόμου είναι να καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών, αφού τους κάνει να μεταδίδουν ο ένας στον άλλο την ωφέλεια που μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει στο κοινό καλό (ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ὠφελεῖν). Το πνεύμα της αμοιβαιότητας και της μεταδοτικότητας μεταξύ των πολιτών προϋποθέτει τη σαφή γνώση των ορίων δράσης κάθε κοινωνικής ομάδας καθώς και τη συνεργατική αλληλέγγυα συμπεριφορά μεταξύ των πολιτών. Ο νόμος αναπτύσσει σε όλους την κοινωνική συνείδηση, ώστε ο καθένας να προσφέρει αυτά που μπορεί για το κοινωνικό σύνολο. Η πόλη οικίζεται, επειδή κανείς δεν είναι αυτάρκης ο καταμερισμός της εργασίας προσπορίζει οικονομικά οφέλη σε όλους τους πολίτες. Για να λειτουργήσει σωστά η πολιτεία θα πρέπει κάθε πολίτης να γνωρίζει τον κοινωνικό και πολιτικό του ρόλο. Δεν πρέπει να έχει ατομοκεντρική συμπεριφορά, αλλά η παρουσία και δράση του πρέπει να έχει κοινωνικοκεντρικό χαρακτήρα. Δεν μπορεί να ενδιαφέρεται μόνο για το άτομό του, αλλά πρέπει να προσφέρει και στους άλλους. Παράλληλα, ο νόμος καθορίζει και τις σχέσεις μεταξύ πολιτών και νόμου, αφού περιορίζει την ελεύθερη βούληση των πολιτών, καθορίζει τη δράση τους και τις 5

ενέργειές τους, τους κατευθύνει σ ένα συγκεκριμένο στόχο, στη συνοχή και την ενότητα της πόλης (αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως). Πρέπει να τονίσουμε ότι αυτού του είδους η παρέμβαση του νόμου δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα κάποιας κοινωνικής ομάδας αλλά του συνόλου των πολιτών. Τέλος, ο νόμος εξαναγκάζει τους φιλοσόφους να εγκαταλείψουν και να στερηθούν την ευδαιμονία τους (η διαβίωση των φυλάκων διέπεται από πειθαρχία και πνεύμα λιτότητας : δεν έχουν προσωπική περιουσία, μεγάλες και πολυτελείς κατοικίες, δε διαθέτουν οικογένεια, η εξουσία δεν είναι μέσο πλουτισμού) και να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διοίκηση και φύλαξη της πολιτείας. Τέλος, κι ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης και αυτό που συγκρατεί την τάξη στην κοινωνία. Η δικαιοσύνη είναι απόλυτα δεμένη με την πόλη στην οποία απόλυτος ρυθμιστής είναι ο νόμος. Είναι δηλαδή ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Όπου υπάρχει δικαιοσύνη, δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές. «Γιατί όπως ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα όντα γίνεται το χειρότερο από όλα». Ο άνθρωπος είναι το ανώτερο απ όλα τα όντα, όταν χρησιμοποιεί τη λογική και υπερβαίνει την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία τον οδηγούν οι ενστικτώδεις ενέργειές του.πράγματι, η πολιτική οργάνωση συνεπάγεται υπέρβαση της πρωτόγονης κατάστασης, που επιτυγχάνεται με την υπακοή του ανθρώπου στους νόμους και την πίστη του στη δικαιοσύνη. Ο νόμος και η δικαιοσύνη εξασφαλίζουν στην πολιτική κοινότητα την τάξη και τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Η υπακοή στους νόμους και η πίστη στην ιδέα της δικαιοσύνης είναι ο αναγκαίος περιορισμός που τίθεται από τον φιλόσοφο. Και ο Πλάτων κάνει λόγο για πολιτικὸν καὶ ἥμερον γένος και λέει ότι η «δίκη ἡμέρωκεν τὰ ἀνθρώπινα». Όταν όμως ο άνθρωπος δεν εφαρμόζει το νόμο και τη δικαιοσύνη, επιστρέφει στην πρωτόγονη κατάστασή του, όπου κυριαρχούν τα πάθη και τα ένστικτα, γίνεται το χειρότερο απ όλα τα όντα. Και αλλού ο Αριστοτέλης γράφει ότι ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα (μυριοπλάσια) κακά από ένα θηρίο. «Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από την αδικία που διαθέτει όπλα». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αδικούν, γιατί τους σπρώχνει η πλεονεξία και η αλαζονεία. Στη συνέχεια ο φιλόσοφος τονίζει ότι «ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα» (λ.χ. τα φυσικά του πάθη ή ο λόγος, η γλώσσα) για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. Εκτός από τα φυσικά του πάθη και τη δύναμη, διαθέτει το λόγο, τη λογική που μπορεί να αποδειχθεί όπλο για να υπηρετηθεί η φρόνηση και η αρετή. Ο άνθρωπος που δε μετέχει της αρετής και δε ζει σύμφωνα με τη λογική, κυριαρχείται από τα πάθη και τις επιθυμίες. Έτσι διαμορφώνει έναν τρόπο ζωής ξένο προς τις έννοιες της δικαιοσύνης, του σεβασμού προς τους συνανθρώπους του, και γενικά δεν υπακούει στις ηθικές επιταγές. Καταντάει το πιο ανόσιο και το πιο άγριο ζώο, γιατί επικρατούν πια οι επιθυμίες και τα ένστικτα. Το άλογο στοιχείο της ψυχής στρέφει τον άνθρωπο στην ακολασία, την αναισχυντία, την ασωτία και την αδιαντροπιά. Ο άνθρωπος περιέρχεται στην κατάσταση του άγριου ζώου και γίνεται χειρότερος και από τα θηρία. Είναι, λοιπόν 6

εμφανές ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πόλης και συμβάλλει καθοριστικά στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας Άρα δηλαδή ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Όπου υπάρχει δικαιοσύνη, δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές. Β3. Για ποιον, στην πραγματικότητα, λόγο χρειάζεται να ψάξουμε να βρούμε τι θα πει ανδρεία ή σωφροσύνη, δικαιοσύνη ή φρόνηση; Η απάντηση του Αριστοτέλη στα ερωτήματα αυτά είναι ίδια με την απάντηση που θα έδινε κάθε αρχαίος Έλληνας: «Μα, φυσικά, για να γίνουμε καλοί πολίτες για να λειτουργήσουμε σωστά μέσα στην πόλη, ζώντας δίπλα σε όλους τους άλλους συν πολίτες μας». Μια τέτοια απάντηση αφήνει να φανεί πως τις αρετές ο αρχαίος Έλληνας (ίδια, επομένως, ήταν και του Αριστοτέλη η αντίληψη) δεν τις επιδίωκε για χάρη του εαυτού του η απόκτηση ή η μη απόκτησή τους από το άτομο δεν ήταν μια αποκλειστικά δική του υπόθεση, κάτι δηλαδή που αφορούσε μόνο τον ίδιο. Εκείνο που είχε σημασία για τον αρχαίο Έλληνα ήταν ότι με την απόκτηση των αρετών (ή με τη μη απόκτησή τους) θα λειτουργούσε τελικά με έναν συγκεκριμένο τρόπο μέσα στην πόλη του: σωστόν ή λανθασμένο. Καταλαβαίνουμε έτσι ότι η ηθική φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης το δηλώνει ολοκάθαρα με τον τρόπο που τελειώνει τα Ηθικά του Νικομάχεια: «Τώρα που μιλήσαμε για όλα αυτά, είναι η ώρα να μιλήσουμε και για νόμους και πολιτεύματα. Τότε θα έχουμε ολοκληρώσει την περὶ τὰ ἀνθρώπινα φιλοσοφία μας. Ας αρχίσουμε λοιπόν τον λόγο μας». Η παράξενη αυτή για τέλος βιβλίου φράση εξηγείται μόνο αν θεωρηθεί πέρασμα σε ένα καινούργιο βιβλίο. Το βιβλίο αυτό είναι τα Πολιτικά. Σ αυτό, πράγματι, το βιβλίο του Αριστοτέλη ο λόγος είναι για τα θέματα που αυτός εξήγγειλε στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων του. Β4. ἐπελάθου : ἀμνημονῶ, διαφεύγω Μέλει : κήδομαι, ἐπιμέλομαι ἀπόλοιτο : ἀφανίζομαι,διαφθείρομαι,λυμαίνομαι ὠφελεῖν : ἀμύνω, ἀρήγω, βοηθῶ, ἐπικουρῶ ἔφη : φάσκω, λέγω, ὁμιλῶ Β5. Δείσας : δειλός, επιδείνωση πᾶν : πασίγνωστος, παντοτινός νενέμηνται : νομική, παράνομος συναρμόττων : αρμοστής, συναρμολόγηση τρέπεσθαι : ντροπαλός, επιτροπή 7

Γραπτή εξέταση στo μάθημα ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ( Αδίδακτο κείμενο) Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητές: Στοϊμένου Ειρήνη Κείμενο από το πρωτότυπο : Λυσίου, Δήμου καταλύσεως απολογία 10 11 Οὔκουν χαλεπὸν γνῶναι, ὦ ἄνδρες δικασταί, ὅτι οὐ περὶ πολιτείας εἰσὶν αἱ πρὸς ἀλλήλους διαφοραί, ἀλλὰ περὶ τῶν ἰδίᾳ συμφερόντων ἑκάστῳ. ὑμᾶς οὖν χρὴ ἐκ τούτων δοκιμάζειν τοὺς πολίτας, σκοποῦντας μὲν ὅπως ἦσαν ἐν τῇ δημοκρατίᾳ πεπολιτευμένοι, ζητοῦντας δὲ εἴ τις αὐτοῖς ἐγίγνετο ὠφέλεια τῶν πραγμάτων μεταπεσόντων οὕτως γὰρ ἂν δικαιοτάτην τὴν κρίσιν περὶ αὐτῶν ποιοῖσθε. ἐγὼ τοίνυν ἡγοῦμαι, ὅσοι μὲν ἐν τῇ δημοκρατίᾳ ἄτιμοι ἦσαν εὐθύνας οὐ δεδωκότες ἢ τῶν ὄντων ἀπεστερημένοι ἢ ἄλλῃ τινι συμφορᾷ τοιαύτῃ κεχρημένοι, προσήκειν αὐτοῖς ἑτέρας ἐπιθυμεῖν πολιτείας, ἐλπίζοντας τὴν μεταβολὴν ὠφέλειάν τινα αὑτοῖς ἔσεσθαι Λεξιλόγιο: ἄτιμος=αυτός που χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα, εὐθύνας δίδωμι= λογοδοτώ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Να μεταφράσετε το κείμενο. μονάδες 20 Β1. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. δοκιμάζειν: συμφερόντων: κεχρημένοι: δεδωκότες: ἔσεσθαι: γνῶναι: γ ενικό ευκτικής ενεργητικού αορίστου απαρέμφατο ενεργητικού αορίστου τον αντίστοιχο τύπο της μετοχής του παρακειμένου γ ενικό υποτακτικής αορίστου β γ πληθυντικό οριστικής παρατατικού β ενικό ευκτικής ενεστώτα ενεργητικής φωνής β ενικό προστακτικής ενεργητικού αορίστου β γ ενικό οριστικής μέλλοντα γ πληθυντικό ευκτικής μέλλοντα στην ίδια φωνή β ενικό προστακτικής αορίστου στη φωνή που βρίσκεται - 3 -

Β2. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. δικαιοτάτην: αὑτοῖς: πραγμάτων: ὠφέλειάν τινα: ἄνδρες: τον ίδιο τύπο στους άλλους βαθμούς την ίδια πτώση του πρώτου προσώπου, στον ίδιο αριθμό και στα δύο γένη ονομαστική ενικού και δοτική πληθυντικού δοτική πληθυντικού κλητική ενικού και δοτική πληθυντικού Γ1. εἴ τις αὐτοῖς ἐγίγνετο ὠφέλεια τῶν πραγμάτων μεταπεσόντων: Να αναγνωρίσετε τη δευτερεύουσα πρόταση (εισαγωγή, εκφορά, συντακτικός λόγος). μονάδες 3 Γ2. ἐγὼ τοίνυν ἡγοῦμαι προσήκειν αὐτοῖς ἑτέρας ἐπιθυμεῖν πολιτείας: να μετατρέψετε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ μονάδες 2 Γ3. δοκιμάζειν, δικαιοτάτην, ἀπεστερημένοι, αὐτοῖς, ἔσεσθαι: Να αναγνωρισθούν συντακτικά οι λέξεις. - 4 -

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (Αδίδακτο κείμενο) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Λοιπόν δεν είναι δύσκολο να καταλάβετε, κύριοι δικαστές, ότι οι μεταξύ μας διαφορές δεν είναι για το πολίτευμα (δεν αφορούν στο πολίτευμα) αλλά για τα συμφέροντα του καθενός στην ιδιωτική ζωή. Εσείς λοιπόν πρέπει να ελέγχετε (υποβάλλετε σε δοκιμασία) τους πολίτες με βάση αυτά, δηλαδή εξετάζοντας αφενός πώς είχαν πολιτευθεί (ζήσει) στην περίοδο της δημοκρατίας και αφετέρου αναζητώντας να μάθετε αν υπήρξε κάποια ωφέλεια σ αυτούς, όταν άλλαξε το πολίτευμα (η πολιτική κατάσταση). Γιατί κατ αυτόν τον τρόπο θα αποφασίζατε πολύ πιο δίκαια γι αυτούς. Εγώ λοιπόν νομίζω ότι όσοι στην περίοδο της δημοκρατίας έχασαν τα πολιτικά τους δικαιώματα χωρίς να λογοδοτήσουν ή στερήθηκαν τα υπάρχοντά τους ή αντιμετώπισαν κάποια άλλη συμφορά, ταιριάζει σ αυτούς να επιθυμούν άλλο πολίτευμα με την ελπίδα ότι θα έχουν κάποια ωφέλεια (κάποιο κέρδος) με την αλλαγή της πολιτικής κατάστασης. μονάδες 20 Β1. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. δοκιμάζειν: συμφερόντων: κεχρημένοι: δεδωκότες: ἔσεσθαι: γνῶναι: γ ενικό ευκτικής ενεργητικού αορίστου: δοκιμάσαι (ειε) απαρέμφατο ενεργητικού αορίστου: δοκιμάσαι τον αντίστοιχο τύπο της μετοχής του παρακειμένου: συνενηνοχότων γ ενικό υποτακτικής αορίστου β : συνενέγκῃ γ πληθυντικό οριστικής παρατατικού: ἐχρῶντο β ενικό ευκτικής ενεστώτα ενεργητικής φωνής: διδοίης β ενικό προστακτικής ενεργητικού αορίστου β : δός γ ενικό οριστικής μέλλοντα: ἔσται γ πληθυντικό ευκτικής μέλλοντα στην ίδια φωνή: γνώσοιντο β ενικό προστακτικής αορίστου στη φωνή που βρίσκεται: γνῶθι Β2. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. δικαιοτάτην: αὑτοῖς: πραγμάτων: ὠφέλειάν τινα: ἄνδρες: τον ίδιο τύπο στους άλλους βαθμούς: δικαίαν, δικαιοτέραν την ίδια πτώση του πρώτου προσώπου, στον ίδιο αριθμό και στα δύο γένη: ἡμῖν αὐτοῖς, ἡμῖν αὐταῖς ονομαστική ενικού και δοτική πληθυντικού: πρᾶγμα, πράγμασι δοτική πληθυντικού: ὠφελείαις τισί κλητική ενικού και δοτική πληθυντικού: ἄνερ, ἀνδράσι - 1 -

Γ1. εἴ τις αὐτοῖς ἐγίγνετο ὠφέλεια τῶν πραγμάτων μεταπεσόντων: Να αναγνωρίσετε τη δευτερεύουσα πρόταση (εισαγωγή, εκφορά, συντακτικός λόγος). Πλάγια ερωτηματική πρόταση, εισάγεται με το εἰ, ολικής αγνοίας, μονομελής, εκφέρεται με οριστική, γιατί δηλώνει το πραγματικό και έχει θέση αντικειμένου της μετοχής ζητοῦντας μονάδες 3 Γ2. ἐγὼ τοίνυν ἡγοῦμαι προσήκειν αὐτοῖς ἑτέρας ἐπιθυμεῖν πολιτείας: να μετατρέψετε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ Προσήκει ὑμῖν ἑτέρας ἐπιθυμεῖν πολιτείας μονάδες 2 Γ3. δοκιμάζειν, δικαιοτάτην, ἀπεστερημένοι, αὐτοῖς, ἔσεσθαι: Να αναγνωρισθούν συντακτικά οι λέξεις. δοκιμάζειν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου χρή δικαιοτάτην: κατηγορούμενο στο κρίσιν ἀπεστερημένοι: κατηγορηματική μετοχή που αναφέρεται στο υποκείμενο του ἦσαν, ὅσοι αὐτοῖς: δοτική προσωπική στο προσήκειν ἔσεσθαι: ειδικό απαρέμφατο, αντικείμενο του ἐλπίζοντας - 2 -