ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙOY ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΔΡΥΑΔΕΣ ΣΤΗ ΒΑΡΒΑΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ Υπό των φοιτητριών: ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΑΝΟΙΞΙΑΣ (ΑΜ:10235) ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ (ΑΜ:9734) Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. ΜΑNΤΖΑΡΗΣ, Γιάννης Οικονομολόγος ΣΕΡΡΕΣ, Μάιος 2013

..ένα τοπίο δεν είναι, όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο απλώς σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη. Οδυσσέας Ελύτης 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αγροτουρισμός και γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί, η περίπτωση του γυναικείου αγροτουριστικού συνεταιρισμού ΔΡΥΑΔΕΣ στην Βαρβάρα Χαλκιδικής. Υπό των : Ζαχαρίου Ανοιξιάς Ζαχαρίου Ευαγγελία Φοιτήτριες τμ. Λογιστικής ΤΕΙ Σερρών Η παρούσα πτυχιακή εργασία αφορά στο ρόλο του αγροτουρισμού και πιο συγκεκριμένα των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. Το πρώτο κεφάλαιο αναλύει τον τουρισμό και την θέση της Ελλάδας στην παγκόσμια βιομηχανία του τουρισμού. Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας αναφέρεται στη δημιουργία και εξέλιξη της ανάγκης να αναπτυχθούν οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και πιο συγκεκριμένα ο αγροτουρισμός ο οποίος έχει σαν στόχους πρώτον την φιλοξενία του τουρίστα σ ένα ήρεμο και αυθεντικό περιβάλλον και δεύτερον την ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά στη σημασία των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών στην ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μελέτη περίπτωση του Γυναικείου Αγροτικού Συνεταιρισμού Παραδοσιακών Προϊόντων ΔΡΥΑΔΕΣ στη Βαρβάρα Χαλκιδικής ο οποίος παρά τα προβλήματα τα οποία πολλές φορές καλείται να αντιμετωπίσει, έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί σε βιώσιμο φορέα τοπικής ανάπτυξης. Τέλος παρατίθενται τα συμπεράσματα. Ολοκληρώνοντας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όσους βοήθησαν να φέρουμε εις πέρας την πτυχιακή μας εργασία και ιδιαίτερα τον καθηγητή μας Μαντζάρη Γιάννη, καθώς και τα μέλη του γυναικείου συνεταιρισμού ΔΡΥΑΔΕΣ στη Βαρβάρα Χαλκιδικής. Λέξεις κλειδιά: τουρισμός, αγροτουρισμός, γυναικείοι συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, ΔΡΥΑΔΕΣ, Βαρβάρα Χαλκιδικής, 3

ABSTRACT Agrotourism & women's agricultural cooperative, women's agricultural cooperative Driades By: Zachariou Anoixia Zachariou Euaggelia Students on TEI of Serres Accounting Department This project concerns the role of agrotourism and more specifically women's Agricultural Association in local and regional development. The first chapter deals with tourism and Greece's position in the global tourism industry. The second chapter of this work refers to the creation and evolution of the need to develop alternative forms of tourism and more specifically agritourism whose aim is to firstly host tourists in a calm and authentic setting and secondly the development of local economies. In the third chapter, a detailed report on the importance of women's agrotourism cooperatives in developing local economies. The last chapter presents the case study of the Women's Agricultural Cooperative Traditional Products "Dryades" in Varvara Chalkidiki, who despite the problems which they often face has the potential to develop into a sustainable local development. Finally, the conclusions. In conclusion, I wound like to thank all the people who have helped us complete this project, and most of all, our professor Mantzari Gianni, as well as the members of the women's cooperative "Dryades" in Varvara Chalkidiki. Key words: tourism, agrοtourism, women's agricultural cooperative in Greece, agrotourism cooperatives JEL CLASSIFICATION: O44, Q13 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ-ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ...8 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΟΙ...8 1.2 LITERATURE REVIEW (Επισκόπηση βιβλιογραφίας)...9 1.3 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...10 1.4 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...11 1.5 Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...13 1.6 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...15 1.7 Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ...19 1.8 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ...21 1.9 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΕΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΝΤΕΙΝΟΜΕΝΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ...30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...32 2.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...32 2.1.1 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...32 2.1.2 ΜΟΡΦΕΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...34 2.2 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...37 2.2.1 ΦΟΡΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ...38 2.2.2 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...40 2.2.3 Η ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΑ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Π.Ο.Π. & Π.Γ.Ε...48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...50 3.1 ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ...50 3.2 ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...52 3.2.1 ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ...52 3.2.2 ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...54 3.2.3 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...55 3.2.4 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...56 3.2.5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...57 3.3 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕ- 5

ΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...59 3.3.1 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...62 3.4 ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...65 3.5 ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΕΝΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ...69 3.6 ΕΡΕΥΝΑ...73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Ο ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΔΡΥΑΔΕΣ ΣΤΗ ΒΑΡΒΑΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ...76 4.1 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ...76 4.2 Ο ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΔΡΥΑΔΕΣ..77 4.3 ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟ ΔΡΥΑΔΕΣ ΣΤΗ ΒΑΡΒΑΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ..80 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...84 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ-ΧΑΡΤΩΝ-ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Πίνακας 1.8.1: Βασικά μεγέθη του ελληνικού τουρισμού...22 Πίνακας 1.8.2: Σύγκριση ανταγωνιστικότητας παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας μεταξύ των ετών 2011 και 2009...25 Πίνακας 3.2.3: Αριθμός γυναικείων συνεταιρισμών ανά περιφέρεια...55 Πίνακας 3.2.4: Δραστηριότητα των συνεταιρισμών...57 Χάρτης 3.2.3: Αριθμός των γυναικείων συνεταιρισμών ανά νομό και περιφέρεια...56 Διάγραμμα 3.6.1: Δίκτυο πωλήσεων των συνεταιρισμών...74 Διάγραμμα 3.6.2: Ηλικιακή κατανομή των μελών...74 Διάγραμμα 3.6.3: Εκπαιδευτικό επίπεδο απασχολουμένων...75 Διάγραμμα 4.3.1: Δίκτυο πωλήσεων συνεταιρισμού Δρυάδες...81 Διάγραμμα 4.3.2: Ηλικίες γυναικών συνεταιρισμού Δρυάδες...81 Διάγραμμα 4.3.3: Εκπαιδευτικό επίπεδο μελών του συνεταιρισμού Δρυάδες.. 82 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την πάροδο των ετών διαπιστώνονται μεγάλες αλλαγές στις συνήθειες, στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, όπως επίσης και στις επιλογές τους όσον αφορά το είδος και τον προορισμό των διακοπών τους. Ζώντας σε ένα απαιτητικό περιβάλλον και σε κοινωνίες όπου η ζωή εξελίσσεται με μεγάλη ταχύτητα, ο άνθρωπος αναζητά διέξοδο για να ξεφύγει από την «σκληρή» καθημερινότητα και από την ρουτίνα της, με αποτέλεσμα να αναζητά εναλλακτικούς τρόπους διασκέδασης και εναλλακτικούς τουριστικούς προορισμούς. Οι συνηθισμένοι τρόποι διασκέδασης και οι πατροπαράδοτοι προορισμοί τουρισμού «φαίνονται», πλέον, «κορεσμένοι»,στην αντίληψη των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να αναζητούν εναλλακτικούς τρόπους διασκέδασης και απόδρασης από την καθημερινότητα. Τα τελευταία χρόνια η ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας έχει συνδυαστεί σε μεγάλο βαθμό με την ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Η ύπαιθρος παίρνει ένα πολυδραστήριο χαρακτήρα όπου η γυναίκα μπορεί να αποκτήσει ένα νέο ρόλο μέσω των αγροτουριστικών δραστηριοτήτων. Οι γυναικείοι συνεταιρισμοί, οι οποίοι αποτελούν μία σημαντική μορφή αγροτουριστικής δραστηριότητας μπορούν και σε κάποιες περιπτώσεις κρίνεται απαραίτητο, να αξιοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες για την επιβίωση και την ανάπτυξή τους. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης της υπαίθρου δημιουργείται για τις γυναίκες μια επαγγελματική ευκαιρία για απασχόληση κοντά στο σπίτι τους, που τους προσφέρει αυτονομία και ανεξαρτησία. Η δημιουργία αγροτικών ατομικών επιχειρήσεων ή αγροτουριστικών συνεταιρισμών μικρής κλίμακας από γυναίκες της υπαίθρου δημιουργεί νέες δυνατότητες για τις ίδιες και για τις περιοχές όπου δραστηριοποιούνται (Γιδαράκου, 2005). 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΟΙ Ο τουρισμός ως επιχειρηματική δραστηριότητα έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις και επιρροή στην οικονομία σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι επιχειρήσεις που είναι σχετικές με τον τουρισμό και ειδικά οι ξενοδοχειακές μάχονται για να διατηρήσουν μια σεβαστή θέση στην πυραμίδα της εργασιακής αγοράς αποκτώντας έτσι ανταγωνιστικό προβάδισμα. Οι ξενοδοχειακές μονάδες παρέχουν το κυριότερο στοιχείο του πολύπλοκου τουριστικού πακέτου και η επιτυχία τους βρίσκεται κυρίως στην εξυπηρέτηση και την προσωπική επαφή των απασχολούμενων ανθρώπων σε αυτές με τους πελάτες. Το ανθρώπινο κεφάλαιο με άλλα λόγια, είναι ο σημαντικότερος και κυριότερος παράγοντας παραγωγής και προώθησης του προϊόντος τους. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (ΠΟΤ-UNWTO), ο τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε προορισμούς και περιοχές άλλες εκτός από αυτές που αποτελούν το συνηθισμένο περιβάλλον τους (π.χ. το τόπο της μόνιμης κατοικίας τους) και για χρονικό διάστημα που δε ξεπερνά τον έναν χρόνο (χωρίς διακοπές), με σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση των επαγγελματικών τους αναγκών κ.α. (Ακριβός, Σαλεσιώτης, 2007, σελ. 9-11). Ο όρος «Τουρισμός», χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια ανθρώπινη δραστηριότητα που σχετίζεται με την προσωρινή μετακίνηση ανθρώπων για διάφορους λόγους. Η περιγραφή της έννοιας του Τουρισμού υπήρξε αντικείμενο πολλών προσπαθειών και πολύ συχνά οι όροι ταξίδι και τουρισμός χρησιμοποιούνται εναλλακτικά. Η Διεθνής Ακαδημία του Τουρισμού (Α.Ι.Τ.-Monte Carlo) ορίζει ότι τουρισμός είναι το σύνολο των ανθρώπινων μετακινήσεων και των δραστηριοτήτων που προκύπτουν από αυτές (Βαρβαρέσος, 2000, σελ. 26-29). 8

1.2 LITERATURE REVIEW (Επισκόπηση βιβλιογραφίας) Ο τουρισμός εμφανίζεται με διάφορες μορφές και είναι δύσκολη η διατύπωση ενός ακριβούς και αυστηρού ορισμού, μπορεί όμως να οριστεί με διάφορους τρόπους, ανάλογα με το πρίσμα μέσα από το οποίο θεωρείται κάθε φορά. Με άλλα λόγια, διαφορετικά βλέπει τον τουρισμό ένας οικονομολόγος (π.χ. ως ιδιωτική κατανάλωση), διαφορετικά ένας κοινωνιολόγος (π.χ. ως μετακίνηση κοινωνικών ομάδων), ένας νομικός (π.χ. ως σύναψη συμβάσεων και πρακτορεία), διαφορετικά ένας ψυχολόγος κ.λ.π. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, πολλοί διεθνείς οργανισμοί και ειδικοί του τουρισμού επιδίωξαν να ορίσουν την έννοια του τουρισμού. Ο Αιγινήτης (1978), αναφέρει ότι τουρισμός καλείται η από χώρα σε χώρα ή από πόλη σε άλλη πόλη μετάβαση ατόμων ομαδικά ή μεμονωμένα για λόγους βραχείας ή μακράς διαμονής, για αναψυχή, αποκλειόμενης της εργασίας αποφερούσης άμεσο όφελος, πλην εκείνης η οποία δύναται να έχει ως σκοπό ή αποτέλεσμα την διαφήμιση της χώρας στην οποία κατευθύνεται ο επιχειρών μία τέτοια μετάβαση (Βαρβαρέσος, 2000, σελ. 26-29). Με την απόδοση του όρου από τον Schwihk (1939), τουρισμός είναι η κίνηση των ανθρώπων που εγκαταλείπουν προσωρινά τον τόπο της μόνιμης διαμονής τους για λόγους που αφορούν το πνεύμα, το σώμα ή το επάγγελμα (Κολτσιδόπουλος, 2005, σελ. 11-15). Οι Hunziker και Krapf (1942), θεωρούν ότι τουρισμός είναι το σύνολο των ενεργοποιημένων σχέσεων και γεγονότων κατά τη διάρκεια της μετακίνησης και παραμονής των ατόμων εκτός του τόπου της συνήθους κατοικίας τους, υπό τον περιορισμό ότι τόσο η μετακίνηση όσο και η παραμονή τους δεν έχουν ως κίνητρο την άσκηση οποιασδήποτε κερδοσκοπικής δραστηριότητας (Βαρβαρέσος, 2000, σελ. 26-29). O De Magistri (1933), πιστεύει ότι τουρισμός είναι η κίνηση ανθρώπων και πραγμάτων στην ξηρά, τη θάλασσα και τον αέρα, είναι ο ανθρώπινος πόθος για κίνηση για λόγους αναψυχής, μόρφωσης και υγείας, είναι η αναζήτηση 9

πάντοτε νέων συγκινήσεων για σωματική και ψυχική αναγέννηση (Κολτσιδόπουλος, 2005, σελ. 11-15). Ο Medecin (Revue de Deux Mondes) (1966), αναφέρει ότι τουρισμός είναι μια δραστηριότητα ευκαιρίας η οποία συνίσταται στο να παραμένει κάποιος μακριά από τον τόπο της μονίμου διαμονής του, για λόγους διασκέδασης, ανάπαυσης, εμπλουτισμού της εμπειρίας του, ανύψωσης του μορφωτικού του επιπέδου, από την παρουσία νέων μορφών της ανθρώπινης δράσης και από τις εικόνες μιας άγνωστης φύσης (Βαρβαρέσος, 2000, σελ. 26-29). Ο Massimiliano Cardini (1933), δηλώνει ότι τουρισμός είναι μια σύνθετη έννοια που περιλαμβάνει κάθε μορφή ταξιδιού που γίνεται πεζοπορικά ή με τα ποικίλα μέσα μεταφοράς με σκοπό την υγεία, την αναψυχή ή τη μελέτη (Κολτσιδόπουλος, 2005, σελ. 11-15). Σε μία ευρύτερη γενική προσέγγιση ο τουρισμός θα μπορούσε να οριστεί ως το σύνολο των διαδικασιών, δραστηριοτήτων και εκροών που απορρέουν από τις σχέσεις και τις συναλλαγές μεταξύ των τουριστών και: των προμηθευτών των τουριστικών υπηρεσιών, της κυβέρνησης της χώρας φιλοξενίας τους, τις τοπικές κοινωνίες που υποδέχονται τους τουρίστες και το ευρύτερο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον που εμπλέκονται στην προσέλκυση και τη φιλοξενία των τουριστών. (Ακριβός, Σαλεσιώτης, 2007, σελ. 9-11) 1.3 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να παρουσιάσει τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είναι οικονομικά σκόπιμος και κοινωνικά ωφέλιμος ο αγροτουρισμός στη γυναικεία επιχειρηματικότητα στην επαρχία. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης της υπαίθρου δημιουργείται για τις γυναίκες μια επαγγελματική ευκαιρία για απασχόληση κοντά στο σπίτι τους, που τους προσφέρει αυτονομία και ανεξαρτησία. Ήταν η αφορμή για να βγουν από το 10

σπίτι οι γυναίκες. Ζώντας σε αγροτικές περιοχές δεν είχαν άλλη διέξοδο απ' την καθημερινότητά τους. Οι αγροτικές εργασίες και οι δουλειές του σπιτιού ήταν η μόνη ενασχόλησή τους. Η δημιουργία των αγροτουριστικών συνεταιρισμών μικρής κλίμακας από γυναίκες της υπαίθρου δημιουργεί νέες δυνατότητες για τις ίδιες και για τις περιοχές όπου δραστηριοποιούνται. Εκτός από την παραγωγή προϊόντων είναι και ένα μέρος συνάντησης, ανταλλαγής απόψεων και κοινωνικοποίησης. Σκοπός της εργασίας είναι να παρουσιαστεί η γενικότερη κατάσταση που επικρατεί στους γυναικείους συνεταιρισμούς και ειδικότερα του γυναικείου αγροτουριστικού συνεταιρισμού Δρυάδες στη Βαρβάρα Χαλκιδικής. 1.4 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο τουρισμός ως κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο αναπτύχθηκε με πολύ γρήγορους ρυθμούς μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και πήρε τη μορφή του οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός (mass tourism), μία από τις τρεις γενικές μορφές τουρισμού, περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα τουριστών, οι οποίοι ταξιδεύουν με σκοπό κυρίως την ξεκούραση και τη διασκέδαση (Λαγός 2005: 62). Κύρια χαρακτηριστικά του αποτελούν η μαζικότητα, η βιομηχανοποίηση και η τυποποίηση του προσφερόμενου προϊόντος (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου 2005,σελ. 171). Η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού οφείλεται στις ευνοϊκές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες οι οποίες διαμορφώθηκαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο στον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο, όπως η βελτίωση των όρων εργασίας, της αμοιβής των εργαζομένων και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου τους. Το ίδιο χρονικό διάστημα, εξελίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό οι αερομεταφορές και γενικότερα τα μεταφορικά συστήματα και εμφανίστηκαν τα οργανωμένα πακέτα διακοπών τα οποία πρόσφεραν οι τουριστικοί πράκτορες. Τέλος, στην ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού συνέβαλε αποφασιστικά η ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφόρησης και η μαζική τουριστική παραγωγή, κατανάλωση και διαφήμιση (Λαγός, 2005,σελ. 68). 11

Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός άρχισε να αμφισβητείται. Παρατηρήθηκε ότι το πρότυπο του μαζικού τουρισμού είχε αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό, κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον πολλών περιοχών με αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρών οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Παρατηρήθηκε επίσης μία αλλαγή τόσο στα κίνητρα των τουριστών, όσο και στις πολιτικές των αρμόδιων φορέων (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου 2005, σελ. 171-172). Πολλοί τουρίστες άλλαξαν προτιμήσεις κάνοντας μία στροφή προς τη φύση και το καθαρό περιβάλλον Επιθυμία τους ήταν πλέον, όχι μόνο η ξεκούραση, αλλά και η πραγματοποίηση άλλων δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Σ αυτό βοήθησε και η αύξηση του ετήσιου χρόνου διακοπών που είχε σαν αποτέλεσμα την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και τη δημιουργία νέων κινήτρων και αναγκών. Λόγω της συνεχούς βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου στις δυτικές κοινωνίες, παρατηρήθηκε μία αύξηση στη μέση κατά κεφαλή τουριστική δαπάνη, κυρίως από το 1980 και μετά, γεγονός που οδήγησε τη ζήτηση προς νέες μορφές τουρισμού. Όσο για τις προτιμήσεις σε τουριστικά καταλύματα, οι τουρίστες αναζητούν όλο και πιο σύγχρονες υπηρεσίες, κάτι το οποίο προσφέρουν οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, συντελώντας έτσι στην τουριστική ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Ένας άλλος σημαντικός λόγος μετατόπισης του ενδιαφέροντος προς άλλες μορφές τουρισμού ήταν και η εξέλιξη της τεχνολογίας. Με τη χρήση του Διαδικτύου (internet) αλλάζει το σύστημα κρατήσεων στα μεταφορικά μέσα και τα τουριστικά καταλύματα με αποτέλεσμα να επωφελούνται τόσο οι τουρίστες όσο και οι τουριστικές επιχειρήσεις (Λαγός, 2005,σελ. 63-64). Εμφανίστηκαν έτσι νέες μορφές τουρισμού όπως ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων (special interest tourism) και ο εναλλακτικός τουρισμός (alternative tourism) που δίνουν έμφαση στην ποιότητα των διακοπών και των υπηρεσιών τουρισμού. Οι δύο αυτές μορφές έχει καθιερωθεί διεθνώς να αποκαλούνται ειδικές μορφές τουρισμού που σημαίνει πως οι τουρίστες στηρίζουν τις διακοπές τους σε τουλάχιστον ένα βασικό ή ειδικό κίνητρο. 12

Ο εναλλακτικός τουρισμός αποτελείται από επιμέρους ειδικές μορφές τουρισμού όπως ο τουρισμός υπαίθρου, ο οικοτουρισμός, ο πολιτιστικός τουρισμός κ.α. Σ αυτές τις μορφές τουρισμού οι άνθρωποι αναζητούν ένα διαφορετικό τρόπο διακοπών ο οποίος συνδέεται με την προστασία του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος (Λαγός, 2005, σελ.65 ). Κύρια χαρακτηριστικά τα οποία διαφοροποιούν τον εναλλακτικό τουρισμό από τον μαζικό είναι τα εξής: 1. Η υποδοχή γίνεται από μικρής δυναμικότητας τουριστικές μονάδες και όχι από μεγάλα ξενοδοχεία. 2. Οι φορείς είναι τοπικοί και όχι μεγάλες εταιρείες ξένες στον τόπο. 3. Οι επιπτώσεις είναι λιγότερο αρνητικές στον τοπικό πληθυσμό και το περιβάλλον και είναι περισσότερες οι πιθανότητες ευνοϊκής αποδοχής από τις τοπικές κοινωνίες 4. Τα οικονομικά οφέλη παραμένουν στις τοπικές κοινωνίες και δε διαφεύγουν, μέσω των μεγάλων εταιρειών των ξενοδοχειακών μονάδων, έξω από την περιοχή. Μία από τις σημαντικότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού που έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες είναι αυτή του αγροτουρισμού. 1.5 Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο χρονικός ορίζοντας του τουριστικού φαινομένου έχει τις καταβολές του πολύ πριν από τη γέννηση του Χριστού. Ειδικότερα στην Ελλάδα η εμφάνιση του τουρισμού έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά. Η έναρξη του τουριστικού φαινομένου σηματοδοτείται από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων με τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων προς τιμή των δώδεκα θεών του Ολύμπου. Η φιλοξενία ήταν αρετή που χαρακτήριζε σε μεγάλο βαθμό τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι θεωρούσαν τον τουρίστα ως ιερό πρόσωπο που έχαιρε της προστασίας των θεών. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών τους προέβλεπε ειδικούς χώρους στο υπερώο, για τη φιλοξενία των ξένων, τους οποίους υποδέχονταν με τιμές, τους 13

τοποθετούσαν σε διακεκριμένες θέσεις μέσα στο σπίτι τους με σεβασμό και φροντίδα και τους κατευόδωναν με δώρα (Χυτήρης, 1996, σελ. 21-22). Όμως, λόγω της αύξησης του αριθμού των μετακινουμένων η ιδιωτική πρωτοβουλία, δε μπορούσε πλέον να καλύψει τις ανάγκες για φιλοξενία, γεγονός που οδήγησε στην εμφάνιση της πολιτικής προξενίας, όπου οι διορισμένοι πρόξενοι, που εκπροσωπούσαν τα συμφέροντα της πόλης τους, ανέλαβαν και την υποχρέωση να παρέχουν και τη φιλοξενία στους επισκέπτες της πόλης τους. Αυτή η μορφή φιλοξενίας οδήγησε στην εμφάνιση των πρώτων τύπων ξενοδοχείων που, σύμφωνα με την ιστορία ήταν το Καταγώγιο που κτίστηκε με απόφαση του ιερού της Επιδαύρου συνολικής δυναμικότητας 100 δωματίων ή 200 κλινών με σκοπό την εξυπηρέτηση των προσκυνητών του ιερού του Ασκληπιού. Την ίδια περίοδο στην Ολυμπία κτίστηκε το Λεωνιδαίον, καθώς και άλλα περίφημα καταγώγια, όπως αυτό που έχτισαν οι Λακεδαιμόνιοι κ.α. Τα καταγώγια αντικαταστάθηκαν από τα πανδοχεία, τα οποία είχαν κερδοσκοπικό χαρακτήρα και παρείχαν αρχικά μόνο στέγη ενώ αργότερα και τροφή. Παράλληλα με τα πανδοχεία εμφανίζονται και τα καπηλειά, που είχαν έντονο κερδοσκοπικό χαρακτήρα, και όσοι ασκούσαν αυτό το επάγγελμα ήταν άνθρωποι του υποκόσμου. Η ξενοδοχία αναπτύχθηκε αρκετά αργότερα, για την εξυπηρέτηση των Διονυσιακών εορτών, όπου πρωτοεμφανίζεται και το επάγγελμα του ξεναγού, που τότε λεγόταν εξηγητής, αφού εξηγούσε στους επισκέπτες τα καλλιτεχνικά έργα και τα ήθη και έθιμα της περιοχής. Αλματώδη ανάπτυξη γνώρισε η ξενοδοχεία στη βυζαντινή εποχή και κατά τους διωγμούς των χριστιανών, όπου ξενώνες, όπως της Βασιλείας ή του Σαμψών, περιέθαλπαν τους διωκόμενους χριστιανούς. Οι ξενώνες των βυζαντινών χρόνων ανήκαν σε διακεκριμένα μέλη της τότε κοινωνίας και επιχορηγούνταν από το κράτος. Κατά τη Τουρκοκρατία η μόνη μορφή υποτυπώδους φιλοξενίας ήταν τα χάνια, που παρείχαν τροφή και στέγη στους ταξιδιώτες μόνο για λίγες ώρες. Μετά την επανάσταση του 1821 κτίζεται από το βασιλιά Όθωνα το ξενοδοχείο με την επωνυμία Λονδίνο στο Ναύπλιο και το 1824 14

ιδρύεται το παλαιότερο μέχρι σήμερα ξενοδοχείο, το Μεγάλη Βρετανία στην πλατεία Συντάγματος, που αρχικά λειτουργούσε ως κατοικία και στη συνέχεια από το 1874 και μετά ως ξενοδοχείο. Επίσης γνωστά εκλεκτά ξενοδοχεία της εποχής ήταν το Ακταίον, το Athenee Palace κ.λ.π. (Χυτήρης, 1996, σελ. 23). 1.6 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Παρόλο που το τουριστικό προϊόν θεωρείται εκ φύσεως ετερογενές, οι οικονομολόγοι μέχρι πρότινος ταξινομούσαν τον τουρισμό στο τριτογενή τομέα της οικονομίας. Ωστόσο, ο τουρισμός αντιπροσωπεύει ένα σύνθετο προϊόν το οποίο ουσιαστικά είναι μίγμα υλικών (θάλασσα, τουριστικά καταλύματα, υποδομές κ.λ.π) και άυλων στοιχείων (ήλιος, κλίμα, κ.λ.π). Επομένως, μπορεί να ταξινομηθεί στους λεγόμενους μικτούς τομείς. Αυτή η ιδιομορφία του δημιουργεί μια σειρά από χαρακτηριστικά που τον διακρίνουν από τους υπόλοιπους κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας. Τα χαρακτηριστικά αυτά παρατίθενται παρακάτω: Ο κλάδος του τουρισμού είναι δυναμικός, κυριαρχείται κυρίως από επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα και στηρίζεται στην επιχειρηματικότητα. Ο τουρισμός εξυπηρετεί εσωτερικές και διεθνείς αγορές και δίνει έμφαση στην πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία. Στους περισσότερους Ελληνικούς τουριστικούς προορισμούς, κυριαρχεί η προσφορά ενός μονοδιάστατου προϊόντος που ονομάζεται «Ήλιος και Θάλασσα». Αν και το συγκεκριμένο προϊόν κρίνεται εξαιρετικά ανταγωνιστικό, η Ελλάδα καλείται να ανταγωνιστεί καινούριους και σημαντικά ανερχόμενους τουριστικά προορισμούς, όπως Τουρκία, Βουλγαρία, Αίγυπτος, Κροατία, κ.λ.π., που έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν παρόμοιο προϊόν σε καλύτερες τιμές και ποιότητα. Διακρίνεται μείωση της τουριστικής δαπάνης ανά τουρίστα, ιδιαίτερα στην περίπτωση του προγράμματος all-inclusive, όπου η κατά κεφαλήν δαπάνη στον προορισμό μπορεί να είναι και μηδενική. Επομένως, η αύξηση του αριθμού των αφίξεων, δεν συνεπάγεται κατ ανάγκη και 15

αύξηση των εσόδων, των οποίων η αύξηση οφείλεται κυρίως στην αύξηση των τιμών και όχι στην κατά κεφαλήν δαπάνη. Η μεταβολή της ζήτησης του τουριστικού προϊόντος επηρεάζεται σημαντικά τόσο από τις μεταβολές που πραγματοποιούνται στην τιμή του, όσο και από τις μεταβολές που επιδρούν στο εισόδημα του τουρίστα - καταναλωτή. Για παράδειγμα, ο καταναλωτής επιλέγει τη τοποθεσία καθώς και το χρονικό διάστημα των διακοπών του, επηρεαζόμενος από οικονομικούς, πολιτικούς ή άλλους λόγους. Παρατηρείται υψηλός βαθμός συγκέντρωσης τουριστών σε συγκεκριμένες ζώνες και τουριστικά θέρετρα, όπως Κρήτη, Χαλκιδική, Δωδεκάνησα, Ιόνια Νησιά, Κυκλάδες, Αττική, κ.λ.π., λόγω του μαζικού τουρισμού. Μια αύξηση της τουριστικής ζήτησης ή μια άνοδος των τιμών των τουριστικών υπηρεσιών δε συνεπάγεται παράλληλη αναλογική αύξησή τους. Δηλαδή η ζήτηση επιπλέον δωματίων ή ποιοτικών υπηρεσιών ή ειδικευμένου προσωπικού σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο προσκρούει σε μια ανελαστική προσφορά, αφού δε μπορούν να παραχθούν τη στιγμή που ζητούνται τα συγκεκριμένα αγαθά και οι υπηρεσίες. Απαιτούνται επενδύσεις οι οποίες μπορούν στο μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα να ικανοποιήσουν αυτές τις απαιτήσεις της τουριστικής ζήτησης. Προτιμάται ο τουρισμός με τη μορφή οργανωμένων «πακέτων» ταξιδιών (tour operators). Οι τουρίστες αντιπροσωπεύουν κυρίως χαμηλά / μεσαία εισοδηματικά στρώματα, με τάση για περιορισμένη παραμονή και δαπάνη. Οι τουρίστες, που επισκέπτονται τον Ελλαδικό χώρο, προέρχονται κυρίως από Ευρωπαϊκές χώρες, όπως: Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Ιταλία, Γαλλία, Ολλανδία και Σκανδιναβικές χώρες. Ο αριθμός των τουριστών, προερχόμενοι από τις Η.Π.Α, την Ιαπωνία και την πρώην ΕΣΣΔ, που αντιπροσωπεύουν κατά κανόνα τουρίστες με την υψηλότερη κατά κεφαλήν δαπάνη, παραμένει εξαιρετικά χαμηλός. Αντίθετα στη Τουρκία, οι τουρίστες των χωρών της πρώην ΕΣΣΔ, αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη πηγή προέλευσης των αφίξεων. Τα τουριστικά υπο-προϊόντα, που ορίζονται ως τα τμήματα του γενικού τουριστικού προϊόντος (για παράδειγμα: τουριστικά καταλύματα, 16

μεταφορές, αναψυχή, κ.λ.π.), μπορούν να υποκατασταθούν μεταξύ τους. Το διαθέσιμο εισόδημα για διακοπές είναι συχνά καθοριστικός παράγοντας για να υποκατασταθεί ένα ξενοδοχείο πρώτης κατηγορίας με ένα τρίτης, το αεροπλάνο με το αυτοκίνητο ή το τρένο, οι διακοπές στο εξωτερικό με τις διακοπές στο εσωτερικό κ.λ.π. Τα τουριστικά προϊόντα χαρακτηρίζονται ως συμπληρωματικά. Παρόλο που το τουριστικό προϊόν είναι ετερογενές, μεταξύ των διαφόρων υποπροϊόντων παρατηρείται μια συμπληρωματικότητα. Ο τουρίστας μπορεί να συνθέσει από μόνος του το σφαιρικό τουριστικό προϊόν χωρίς ωστόσο να είναι σε θέση να αλλοιώσει τη μορφή και το χαρακτήρα των τουριστικών υπο-προϊόντων τα οποία παραμένουν ως έχουν. Αυτό το χαρακτηριστικό αποτελεί μια από τις βασικές αιτίες που συχνά αποκαλούνται τουριστικά προϊόντα τα υπάρχοντα τουριστικά υποπροϊόντα. Η συμπληρωματικότητα που διακρίνει τα τουριστικά προϊόντα καθώς και ο μεγάλος τους αριθμός δημιουργούν αρκετά συχνά προβλήματα όσον αφορά την ποιοτική τους διάσταση. Φαίνεται λοιπόν δύσκολο να παραχθεί η ίδια ποιότητα για ένα συγκεκριμένο προϊόν εφόσον ο αριθμός των παρεμβαλλόμενων προϊόντων είναι μεγάλος. Οι τουριστικές αγορές στις χώρες προέλευσης κυριαρχούνται από λίγες μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες τουριστικούς πράκτορες (Tour Operators, T.O.), οι οποίοι πλέον έχουν επεκταθεί και στους τομείς των μεταφορών (όπως Charter airlines, Cruiseline Companies, Low Cost Airlines) και της διαμονής (όπως ξενοδοχεία, θέρετρα). Η ολιγοπωλιακή δύναμη των εταιρειών αυτών, ενισχύθηκε σημαντικά και από τις συνεχείς εξαγορές και συγχωνεύσεις στον κλάδο τα τελευταία χρόνια. Η εξάρτηση του ελληνικού τουρισμού από τον μαζικό τουρισμό, που οι Τ.Ο. ελέγχουν και διαμορφώνουν τις σχέσεις των ελληνικών τουριστικών επιχειρήσεων με αυτές, αποτελεί κρίσιμο σημείο προς διερεύνηση. Εκμεταλλευόμενοι τη μεγάλη διαπραγματευτική τους δύναμη, οι Τ.Ο. πιέζουν για μειώσεις τιμών αλλά και για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες, δυσκολεύοντας έτσι την επικερδή λειτουργία των ελληνικών τουριστικών επιχειρήσεων. Λόγω των υψηλών απαιτήσεων των Τ.Ο. η θέση και η ανταγωνιστικότητα των μικρομεσαίων τουριστικών επιχειρήσεων σε σχέση με μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο, διότι οι πρώτες, 17

λόγω του μικρού τους μεγέθους και της έλλειψης οικονομιών κλίμακας, δεν είναι ικανές να προσφέρουν υπηρεσίες καλύτερης ποιότητας και χαμηλότερου κόστους, σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα και τη συγκέντρωση τουριστικής ζήτησης και δαπάνης σε επώνυμες και μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις και τη συρρίκνωση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Ο τουρίστας δε γνωρίζει εκ των προτέρων την ποιότητα των υπηρεσιών που θα του προσφερθεί. Αυτή εξαρτάται από την ποιότητα όλου του φάσματος των υπηρεσιών που θα του προσφερθούν. Αν σε ένα στάδιο του φάσματος του πακέτου των υπηρεσιών η ποιότητα είναι χαμηλή, τότε μπορεί το γεγονός αυτό να επηρεάσει τη γενική εκτίμηση του τουρίστα για ολόκληρο το πακέτο. Ο τουρίστας δημιουργεί προσδοκίες με βάση τις πληροφορίες που συλλέγει. Στο τέλος λοιπόν του ταξιδιού εξετάζει κατά πόσο ικανοποιήθηκαν ή όχι οι προσδοκίες του και αξιολογεί τη σχέση τιμής - ποιότητας (value for money). Η τουριστική δραστηριότητα είναι ευαίσθητη στις οποιασδήποτε μορφής κρίσεις (οικονομικές, πολιτικές, περιβαλλοντικές) καθώς και στις εποχικές διακυμάνσεις. Για παράδειγμα, ο πόλεμος του Κόλπου μείωσε σημαντικά τον αριθμό των τουριστικών αφίξεων στις άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενες χώρες. Η εμφάνιση νέων και ειδικών μορφών τουρισμού οδήγησε στην τμηματοποίηση της αγοράς η οποία έχει ως στόχο να προσεγγίσει περισσότερο τον τουρίστα-καταναλωτή και να ικανοποιήσει καλύτερα συγκεκριμένες ανάγκες-επιθυμίες του. Το τουριστικό προϊόν ακολουθώντας την τάση της διεθνοποίησης των οικονομιών πήρε τα τελευταία χρόνια περισσότερο διεθνοποιημένο χαρακτήρα. Έτσι εισήλθαν στην αγορά νέα προϊόντα και νέοι τουριστικοί προορισμοί, οι οποίοι μέχρι πρόσφατα δεν είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον του κοινού. Τέλος, όπως και σε όλους σχεδόν τους τομείς της ελληνικής οικονομίας, υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών. Αυτό, εν μέρει, οφείλεται στην έλλειψη τεχνολογικής εκπαίδευσης από ιδιοκτήτες και εργατικό δυναμικό. 18

1.7 Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Ο διεθνής τουρισμός μέχρι να φτάσει στην σημερινή εξέλιξη πέρασε από πολλές φάσεις ανάπτυξης και κορεσμού. Κατά την διάρκεια της Αναγέννησης, ο τουρισμός εμπλουτίζεται με νέα κίνητρα. Οι άνθρωποι ταξιδεύουν με κύριο σκοπό την ευχαρίστηση. Στα πλαίσια των εκπαιδευτικών μετακινήσεων των Άγγλων εγγενών, δημιουργούνται στη Γαλλία δυο ειδών περιηγήσεις: η μικρή περιήγηση (petit tour), που περιλάμβανε το Παρίσι και την νοτιοδυτική Γαλλία, και η μακρά περιήγηση, που, εκτός των παραπάνω, συμπεριλάμβανε τη Βουργουνδία, την νότια και την νοτιοανατολική Γαλλία. Το 1800 χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη tourist, για να χαρακτηρίσει τα άτομα που συμμετείχαν στη μακρά περιήγηση (grand tour). Το 1811 πρωτοεμφανίζεται η λέξη tourism, για να δηλώσει κατά επεξηγηματικό τρόπο την πρακτική του να ταξιδεύει κανείς από ευχαρίστηση. Μεταξύ 1840 και 1860, τα χαρακτηριστικά του τουρισμού και η κινητικότητα των τουριστών μεταβάλλονται με την ανακάλυψη και την εξάπλωση του σιδηροδρόμου, που υπήρξε και το πρώτο μέσο μαζικής μεταφοράς. Το 1839 εκδίδονται οι πρώτοι τουριστικοί οδηγοί του Beadecker, οι οποίοι αναφέρονται σ όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούν την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού στο Ρήνο. Την ίδια σχεδόν περίοδο, ο J.Murray εκδίδει στην Αγγλία ένα εγχειρίδιο για ταξιδιώτες στην Ελβετία. Βασικά, σ ένα χρονικό διάστημα μικρότερο από μισό αιώνα, ολόκληρη η Ευρώπη διακατέχεται από τον πυρετό της εξάπλωσης των σιδηροδρομικών δικτύων και τον πολλαπλασιασμό των τουριστικών οδηγών. Το 1841 στην Αγγλία, ο Τhomas Cook οργανώνει το πρώτο ταξίδι με οδηγούς, ενώ το 1845 δημιουργεί στο Λέισεστερ το γραφείο ταξιδιών Thomas Cook & Son, που στην συνέχεια θα ιδρύσει υποκαταστήματα σε 68 χώρες του κόσμου. Παράλληλα, στα τέλη του αιώνα, παρατηρείται μια χωρίς 19

προηγούμενο ανάπτυξη των ξενοδοχείων πολυτελείας Grand Hotel της Ρώμης το 1893, το Ritz του Παρισιού το 1898, Carlton του Λονδίνου το 1898 κτλ. Στις αρχές του 20 ου αιώνα το τουριστικό φαινόμενο μεταβάλλεται. Σ' αυτό συμβάλλουν οι ακόλουθοι λόγοι: Η οικονομική συγκυρία της περιόδου 1905-1914 Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918), όπου οι αριστοκράτες και οι μονάρχες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης ουσιαστικά εξαφανίζονται. Οι πληθωριστικές τάσεις, που αφανίζουν ολοκληρωτικά τους εισοδηματίες (rentiers), που αποτελούσαν την tourist society του 19 ου αιώνα. Η οικονομική κρίση του 1929, η οποία καταστρέφει οριστικά τον αριστοκρατικό τουρισμό του 19 ου αιώνα. Μια από τις πιο σημαντικές φάσεις που τον επηρέασε σε μεγάλο βαθμό είναι αυτή του εκδημοκρατισμού αμέσως μετά το τέλος του Β παγκόσμιου πολέμου. Εκείνη την περίοδο ο τουρισμός άρχισε να γίνεται δικαίωμα όλων άσχετα από το επάγγελμα, την κοινωνική και την οικονομική τους κατάσταση. Η μεταπολεμική εποχή εκτός από το γεγονός ότι έκανε τον τουρισμό πιο δημοκρατικό και προσιτό φαινόμενο προς τις λαϊκές μάζες έκανε και τους ανθρώπους πιο πρακτικούς καθώς με τα ταξίδια κατάφερναν να ξεκουράζονται και ανανέωναν τις σωματικές και ψυχικές τους δυνάμεις. Ο τουρισμός εκείνη την περίοδο είχε αποκτήσει ένα πιο μαζικό χαρακτήρα κάτι που τον έκανε εντελώς διαφορετικό από τις πιο παλιές μορφές που ήταν μόνο ένα προνόμιο των πλουσίων. Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η μετακίνηση των ανθρώπων από τον τόπο διαμονής τους σε κάποιον άλλον παραμένει ο ίδιος όπως ακριβώς ήταν τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του τουρισμού. Η διαφορά των παλαιότερων μορφών τουρισμού και των σημερινών έχει να κάνει με την ποσότητα και με την ποιότητα. 20