Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΙ ΕΜΕΙΣ

ΙΙΙ. Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΙ ΕΜΕΙΣ 1. Η ἀδιέξοδος τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Μέ ἀφορμή τό τέλος τοῦ ἔτους 1992, μιά μερίδα τοῦ τύπου στήν Ἑλλάδα ἀσχολήθηκε μέ τήν ἐκδήλωση τῆς πίστης στό Θεό. Τό σχετικό ἀφιέρωμα μιᾶς ἐφημερίδας εἶχε τίτλο: Ὁ Θεός ἐπιστρέφει. Ἀλλά καί μόνο ἄν προσέξεις τόν τίτλο θά ἀντιληφθείς πώς ὁ συντάκτης δέν ἔχει ἀντιληφθεῖ τί ἀκριβῶς σημαίνει πίστη στό Θεό. Τό θρησκευτικό αἴσθημα στόν ἄνθρωπο εἶναι τό μόνιμο βίωμά του, ἐμφανές ἤ ἀφανές. (Δέν εἶναι, ἔστω μιά προσωπικότητα, πού πάει κι ἔρχεται). Ἐκδηλώνεται θετικά ἤ ἀρνητικά, πίστη ἤ ἀπιστία. Εἶναι δηλαδή μιά ἁγνή διάθεση, σχέση ἀγάπης καί ἀφοσίωσης, μέ προσπάθεια κατανόησης τοῦ αἰώνιου, ἄπειρου, ἄγνωστου καί παντοδύναμου Πνεύματος. Αὐτή ἡ ψυχική σχέση, πού εἶναι πηγή ἀνυπολόγιστης πνευματικῆς δύναμης τοῦ ἀνθρώπου, σάν ἀτόμου καί σάν ὀμάδας, γίνεται (ἀκριβῶς γιά τή μεγάλη της δύναμη) ἀντικείμενο ἐκμετάλλευσης ἀπό κάθε εἶδος ἀνθρώπινου ἐγωϊσμοῦ-ἐθνικοῦ, ρατσιστικοῦ, πολιτιστικοῦ, ἤ διοικητικοῦ, πολιτικοῦ καί οἰκονομικοῦ κατεστημένου. Τό ἔργο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἦταν νά ξεκαθαρίσει τήν ὑποκριτική (φαρισαϊκή) ἐκμετάλλευση τῆς ἁγνῆς ἀνθρώπινης πίστης. Ἡ ἀπολύτρωση δηλαδή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν πνευματική δουλεία, πού εἶναι τό ὑπόβαθρο κάθε εἶδους δουλείας. Ὁ ὀρθόδοξος Ρῶσος λογοτέχνης Θεόδωρος Ντοστογιέφσκη παραστατικότατα μᾶς ζωγράφισε τήν ἀπολυτρωτική προσπάθεια τοῦ Χριστοῦ καί τήν ἐκμετάλλευσή της ἀπό τόν ἀνθρώπινο ἐγωϊσμό (τοῦ κατεστημένου). Ὁ «Μέγας Ἱεροεξεταστής», τύπος τοῦ ἀνθρώπου πού προετοίμασε τό Δυτικό πολιτισμό, εἶναι ὁ ἐκμεταλλευτής τῆς ἁγνῆς θρησκευτικότητας. Βλέποντας το διεστραμμένο καί ξεπερασμένο αὐτό χριστιανισμό (τοῦ Μ. Ἱεροεξετασῆ, δηλαδή τό ἀντεστραμμένο πνεῦμα τῆς θυσίας) ὁ Κ. Μάρξ τόν χαρακτηρίζει ὄπιο τοῦ λαοῦ, γιατί τό ἀπολυτρωτικό φάρμακο ἔγινε δηλητήριο. Τώρα ὁ Μάρξ δίνει ἕνα φάρμακο δικῆς του (ἀνθρώπινης) κατασκευῆς, πού κι αὐτό, ἔπειτα ἀπό ἑβδομήντα μόλις χρόνια χρήσεως ἀποδείχτηκε ἀπό τούς ἴδιους τούς χρῆστες τους πολύ δυνατό δηλητήριο. Τώρα ἐπιστρέφει ἡ ἀνθρωπότητα (κι ὄχι μόνο ὁ θεός) ποῦ; Στό ἀπολυτρωτικό φάρμακο τοῦ ἁγνοῦ Χριστιανισμοῦ (τῆς Ὀρθοδοξίας), ἤ στόν ἀντεστραμμένο χριστιανισμό, τό παλιό δηλαδή δηλητήριο, τό ὄπιο τοῦ λαοῦ κατά τόν Μάρξ, πού ὁπωσδήποτε εἶναι τό μή χεῖρον βέλτιστον; Ὁ Χριστός ὅμως δέν θυσιάστηκε γιά τό μη χεῖρον δηλητήριο, ἀλλά γιά τήν ἀγάπη (καί τοῦ ἐχθροῦ), γιά τήν εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ παραποίηση τοῦ ἀπολυτρωτικοῦ φαρμάκου τοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται καί τώρα, ἡ ψυχολογία δηλαδή τῶν ἡγετῶν, τοῦ κατεστημένου (τοῦ Μ. Ἱεροεξεταστῆ ) δέν ἄλλαξε. Προσέχοντας ἄλλοτε οἱ ἄνθρωποι τή δύση τῆς Δύσης ἔλεγαν πώς ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ μέλλοντος. Τώρα βέβαια προσπαθοῦμε νά ἐπιστρέψουμε σέ ἄλλες ὅμως διαστροφές τῆς ἁγνῆς 72

1. Η ἀδιέξοδος τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ. θρησκευτικότητας: παγανισμό, μουσουλμανισμό, θρησκεῖες τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς. Δηλαδή ἀπό τή μιά ἄκρη (τόν ἀθεϊσμό καί τόν ὑλισμό) στήν ἄλλη ἄκρη (στίς κατώτερες μορφές τῆς θρησκευτικότητας). Χάθηκε ὁ δρόμος τῆς καμήλας, ἡ μέση καί βασιλική -ὁ σωστός Χριστιανισμός; Ὁ Ἄγγλος διανοούμενος ὅμως καί περίφημος μελετητής τῆς παγκόσμιας ἱστορίας Toynbee εἶπε ξεκάθαρα αὐτό πού ἐμεῖς δέν τό προσέχουμε: Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ μεγάλη ἀποκάλυψη, πού ἐπιφυλάσσεται στίς ἑπόμενες γενεές, εἶναι ὁ κόσμος πού ἔρχεται, γιατί μόνη αὐτή ἐνσαρκώνει τή δυνατότητα διεξόδου ἀπό τό ἀπελπιστικό ἀδιέξοδο τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Τό πρόβλημα ὅμως γιά μᾶς σήμερα στήν Ἑλλάδα εἶναι, ἄν ἐκφράζουμε σωστά τήν Ὀρθοδοξία, γιατί ἡ Ὀρθοδοξία δέν εἶναι τύπος, ἀλλά τό βίωμα τῆς ἐλευθερίας, τῆς ἀγάπης καί τῆς εὐτυχίας, μέ προϋπόθεση τήν πίστη. Ἄν ὅμως εἴμαστε δοῦλοι στά πάθη μας, στίς προκαταλήψεις μας καί στόν ἀτομικό ἤ ὁμαδικό ἐγωϊσμό μας, τότε ἐξευτελίζουμε κι ἐμεῖς τό Χριστό. (1993) 73

2. Homo religius και Homo oeconomicus. Πολιτισμός καί Ἑνωμένη Εὐρώπη. Μεταξύ τῶν διαφόρων στοιχείων (ἀξιῶν) τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ οἰκονομία (homo oeconomicus) καί πρώτη η θρησκεία (homo religius). Ἀλλά στήν πράξη ἡ σχέση, ἡ ἀξιολογική προτεραιότητα, τῶν δύο αὐτῶν ἀξιῶν εἶναι ἕνα ἀτομικό καί κοινωνικό πρόβλημα. Αὐτό τό πρόβλημα εἶναι τό δράμα τοῦ σύγχρονου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, πού τό ἔθιξε ἁπλῶς ὁ κ. Θ. Μικρούτσικος, ὡς πρόεδρος στήν ἔναρξη τῆς συνεδριάσεως τοῦ συμβουλίου τῶν ὑπουργῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης (ΕΕ) στή Λισαβόνα (26/4/1994) μέ θέμα Ἡ Εὐρώπη ἀπέναντι στήν πολιτιστική κληρονομιά. Στόν ἐναρκτήριο λόγο τουεἶπε πώς ἡ Εὐρώπη ἔχει κλείσει τήν ἱστορική της κληρονομιά σέ νεκρά μουσεῖα. Δηλαδή ἔχει τυπικοποιείσει μερικές ἐκφράσεις-ἐκδηλώσεις τοῦ πολιτισμοῦ της-τίς τοποθέτησε στό μουσεῖο καί στήν πραγματικότητα δέν τίς ζεῖ. Φρονῶ ὅτι ἡ ἀποκέντρωση αὐτή καί ἡ τυπικοποίηση ὀφείλεται στήν ἔλλειψη τῆς ἐναρμόνισης μεταξύ τοῦ homo religius καί τοῦ homo oeconomicus. Ὁ ἔμπρακτος ὑλισμός (καπιταλιστικός καί ἰδίως μαρξιστικός) ὡς οἰκονομική ἐκδήλωση ζητάει νά ἔχει στόν ἄνθρωπο τήν παντοκρατορία. Ὁ χριστιανός ὅμως δέχεται τά πάντα καί ἐν πᾶσι Χριστός. (Κολ. 3, 11). Δηλαδή οἱ ὑλικές ἤ οἱ πνευματικές ἀνάγκες (πολιτισμός) εἶναι οἱ πρῶτες; Τό δίλημμα εἶναι ἡ διαφορά τῆς ὀπτικῆς γωνίας. Ὁ ἄνθρωπος ὡς νεογέννητο βρέφος φαίνεται πώς ἔχει μόνο ὑλικές ἀνάγκες (ἡ πνευματική ἀνάγκη τῆς ἀγάπης δέν μπορεῖ νά ἐκδηλωθεῖ), ἐνῶ ὁ ἡλικιωμένος δέν αἰσθένεται εὐτυχισμένος χωρίς νά ἱκανοποιεῖ καί τίς πνευματικές του ἀνάγκες. (Ἄν δεχθοῦμε σάν μοναδικές ἤ σάν βασικότερες τίς ὑλικές ἀνάγκες, δεχόμαστε τόν ὑλισμό ἤ ὑλίζοντα πολιτισμό). Χρονικά λοιπόν οἱ ὑλικές ἀνάγκες εἶναι πρῶτες, ἐνῶ ἀξιολογικά εἶναι πρῶτες οἱ πνευματικές ἀνάγκες (θρησκευτικές λ.χ.). Σωστά λοιπόν ἐλέχθη στόν ἐναρκτήριο τῆς Λισαβόνας ὅτι δέν ἀρκεῖ νά μᾶς ἀπασχολεῖ ὁ πολιτικός καί οἰκονομικός Χάρτης τῆς Εὐρώπης. Ἡ οὐσία τῆς ἑνότητας [τῆς Εὐρώπης] βρίσκεται ἀλλοῦ: στόν πνευματικό Χάρτη. Πολιτισμό ὀνομάζουμε τή συνειδητή, σκόπιμη καί σύμφωνη μέ ὁρισμένες ἰδέες διαπλαστική ἐνέργεια τοῦ ἀνθρώπου, καί μέ μιά δεύτερη ἔννοια τῆς λέξης πολιτισμός, ἐκφράζουμε τά ἀποτελέσματα τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν τοῦ ἀνθρώπου. Λ.χ. τά μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ, οἱ κοινωνικές συνήθειες κλπ. Ἡ δεύτερη αὐτή ἔννοια βασίζεται ἀξιολογικά καί χρονικά πάνω στήν πρώτη, στήν φιλοσοφία τοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως λέμε. Ἄν ὅμως ἀφαιρέσουμε ἀπό ἕναν πολιτισμό τήν πνευματική του ὑφή, τή φιλοσοφία του, τότε χάνεται ἡ ἀξία τοῦ πολιτισμοῦ κι ἀπ τή δεύτερη ἔννοια, ἀπό τά ἀποτελέσματα τῶν ἐνεργειῶν του. Ὁ Εὐρωπαϊκός πολιτισμός εἶναι μιά ἐναρμονισμένη σύνθεση τοῦ ἀρχαίου Ρωμαϊκοῦ πολιτισμοῦ, τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καί τοῦ Χριστιανικοῦ πνεύματος τῆς ἀγάπης. Ὁ λεγόμενος Εὐρωπαϊκός πολιτισμός σέ ποιά ἀνολογία καί ἀξιολογική προτεραιότητα ἔχει σήμερα ὡς κινητῆρες τίς τρεῖς αὐτές πνευματικές δυνάμεις, πηγές του; Μήπως μέ τήν ἐξέλιξή του παρεισέφρησαν καί νέες δυναμικές πηγές ἤ ὑπέρ τονίστηκαν δευτερεύοντα στοιχεῖα τῶν τριῶν πηγῶν καί κατέστρεψαν τήν ἐναρμόνησή τους καί τόν ἀρχαῖο χαρακτήρα του; 74

2. Homo religius και Homo oeconomicus. Πολιτισμός καί Ἑνωμένη Εὐρώπη. Φρονῶ πώς ἡ ἀπάντηση εἶναι πολύ δύσκολη καί ἀπογοητευτική. Θά παρουσιάσω ἐδῶ ὅμως ἐλάχιστα στοιχεῖα γιά νά προκαλέσω τόν προβληματισμό τοῦ ἀναγνώστη μου. Κατά τόν ἱστορικό καί φιλόσοφο τοῦ πολιτισμοῦ Α. Ι. Toynbee σ ὅλο τόν κόσμο δημιουργήθηκαν 21 πολιτισμοί, πού ἡ διαφοροποίησή τους ὀφείλεται κυρίως στή διαφορετική στάση καθενός ἀπ αὐτούς ἔναντι τῶν βασικῶν ἀξιῶν, πού πρώτη εἶναι ἡ θρησκεία. Οἱ διαφορές αὐτές τῶν πολιτισμῶν στίς μεταξύ τους σχέσεις δημιουργοῦν μεγάλα προβλήματα, πού οἱ εἰδικοί τά ἀναφέρουν μέ τήν ἔκφραση συνάντηση καί σύγκρουση τῶν πολιτισμῶν. Γιά τό Χριστιανισμό γενικά παρατηροῦμε ὅτι ἐπικράτησε σέ ἔκταση κι ἔχει ἐπιβληθεῖ ἠθικά στούς ἄλλους πολιτισμούς. Εἰδικά γιά τόν ὀρθόδοξο Χριστιανικό ὁ μέν Toynbee λέει: Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ ἀποκάλυψη πού ἐπιφυλλάσεται στίς ἑπόμενες γενεές, εἶναι ὁ κόσμος πού ἔρχεται, γιατί μόνη αὐτή ἐνσαρκώνει τήν δυνατότητα διεξόδου ἀπό τό ἀπελπιστικό ἀδιέξοδο τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Ἐνῶ ὁ Ο. Spengler ἔλεγε: Ἡ ἑπόμενη χιλιετηρίδα ἀνήκει στό Χριστιανισμό τοῦ Ντοστογιέφσκι. Ἀπ τήν ἄλλη μεριά ὅμως προσέχουμε πώς ἡ σταδιακή χειραφέτηση καί διάσταση μεταξύ τοῦ πολιτισμοῦ καί τῆς θρησκείας φθάνει στά ἄκρα, ὅταν καί ὅπου ἐπικρατεῖ ὁ ὀρθολογισμός. Ἐνῶ ὁ Μ. Weber μᾶς ἀνάγκασε νά προσέξουμε ὅτι ἡ θρησκεία ἐπηρεάζει καί τήν οἰκονομική ζωή, ὅπως στούς Κουακέρους. Μέ τήν ΕΕ τώρα τί γίνεται; Προσέχουμε πώς ἡ (χρονολογικά καί ἀξιολογικά) σχέση τῶν μελῶν της εἶναι ἡ οἰκονομία (homo oeconomicus). ΕΟΚ τή λέγαμε, δηλαδή Οἰκονομική Κοινότητα. (Θυμηθεῖται πώς ξεκίνησε μέ μιά πολύ μικρή εἰδίκευση στήν οἰκονομική ζωή: τόν ἄνθρακα καί τό χάλυβα). Δηλαδή σχέση γιά ὑλικά ἀγαθά. Σήμερα ὅμως ἔχει ἐξελιχθεῖ. Προχώρησε καί σέ πολιτική σχέση κάι σέ πολιτιστική. (Θυμηθεῖτε τήν ἐξέλιξη πού εἴπαμε τοῦ ἀνθρώπου. Τό νεογέννητο ξεκινάει ἀπ τά ὑλικά). Τώρα τή λέμε Εὐρωπαϊκή Ἕνωση (ΕΕ). Δηλαδή ἀπ τήν μοναδική σχέση τῆς οἰκονομίας (ὑλική) προχώρησε, μέ τάση νά ὁλοκληρώσει τίς σχέσεις τῶν μελῶν της σ ὅλα τά ἐπίπεδα, καί τίς πολιτιστικές ἀξίες. Γιατί ὅμως προχώρησε ἀπ τήν οἰκονομία καί στίς ἄλλες ἀξίες; Φρονῶ πώς, ἐκτός (ἤ μέσα) ἀπό τούς πρακτικούς λόγους, ὑπάρχει μιά ψυχολογική ἀνάγκη. Γιατί μέσα στήν πολιτιστική αὐτή ἀξία ὕλη-οἰκονομία, πού ἦταν τότε ξεμοναχιασμένος ὁ ἄνθρωπος, ὡς πνεῦμα καί σῶμα, ἀσφυκτιᾶ. Πόσο ὅμως ἐκτιμάει τόν πολιτισμό, μ ὅλες τίς ἀξίες του ἡ ΕΕ καί μέ ποιά ἱεράρχηση; Πρῶτα ὁ homo religius ἤ πρῶτα homo oeconomicus; Ἄν γιά τήν ΕΕ ἡ οἰκονομία θεωρεῖται φυσικό νά προηγεῖται, ἑπόμενο εἶναι τότε ἡ θρησκεία νά καταντᾶ ἤ μπορεῖ νά καταντήσει ἁπλό ὄργανο γιά τήν ἐξυπηρέτηση τῆς οἰκονομίας. Αὐτό εἶναι ἕνα σοβαρό πρόβλημα. Ὁ Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός, ἐπηρεασμένος φρονῶ ἀπό μιά ὑλίζουσα τάση, τήν πολιτιστική ἀξία θρησκεία τήν θεωρεῖ μόνο (ἤ κυρίως) σάν μιά ἀτομική ὑπόθεση, πού δέν ἐπηρεάζει πρωταρχικά τόν πολιτισμό, δηλαδή τήν ἀτομική καί κοινωνική ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Ἀναφέρω ὡς χαρακτηριστική τή σκέψη τοῦ καθηγητῆ καί δημοσιολόγου Ρόμπερτ ντέ Χέρτ, πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Elements, ὄργανο τῆς Ὁμάδας Ἀναζητήσεων καί Μελετῶν γιά τόν 75

2. Homo religius και Homo oeconomicus. Πολιτισμός καί Ἑνωμένη Εὐρώπη. Εὐρωπαϊκό Πολιτισμό (G.E.C.E.): Ἡ πίστη στό Θεό, προσωπικά ἤ ὄχι, εἶναι τυπικό θέμα τοῦ τομέα τῆς ἀτομικῆς συνείδησης καί τοῦ μυστικοῦ τῆς καρδιᾶς τοῦ καθενός. Μέ βάση αὐτή τή νοοτροπία, τό θέμα θρησκεία γιά τήν ΕΕ δέν ὑπάρχει.τό μόνο σχετικό θέμα εἶναι τό θέμα πολιτισμός. Ἡ ΕΕ ἀπό τήν ἵδρυσή της ὑπερτονίζει τήν πολιτιστική ἀξία τῆς οἰκονομίας, ἐνῶ τήν ἀξιολογικά πρώτη πολιτιστική ἀξία θρησκεία τήν ἀγνοεῖ. Πιό συγκεκριμένα: Στά κείμενα (ἀποφάσεις, βιβλία καί ἄρθρα) λ.χ. πού ἔχει ἐκδόσει ἡ ΕΕ γιά τόν πολιτισμό ὄχι μόνο δέν ἀναφέρεται ἡ θρησκεία, ἀλλά οὔτε ἀναλύεται ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ. Τό μόνο γενικό σημεῖο γιά τόν πολιτισμό πού προβάλλει εἶναι ὁ σεβασμός τῶν διαφόρων ἐθνικῶν πολιτισμῶν τῶν κρατῶν-μελῶν. Ἐγκαταλείπει δηλαδή τήν πρώτη ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ, τή θεωρία, κι αὐτή τήν πνευματική ὑφή τοῦ πολιτισμοῦ, τή φιλοσοφία δηλαδή τοῦ πολιτισμοῦ, καί ἀσχολεῖται μόνο μέ τή δεύτερη ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ, τίς ἐνέργειες καί ἐκδηλώσεις τοῦ πολιτισμοῦ. Ἀσχολεῖται ἑπομένως μέ τήν πράξη χωρίς νά τή βασίζει σέ κάποια φιλοσοφία, θεωρία. Ὁ Κικέρων ἔλεγε ἡ φιλοσοφία εἶναι ὁ πολιτισμός τῆς ψυχῆς (Cultura animi philosophia est). Ὁ ὁλοκληρωμένος ἄνθρωπος δέχεται τήν ἀρχή: Πρᾶξις ἐπίβασης θεωρίας (Γρηγόριος Ναζιανζηνός). Ἡ κάθε ἀνθρώπινη πράξη βασίζεται σέ κάποιο σκοπό, σέ κάποια σκέψη, φιλοσοφία. Χαρακτηριστική εἰκόνα τῆς σχέσης θεωρίας καί πράξης εἶναι ἡ βάρκα. Ὅπως ἡ βάρκα προχωρεῖ θετικά μόνο ὅταν ἔχει δύο κουπιά, ἔτσι καί ἡ ζωή τοῦ ἀνθρώπου-κοινωνίας προάγεται θετικά, μόνο ὅταν συνδυάζει τή θεωρία μέ τήν πράξη, κι ὄχι ν ἀγνοήσει ἤ ὑποτιμήσει μιά ἀπ τίς δυό. Τώρα προσέχω: Ἡ ΕΕ σύμφωνα μέ τά κειμενά της καί τίς ἐνέργειές της (σεμινάρια, ἐπιχορηγήσεις, συνέδρια κλπ), ἐνδιαφέρεται (i) γιά ὅ,τι λέμε μνημεῖα πολιτισμοῦ (ἀρχιτεκτονική, γλυπτική καί ἄλλες καλές τέχνες), (ii) γιά τίς λαογραφικές ἐκδηλώσεις, τά φολκλόρ. Γιατί αὐτά τά ὑλικά ἀποτυπώματα, ὅπως λέει, τοῦ πολιτισμοῦ ἔχουν οἰκονομικές συνέπειες, ἔχουν ἐμπορική πέραση. Μέ τόν τουρισμό πού προκαλοῦν αὐτά τά ἀποτυπώματα τοῦ πολιτισμοῦ δημιουργεῖται μιά οἰκονομική ἀνάπτυξη τοῦ τόπου (μέλους τῆς Κοινότητας). Οὔτε κἄν τονίζει τουλάχιστον τήν αἰσθητική ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου μέ τίς ἐκφράσεις αὐτές τοῦ πολιτισμοῦ. Πρέπει (τόνισε στή Λισαβόνα ὁ πρόεδρος τῶν ὑπουργῶν πολιτισμοῦ) νά ἀποφασίσουμε ἐδῶ καί τώρα πῶς θά ἐντάξουμε τήν πολιτιστική μας κληρονομιά στήν κοινωνική ζωή καί πῶς θά κινητοποιήσουμε τούς πολίτες νά πάρουν τά πράγματα στά χέρια τους, ὥστε νά ὑπάρξη μιά νέα κοινωνική διάσταση τῆς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς.... Ὁ σημερινός ὅμως Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός, ἐνισχυμένος ἀπό τήν καταφατική θεολογία ἔχει ὑποδουλωθεῖ στόν σχετικό ἤ ἀπόλυτο ὀρθολογισμό, κι ἔτσι τυποποίησε, καί ἀποκαρδίωσε τόν ἄνθρωπο. Σήμερα ὅλοι ὁμολογοῦν πώς ἡ Δύση βρίσκεται σέ ἔντονη πολιτιστική κρίση- ἀπελπιστική ἀδιέξοδο κατά τόν Toynbee. Μερικοί ἀπό τούς πιό ἔξυπνους Εὐρωπαίαους ἀγανακτισμένοι μέ τήν ὑποδούλωση τοῦ ἀνθρώπου στήν ἄτεγκτη λογική, καταφεύγουν στό Ἰσλάμ ἤ στήν Ἄπω Ἀνατολή γιά νά χαροῦν τό συναίσθημα, ἐγκαταλείποντας τή λογική. 76

2. Homo religius και Homo oeconomicus. Πολιτισμός καί Ἑνωμένη Εὐρώπη. Ἔτσι ὅμως ξεπερνοῦν (γιατί τόν ἀγνοοῦν) τόν Ὀρθόδοξο πολιτισμό, πού μέ τήν ἀποφατική θεολογία του βασίζεται στήν ἰσορροπία τοῦ λογικοῦ καί τοῦ συναισθήματος. Ὅπως δηλαδή τό ἐκκρεμές τοῦ ρολογιοῦ, πού πηγαίνει ἀπ τή μιά ἄκρη στήν ἄλλη, ξεπερνώντας τήν κάθετη, φυσική καί ἰσόρροπη στάση του. Ἡ πνευματική ὅμως ἰσορροπία μεταξύ τοῦ λογικοῦ καί τοῦ συναισθήματος, πού ἔχει ὁ ὁλοκληρωμένος ἄνθρωπος, δίνει τήν πραγματική εὐτυχία στόν ἄνθρωπο καί τήν κοινωνία. Τώρα ἀναρωτιέμαι: 1) Πῶς θά γνωρίσουμε ἐμεῖς πρῶτα, θά ἀξιολογήσουμε καί θά συνειδητοποιήσουμε τόν ἔμπρακτο Ὀρθόδοξο Χριστιανικό πολιτισμό; Λ.χ. ὁ παραγωγικός Συνεταιρισμός στ Ἀμπελάκια Θεσσαλίας, πού τόν θαύμαζαν καί τόν πρόβαλλαν σάν πρότυπο οἱ ὁπαδοί τοῦ Fourier, εἶναι ἐλάχιστα γνωστός σέ μᾶς σήμερα. (Ἰδέ Ἀνακοίνωση σέ Διεθνές Συνέδριο Οἱ Δυτικοευρωπαῖοι ἱστορικοί καί ἡ πραγματικότητα, στό περιοδικό Κοινωνικές Τομές, 1990, σ.363-368).-2) Πῶς ὁ πολιτισμός μας, πού ἰσορροπεῖ λογική καί συναίσθημα θά διαλεχθεῖ μέ τόν ἄκρως ὀρθολογικό κάι ὑλίζοντα Δυτικοευρωπαϊκό καί θά ἀλληλοεπηρεασθοῦν μέσω ΕΕ; Πολύ μά πάρα πολύ ἔμμεσα. Μέσω τοῦ πολιτισμοῦ. Μά κι αὐτός εἶναι πολύ ὑποτιμημένος στήν ΕΕ. Ἐκτιμᾶται μόνον ὅσο συμβάλλει στήν οἰκονομική ἀνάπτυξη. Ὁ ρεαλισμός πάντοτε ἐπιβάλλεται κάι μάλιστα στίς διεθνεῖς διαπραγματεύσεις. Μόνο ἄν γνωρίζουμε σωστά τήν ὀρθόδοξη σκέψη καί ὅ,τι ἀξιόλογο στοιχεῖο (ἀπό τήν παράδοσή μας) ἔχουμε καί τό προβάλλουμε μέ ρεαλισμό καί στή γλώσσα τους (τή νοοτροπία τους), τήν κατάλληλη στιγμή, μποροῦμε νά συμβάλλουμε στά σύγχρονα προβλήματα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. (1994) 77

3. Δυτική καί ὀρθόδοξη ἄποψη γιά τό κοινωνικό πρόβλημα. Ὁ πάπας Ἰωάννης-Παῦλος Β στήν ἐγκύκλιό του Centesimus Annus (πού στήν Ἑλλάδα μεταφράστηκε μέ τόν τίτλο Τό ἐργατικό ζήτημα: κεφάλαιο, ἀτομική ἰδιοκτησία καί παγκόσμιος προορισμός τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν ) εἶναι πραγματικά σοφή. Σωστά ἐπισημαίνει τά προβλήματα. Ἀλλά ἀναρωτιέμαι, ἐγώ ὡς ὀρθόδοξος χριστιανός, ἄν οἱ λύσεις πού ὑποδεικνύει εἶναι οἱ σωστότερες, οἱ χριστιανικότερες. Δηλαδή ἄν τό θρησκευτικό αὐτό κείμενο μᾶς δείχνει τον τέλειο Χριστιανισμό. Ὁ Οἰκονομικός Ταχυδρόμος (21-11-1991) μετέφρασε καί δημοσίευσε μιά μικρή περίληψη τῆς ἐγκυκλίου Centesimus Annus, που δημοσιεύτηκε στή Le Monde, γιά νά ἐνημερώσει τούς ἀναγνῶστες του. Ἀλλά θά εἶναι ἔλλειψη οἱ Ἕλληνες τουλάχιστον ἀναγνῶστες νά μή γνωρίσουν καί τήν ὀρθόδοξη ἀνάγνωση τῆς ἴδιας ἐγκυκλίου. Ἄν τήν γνωρίσουν, φρονῶ, θά ἐνημερωθοῦν σωστότερα καί πιό ὁλοκληρωμένα στήν ἄντιμετώπιση τῶν συγχρόνων κοινωνικῶν προβλημάτων ἀπό χριστιανική ἄποψη. Ἔτσι θά μπορέσουν νά κρίνουν καί νά ἀποκτήσουν δικιά τους γνώμη. Θά εἶμαι ἐδῶ πολύ σύντομος, γιά ἔλλειψη χώρου, ἔχοντας ἀκόμη ὑπόψη μου πώς οἱ ἀναγνῶστες γνωρίζουν περιληπτικά τουλάχιστον τό περιεχόμενο τῆς ἐγκυκλίου. Μέ τήν πρώτη καί ἐξωτερική ματιά στό κείμενο τῆς ἐγκυκλίου ὁ ὀρθόδοξος προσέχει πώς ἐνῶ στήν Ἁγία Γραφή ὑπάρχουν λίγες ἀναφορές, στούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δέν γίνεται καμμιά ἀναφορά. Ἀντίθετα ἀναφέρεται στόν Θωμᾶ Ἀκινάτη (1227-1274) καί στούς νεώτερους πάπες. Δηλαδή μόνον αὐτοί ἐκφράζουν τήν παράδοση τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας κι ὄχι οἱ Πατέρες τουλάχιστον τῶν ἐννέα πρώτων αἰώνων; Αὐτό τό θεωρῶ τό πρῶτο καί βασικό λάθος, πού ἔχει μεγάλες συνέπειες. Τό δεύτερο βασικό λάθος, κατά τή γνώμη μου πάντοτε, εἶναι ὁ νομικισμός-ἡ νοοτροπία τῆς ρωμαϊκῆς νομοκρατίας. Ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός μᾶς ἔδειξε τόν ἑαυτόν του γιά πρότυπο καί μᾶς ἐλευθέρωσε ἀπό τόν νόμο (τόν Ἰουδαϊκό). Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἀγωνίστηκε νά μᾶς ξεκολλήσει ἀπό τό νόμο. Τῇ ἐλευθερίᾳ οὖν, ᾗ Χριστός ἡμᾶς ἠλευθέρωσε, στήκετε, καί μή πάλιν ζυγῷ δουλείας ἐνέχεσθε. 1. Καί οὗ δέ τό Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία 2. Γιατί τώρα ἐμεῖς (οἱ Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι λ.χ.) κολλᾶμε στό νομότυπο-νομικισμό; Ὁ νόμος εἶναι γιά τούς ἀτελεῖς, ἀλλά δικαίῳ νόμος οὐ κεῖται 3. Ὁ νόμος: 1) εἶναι ἀπόλυτος (ναί ἤ ὄχι, ἐπιτρέπεται ἤ ἀπαγορεύεται), καί καταλήγει σ ἕνα τυπικισμό. (Ὅ,τι δέν ἀπαγορεύεται ρητῶς διά νόμου, ἐπιτρέπεται). 2) Ὁ νόμος ἐπιβάλλει τό μίνιμουμ (γιά νά μπορέσουν ὅλοι νά τό ἐφαρμόσουν), ἐνῶ ὁ Χριστιανισμός ζητάει ὑπέρβαση τῆς φύσης, πού πραγματοποιεῖται μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ. Ὁ νόμος λοιπόν δέν μπορεῖ νά ταιριάζει 1 Γαλ. 5, 1 2 Β Κορ. 3, 18 3 Α Τιμ. 1, 9 78

3. Δυτική καί ὀρθόδοξη ἄποψη γιά τό κοινωνικό πρόβλημα. μέ τό Χριστιανισμό. Μόνο παιδαγωγός εἰς Χριστόν 4 εἶναι, δηλαδή γιά τούς ἀρχαρίους, κι ὄχι γιά τούς προχωρημένους πνευματικά. (Τώρα τί νά πεῖ κανείς; Ὁ νόμος εἶναι καλός ἤ κακός; Καλός γιά τούς ἀρχάριους, δεσμευτικός γιά τούς προχωρημένους). Γι αὐτό οἱ νομικιστές: 1) ἀναγκάζονται νά εἶναι περιπτωσιολόγοι-ἀντί νά δίνουν μόνο τήν πνευματική κατεύθυνση, ἀναγκάζονται νά λένε κάθε φορά (σέ κάθε περίπτωση) τί ἐπιτρέπεται καί τί ἀπαγορεύται. 2) Ἀναγκάζονται νά μιλᾶνε μόνο (ἤ κυρίως) γιά δικαιοσύνη, πού εἶναι μιά κοινωνική ὑποχρέωση, κι ὄχι γιά ἀγάπη, πού εἶναι μέν ἐθελοντική, ἀλλά ἡ οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ. (Ἡ δικαιοσύνη εἶναι ὁ συμβιβασμός τῶν ἀντιτιθεμένων ἀπαιτήσεων- πάλη τῶν τάξεων, ἀτομικά, ἐθνικά δικαιώματα, κ.λπ.). 3) Ἀναγκάζονται νά συμβιβάσουν τίς ἀντιθέσεις, νά βρίσκουν δηλαδή τή μέση στήν ἀντιδικία. Μά ἡ μέση εἶναι ἡ κοσμική δικαιοσύνη-ἀλήθεια ἐνῶ ἡ χριστιανική ἀληθεια ἔχει ἀποκαλυφθεῖ ἀπό τό Θεό, εἶναι ὑπερβατική καί συνήθως δέν ταυτίζεται μέ τό μέσο ὅρο. Ἡ διδακτική μεθοδολογία τῆς Ὀρθοδοξης Ἐκκλησίας (πού τονίζει τήν ἐλευθερία καί τήν ὑπέρβαση) εἶναι ἡ ἀκόλουθη: Θά δείξει στόν ἄνθρωπο πρῶτα τό στόχο, τό ἰδεῶδες, τό τέρμα τοῦ δρόμου γιά τή σωτηρία του κι ἔπειτα ἀπό τό σημεῖο πού βρίσκεται πνευματικά σήμερα ὁ συγκεκριμένος ἄνθρωπος (ἤ κάποια ἀνθρώπινη ὁμάδα) θά τόν βοηθήσει στό ἑπόμενο βῆμα, στό δρόμο γιά τόν ὑπερβατικό στόχο. Ἡ Ὀρθοδοξία, πού ἔχει ἐμπιστοσύνη στόν ἀναγγενημένο ἄνθρωπο, δέν εἶναι οὔτε ἡ θέωση οὔτε ἡ οἰκονομία τοῦ ἀμαρτωλοῦ, εἶναι ὁ δρόμος, ἡ ἀγωνιστική κίνηση ἀπό τήν ἁμαρτωλή κατάσταση (πού τήν συγχωρεῖ μέ τήν οἰκονομία καί τήν ἐνισχύει μέ τή Θεία Χάρη) μέχρι τή θέωση. Ἔχω, ὅμως τήν ἐντύπωση πώς ἡ διδακτική μεθοδολογία τῆς ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ ἀκόλουθη: Ἀπευθύνεται στόν ἁμαρτωλό καί τοῦ δείχνει μόνο τό πρῶτο βῆμα πού πρέπει νά κάνει (λ.χ. τή δικαιοσύνη) γιά νά προαχθεῖ πνευματικά. Σπανίως καί ἀχνά τόν προσανατολίζει πρός τόν τελικό στόχο. Γιατί θέλει συνέχεια νά τόν κρατᾶ ἀπό τό χέρι-νά τόν χειραγωγεῖ, σάν τήν παραμάνα τό μωρό; Ἡ παπική κληρικοκρατία δέν ἔχει ἐμπιστοσύνη στόν ἄνθρωπο νά τοῦ δώσει μεγαλύτερη ἐλευθερία; Ὅλο πνευματικά ἀρχάριος θά εἶναι; Μόνο ὁ πάπας εἶναι πνευματικά προοδευμένος, ἅγιος καί ὑποτιμᾶ πνευματικά τούς λαϊκούς; Δηλαδή ἡ μέν ὀρθόδοξη διδασκαλία ἔχει στόχο τήν τελειοποίηση τοῦ χριστιανοῦ, ἐνῶ ἡ ρωμαιοκαθολική μᾶλλον ἔχει στόχο τή βελτίωσή του. Δέν μπορεῖς νά πεῖς πώς εἶναι κακή ἤ χωρίς σύστημα, ἀλλά φρονῶ, δέν εἶναι καί πνευματικά τέλεια. Τήν πάλη τῶν τάξεων π.χ. τήν καλλιέργησε καί τήν πρόβαλε ὁ μαρξισμός σάν ἀντίθεση στόν καπιταλισμό. Καλλιέργησε μιά ἀντιδικία στή χρήση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν (ἰδιοκτησία), δηλαδή στό ὑλικό ἐπίπεδο τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων. Τό ὑπόβαθρο ἐδῶ εἶναι τό ὑλιστικό φρόνημα (τοῦ καπιταλιστῆ πρῶτα καί τοῦ μαρξιστῆ ἔπειτα), πού ἐκδηλώνεται στό θέμα ἰδιοκτησία. Ὁ Χριστιανισμός πρέπει νά ἀποκαλύψει τήν κακία τοῦ ὑλιστικοῦ φρονήματος 4 Γαλ. 3,24 79

3. Δυτική καί ὀρθόδοξη ἄποψη γιά τό κοινωνικό πρόβλημα. (ἔμπρακτος ὑλισμός), πού ἐκδηλώνεται καί στή χρήση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν (ἰδιοκτησία). Ἄν ἀσχοληθεῖ κυρίως μέ τήν ἰδιοκτησία; Κατ ἀρχήν εἶναι μιά περιπτωσιολογία. Πρέπει ἔστω τότε νά πεῖ ἔντονα καί μέ σαφήνεια τή θέση τοῦ Χριστιανισμοῦ ἔναντι τῆς ἰδιοκτησίας. Πρέπει νά πεῖ: Τό θεσμό τῆς ἰδιοκτησίας ὁ Χριστιανισμός δέν τόν δέχεται, ἁπλῶς τόν ἀνέχεται σάν προχριστιανική (ρωμαϊκή κυρίως) συνήθεια. Γιατί τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καί τό πλήρωμα αὐτῆς 5. Ἐγώ εἶμαι δοῦλος Θεοῦ, ἀλλά ὁ δοῦλος πεκούνιον οὐκ ἔχει, ἔλεγαν οἱ ἀρχαῖοι. Γιατί ἡ χριστιανική παρέμβαση (τοῦ πάπα τώρα) νά ἀσχοληθεῖ μέ μιά περίπτωση ( πάλη τῶν τάξεων, ἰδιοκτησία) καί νά μή δώσει ἔμφαση στή βάση: ἔμπρακτος ὑλισμός καί πάλη σέ ξένη (τοῦ Θεοῦ) ἰδιοκτησία; Ὁ πάπας δηλαδή τό θέμα του τό ἀντιμετώπισε μέ κοσμικό πνεῦμα, σάν χριστιανίζων οἰκονομολόγος κ.λπ. Χωρίς νά τονίσει τή χριστιανική ἄποψη. Λές καί θέλει νά πολεμήσει, νά βουλώσει τό στόμα τῶν μαρξιστῶν, τώρα πού ὁ μαρξισμός ψυχομαχάει. Ὁ ἀγώνας τοῦ (Ὀρθόδοξου) Χριστιανισμοῦ δέν εἶναι στό οἰκονομικό, κοινωνικό, κ.λπ. ἐπίπεδο, ἀλλά στό πνευματικό. Τά οἰκονομικά κ.λπ. θέματα εἶναι ἐκδηλώσεις τοῦ μή πνευματικοῦ κόσμου (λ.χ, τοῦ ἔμπρακτου ὑλισμοῦ). Δέν ἔχουμε νά παλέψουμε (ἐμεῖς οἱ Χριστιανοί, λέι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος 6 ) μέ ἀνθρώπους, ἀλλά μέ ἀρχές καί ἐξουσίες, δηλαδή μέ τούς κυριάρχους τοῦ σκοτεινοῦ τούτου κόσμου, τά πονηρά (δηλ.) πνεύματα.... Ὁ πάπας στήν ἐγκύκλιό του αὐτή προσπαθεῖ νά διαξιφιστεῖ μέ τίς διάφορες οἰκονομικές θεωρίες, προσπαθεῖ νά βρεῖ τόν μέσον ὅρον. Δικαιοσύνη τή λέει. Ἐπικαλεῖται, ἀντί γιά τήν Ἁγία Γραφή καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, τό φυσικό δίκαιο (παραγρ. 30), τά πορίσματα τῶν συγχρόνων ἐπιστημῶν (παρ. 54, 58, 59), δηλαδή τήν (ἀνθρώπινη) λογική κι ὄχι τήν ἀποκαλυμμένη ἀλήθεια. Αὐτό εἶναι τό λάθος. Ἐκκοσμίκευση. Γιατί; Γιά νά βελτιώσει μόνο κατά ἕνα μικρό βῆμα τή σύγχρονη κατάσταση. Ἀλλά μπλέκεται στήν ἀντιδικία καί ἴσως νά μήν μπορέσει τελικά νά βρεῖ τόν ἀπόλυτο μέσον ὅρο (ἀνθρώπινο δίκαιο). Πρέπει ἀκόμη (κατ ἀναλογίαν πρός τό παράδειγμα τῆς ἰδιοκτησίας, πού ἀνέφερα πιό πάνω) νά γνωρίσουμε σωστά (μέ βάση τήν Ἀγ. Γραφή καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας) τά θέματα πού θίγει ἡ ἐγκύκλιος:ἡ οἰκονομία σάν σύνολο, ἡ ἐργασία, τά ἀστικά δικαιώματα, ἡ κοινωνικότητα, ὁ γάμος, ἡ ἀλλοτρίωση τοῦ ἀνθρώπου, τά μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας, τό πρόβλημα τῆς εἰρήνης, ἡ πολιτική ἠθική, τό κράτος, ὁ πολιτισμός καί ἡ Ἐκκλησία. Τελειώνοντας θέλω νά ἐπαναλάβω πώς ἡ ἐγκύκλιος τοῦ πάπα Ἰωάννη- Παύλου Β εἶναι σοφή, κάνει σωστές ἐπισημάνσεις, ἀλλά τίς ἀντιμετωπίζει μέ κοσμικό πνεῦμα (ἀνθρώπινη σοφία), ἐνῶ θά ἔπρεπε ἔντονα νά προβάλει μόνο τήν ἀποκαλυμμένη ἀπ τό Θεό ἀλήθεια-αὐτό θά ἔκανε ἕνας πνευματικός ἀρχηγός. Αὐτή εἶναι ἡ ὀρθόδοξη ἀνάγνωση ἑνός Ἕλληνα ὀρθόδοξου θεολόγου, πού τήν ὑπογράφει. (1992) 5 Ψαλ. 23, 1 6 Ἐφεσ. 6, 12 80