1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ Ι: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Εξάμηνο 3 ο Μάθημα: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ 3 : ΚΑΤΟΙΚΙΑ Ακαδημαϊκό Έτος: 2013-2014 ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ Διδακτική Ομάδα: Σόνια Χαραλαμπίδου-Διβάνη, Καθηγήτρια Σταύρος Σταυρίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Λέκτορας Claude-Nicolas Ledoux: Κατοικία Βαρελοποιού: Paris : 1804 Θέμα: ΚΑΤΟΙΚΙΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ
2 ΚΑΤΟΙΚΙΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Αντικείμενο του μαθήματος Το ζήτημα του σχεδιασμού κτιρίων κατοικίας είναι από τα κεντρικότερα για την αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερα σε κοινωνίες σαν τη δική μας, που τα πρότυπα της κατοικίας δεν αναπαράγονται με τη δύναμη της παράδοσης, ο σχεδιασμός βρίσκεται αντιμέτωπος με προβλήματα σύνθετα. Οι ανάγκες των κατοίκων, καθώς και οι όροι της ικανοποίησής τους ή μη, εξαρτώνται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε ιστορικής συγκυρίας. Έτσι ο αρχιτέκτονας κάθε φορά βρίσκεται μπροστά σε ερωτήματα χωρίς αυτονόητες απαντήσεις. Τι είναι μία κατοικία ; Κατοικία για ποιους; Με τι είδους χώρους; Για τι είδους ανάγκες; Χρειάζεται πολύ συχνά όχι μόνο να σχεδιαστούν οι χώροι που θα αντιστοιχούν στις ανάγκες των μελλοντικών κατοίκων, αλλά και να εξερευνηθούν τούτες οι ανάγκες όπως και οι τρόποι που οι κάτοικοι φαντάζονται την ικανοποίησή τους. Όσο κι αν φαίνεται κάποτε απλό, το πρόβλημα του σχεδιασμού των χώρων της κατοικίας στην πραγματικότητα ανακινεί το σύνολο των ερωτημάτων της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής. Και χρειάζεται από την πρώτη ήδη επαφή των εκπαιδευόμενων αρχιτεκτόνων με το θέμα «κατοικία» να αναπτυχθεί μια επίγνωση της συνθετότητας ενός τέτοιου προβλήματος. Αντικείμενο του συγκεκριμένου μαθήματος είναι η μελέτη μιας κατοικίας για τέσσερα άτομα σε συγκεκριμένη αστική περιοχή της Αθήνας. Ειδικότερα, σας ζητείται να μελετήσετε το νόημα της κατοίκισης και το υλικό κέλυφος μίας κατοικίας που θα φιλοξενεί αυτό το νόημα, στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος. Πιο συγκεκριμένα, καλείστε να συλλάβετε και να σχεδιάσετε μία κατοικία για τέσσερα άτομα στον χώρο ενός γωνιακού οικοπέδου, στη συμβολή των οδών Μοναστηρίου και Ευκλείδου. Ζητούμενο όμως του μαθήματος δεν είναι μόνο το τελικό σχέδιο μιας τέτοιας κατοικίας. Χρειάζεται οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να μπορέσουν να συστηματοποιήσουν δημιουργικά την εξερεύνηση των ερωτημάτων που θέτει ο σχεδιασμός της κατοικίας, χρειάζεται να αντιληφθούν τον τρόπο που λαμβάνονται διαρκώς αποφάσεις πριν τον σχεδιασμό και κατά τη διάρκειά του, χρειάζεται να καλλιεργήσουν την ικανότητα να διατυπώνουν τα αξιολογικά κριτήρια με βάση τα οποία επιλέγουν ή απορρίπτουν λύσεις.
3 Ζητούμενο του μαθήματος είναι λοιπόν όχι μόνο το τελικό αποτέλεσμα αλλά και το υλικό που αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά σημεία της διαδρομής προς αυτό. Θα εξερευνήσουμε μαζί τις εναλλακτικές επιλογές μιας τέτοιας διαδρομής και τα στάδιά της θα αποτελέσουν κοινό αντικείμενο για όλους. Όμως η ιδιαίτερη πορεία του καθένα και της καθεμιάς θα χαραχτεί σύμφωνα με τις αρχές, τα κριτήρια και τις προτεραιότητες που θα επιλέξει. Γιατί ενώ κανένα αρχιτεκτονικό πρόβλημα δεν έχει μόνο μία λύση, κάθε λύση οφείλει να υπόκειται σε ορθολογικό έλεγχο και να μπορεί για τούτο να κάνει σαφείς τις παραδοχές και τις επιλογές που την υποστηρίζουν. Μέθοδος προσέγγισης του θέματος Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες καλούνται να σχεδιάσουν μια κατοικία. Ένα σύνολο χώρων ζωής λοιπόν όπου κάποιοι θα κατοικήσουν. Όμως ξέρουμε πως σήμερα υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι ζωής. Και γι αυτό πολλών ειδών χώροι κατοίκησης. Δεν αρκεί επομένως η διατύπωση «κατοικία τεσσάρων ατόμων» για την περιγραφή των προδιαγραφών του χώρου που πρόκειται να σχεδιαστεί. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες πρέπει να διατυπώσουν με το δικό τους τρόπο ένα σενάριο χρήσης της κατοικίας στο οποίο να καταστήσουν σαφείς τις παραδοχές τους: Θα ζήσουν εκεί τέσσερις φίλοι, μία οικογένεια με δύο παιδιά, ένας γονιός με δύο παιδιά και τη γιαγιά τους, τέσσερις μετανάστες που αναγκάζονται να μοιραστούν το χώρο, τέσσερις φοιτήτριες κ.ο.κ.; Και πώς υποθέτουμε ότι θα θέλουν να ζουν, ποιες είναι οι ανάγκες τους αλλά και τα όνειρά τους, ποιες μπορεί να είναι οι αξίες αλλά και οι μνήμες που επηρεάζουν τη ζωή τους; Πρέπει λοιπόν να διατυπωθούν με συστηματικό τρόπο οι βασικές παράμετροι ενός σεναρίου, ενός σχεδίου ζωής που θα εκτυλίσσεται σε τούτο το χώρο. Ενός σεναρίου με τις κανονικότητες και τις εξαιρέσεις του, με τις προϋποθέσεις και τις προοπτικές του. Και με βάση αυτό το σενάριο-σχέδιο θα εξερευνηθεί σιγά σιγά ο τρόπος που συγκεκριμένες συνθετικές προτάσεις μπορούν να το εξυπηρετούν. Έτσι θα συγκεκριμενοποιούνται τα κριτήρια αξιολόγησης των προτάσεων και θα διαμορφώνονται τα επιχειρήματα που μπορούν να τις υπερασπίζονται. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μπορούν να δικαιολογούνται οι επιλογές και να ελέγχονται οι συνέπειές τους σε σχέση με τους στόχους που διατυπώνονται στα πλαίσια κάθε ιδιαίτερου σεναρίου χρήσης.
4 Το σενάριο βέβαια δεν είναι μια ολότελα αυθαίρετη κατασκευή. Το αντίθετο συμβαίνει. Χρειάζεται να μπορεί να στηρίζεται στις δυνατότητες που προσφέρει το συγκεκριμένο οικόπεδο, στη συγκεκριμένη περιοχή, στον συγκεκριμένο τόπο. Έτσι οδηγούμαστε στην προκαταρκτική ανάλυση κάποιων ιδιαίτερων γνωρισμάτων της περιοχής της Ακαδημίας Πλάτωνος καθώς και των ιδιαίτερων περιορισμών που θέτει η μορφή, η γεωμετρία και η θέση του οικοπέδου. Σε αυτό το πλαίσιο, θα πρέπει ενδεχομένως να απαντηθεί ένα κεντρικό ερώτημα: πώς συγκροτείται η πραγματικότητα ενός σύγχρονου τρόπου ζωής στην Ακαδημία Πλάτωνος; Τί σημαίνει κατοικείν στην Ακαδημία Πλάτωνος σήμερα; Η επιτόπια παρατήρηση θα αποτελέσει σημαντική συνιστώσα στην προκαταρκτική φάση διερεύνησης των όρων και των συνθηκών του προβλήματος, όχι μόνο για να αποκτήσει η μελλοντική πρόταση ρεαλιστικά χαρακτηριστικά αλλά και για να αναπτυχθεί η ικανότητα συγκεκριμένες παρατηρήσεις να μεταπλάθονται σε κριτήρια και μεθόδους σχεδιασμού. Η συγκεκριμενοποίηση των χαρακτηριστικών της περιοχής και η ερμηνεία τους από τον καθένα και την καθεμιά είναι απαραίτητη για το κομβικό ερώτημα στο οποίο καλείται να πάρει θέση κάθε λύση: Πώς εντάσσεται η προτεινόμενη κατοικία σε ένα υπάρχον αστικό περιβάλλον; Ποια πρέπει να είναι η συσχέτιση της κατοικίας με την πόλη; Ποια πρόκειται να είναι η σχέση της με τον αστικό ιστό που την περιβάλλει, τα κτίρια, τους κοινόχρηστους χώρους, τα σημεία αναφοράς της περιοχής και το τοπικό μικροκλίμα; Κατά τη διάρκεια της συνθετικής διερεύνησης του θέματος ιδιαίτερη σημασία έχει η αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεων. Η πορεία προς την τελική λύση είναι εκπαιδευτικά εξαιρετικά σημαντική, γι αυτό και ενθαρρύνεται η σχεδιαστική διερεύνηση χωρίς προ-διατυπωμένα στερεότυπα. Είναι όμως απαραίτητο κάθε τέτοια διερεύνηση να οδηγεί στη συνειδητοποίηση πως σχεδιάζουμε ουσιαστικά όχι μόνο χώρους αλλά κυρίως σχέσεις χώρων και πως ταυτόχρονα σχεδιάζουμε σχέσεις χρόνων. Επιπλέον, μέσα από τις υλικές σχέσεις των χώρων και των χρόνων, εντέλει σχεδιάζουμε άϋλες, συμβολικές σχέσεις νοημάτων.
5 Συνθετική διαδικασία διερεύνησης των όρων του προβλήματος Χρειάζεται να εξερευνηθεί, πάντα με την προοπτική της αναζήτησης σχεδιαστικής πρότασης σε ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό πρόβλημα (αυτό που περιορίζει το συγκεκριμένο θέμα) η βασική συνθήκη της κατοίκησης: Διαφορετικοί τρόποι οργάνωσης του χώρου σημαίνουν διαφορετικούς τρόπους ζωής. Αντίστροφα, διαφορετικοί τρόποι ζωής αναζητούν αναγκαστικά την έκφραση τους σε διαφορετικές οργανώσεις χώρων. Παρατηρώντας έτσι συγκεκριμένους χώρους, παρατηρώντας τον τρόπο που οι κάτοικοι τοποθετούν αντικείμενα επεμβαίνοντας συχνά στη διάταξη της κατοικίας τους, παρατηρώντας τις χρήσεις των χώρων στη διάρκεια της ημέρας ή σε περιστάσεις εξαιρετικές, μπορούμε να δούμε πώς αποτυπώνεται ένας τρόπος ζωής στον χώρο που τον στεγάζει και τον φιλοξενεί. Μπορούμε έτσι να δούμε πώς ο χώρος επιτρέπει, ενθαρρύνει, εμποδίζει ή και απαγορεύει κάποιες δραστηριότητες, πώς ο χώρος κατοικείται και αλλάζει καθώς κατοικείται. Σε αυτό το πλαίσιο, έχουμε την δυνατότητα να κατανοήσουμε την άρθρωση των τρόπων ζωής στις διαφορετικές εκφάνσεις της κατοίκισης, στους διαφοροποιημένους τύπους κατοικίας, μέσα από σχέσεις χώρων και σχέσεις χρόνων: α. Κάθε κατοικία δεν συνιστά μόνον το σύνολο των χώρων που περικλείει αλλά αποτελεί και το προϊόν της σχέσης των χώρων που την ορίζουν. Χρειάζεται να μην θεωρήσουμε σαν αυτονόητη την άποψη που θέλει κάθε χώρος κατοικίας να έχει τα αυστηρά του όρια και το όνομά του. Χρειάζεται να σκεφτούμε από την αρχή τις σχέσεις χώρων διαφορετικών που άλλοτε λειτουργούν ενιαία και άλλοτε διακριτά, άλλοτε «ανοίγονται» και άλλοτε «κλείνονται», άλλοτε κρύβουν και άλλοτε επιδεικνύουν κ.ο.κ. Χρειάζεται λοιπόν να εξερευνήσουμε τη δυναμική των χώρων της κατοικίας, όπως την αναπτύσσουν οι ποικίλες δραστηριότητες της κατοίκησης. Και χρειάζεται εξίσου να εξερευνήσουμε τη δυναμική της σχέσης των χώρων της κατοικίας με τους χώρους που την περιβάλλουν (ιδιωτικούς ή κοινόχρηστους). Διαγράμματα, κολλάζ και κάθε είδους αναπαραστατικά μέσα μπορούν να επιστρατευτούν στην συνθετική διερεύνηση και αξιολόγηση αυτών των σχέσεων χώρου. Έτσι θα αναδειχθεί ένα ζήτημα εξαιρετικά κρίσιμο για κάθε συνθετική πρόταση: η σημασία των αρχιτεκτονικών στοιχείων που ρυθμίζουν τις σχέσεις των χώρων μεταξύ τους. Στόχος της συνθετικής διαδικασίας είναι να συνειδητοποιηθεί ο ρόλος που παίζουν στη συγκρότηση των ποιοτήτων του χώρου
6 αυτά τα στοιχεία, να εξερευνηθεί η υπόστασή τους και κυρίως η δυναμική τους. Χρειάζεται να προσεχθούν έτσι τα σημεία που ορίζουν τη σχέση των χώρων της κατοικίας με τον υπαίθριο χώρο (μπαλκόνια, κουφώματα, στέγαστρα, σκάλες κ.λ.π.), τα στοιχεία του εσωτερικού χώρου που υποδιαιρούν μεγαλύτερους χώρους σε περιοχές (η σχέση, για παράδειγμα, μιας ανοιχτής «κουζίνας» με το «καθιστικό», ο «διάδρομος», τα εσωτερικά κουφώματα και οι χώροι που δημιουργούν όταν είναι ανοικτά και κλειστά, οι ομαδοποιήσεις των αντικειμένων και τα «κενά» που τις επηρεάζουν κ.ο.κ). Δύο διαλέξεις, στα πλαίσια της ομάδας του μαθήματος, θα επιδιώξουν να ενισχύσουν την συγκεκριμένη, αρχική φάση της συνθετικής προσέγγισης. Η μία θα επιχειρήσει να προσεγγίσει ορισμένα θεμελιώδη ερωτήματα σε εννοιολογικό επίπεδο (ερωτήματα όπως: τι είναι μία κατοικία ; Τι σημαίνει κατοικείν ;), οι πιθανές απαντήσεις στα οποία επηρεάζουν τις γενικές λογικές αποφάσεις που λαμβάνονται στην απαρχή της διαδικασίας του σχεδιασμού και συχνά επικαθορίζουν τα αποτελέσματα του, ενώ η άλλη θα κατευθύνει την προσοχή στην εξερεύνηση του ρόλου των ενδιαμέσων χώρων (κατωφλίων, ημιυπαίθριων χώρων, χώρων μετάβασης κ.λ.π.) στο σχεδιασμό και την εμπειρία της κατοίκησης. β. Κάθε κατοικία αποτελεί προϊόν της σχέσης των χρόνων που την ορίζουν. Κάθε επιλογή του αρχιτέκτονα, κάθε γραμμή που τραβάει στο σχέδιό του, έχει συνέπειες όχι μόνο στο χώρο αλλά και στο χρόνο της κατοίκησης που σχεδιάζεται. Και η κατοίκηση έχει έναν χρόνο πολλαπλό. Ζούμε διαφορετικά στο χώρο μας ανάλογα με την ώρα της ημέρας, την εποχή του έτους, τις συνήθειες και τις υποχρεώσεις μας. Έτσι η κατοικία παίρνει συχνά αλλιώτικη μορφή ανάλογα με το τι συμβαίνει εκείνη τη στιγμή μέσα της. Είναι αλλιώτική όταν γυρνάει ένα παιδί από το σχολείο ή όταν μια φίλη έρχεται για καφέ. Και είναι αλλιώτικη όταν στεγάζει μια γιορτή ή κλείνει ένα πένθος. Υπάρχουν όμως και οι χρόνοι που παρ όλο που δεν επιφέρουν άμεσα ορατές αλλαγές είναι εξαιρετικά κρίσιμοι για τη σχέση των κατοίκων με το χώρο τους. Είναι ο χρόνος της μνήμης και ο χρόνος της προσμονής ή των ονείρων. Κάθε κάτοικος ονειρεύεται και θυμάται. Και έτσι ζει όχι μόνο στο παρόν της κάθε στιγμής του αλλά και στο παρελθόν και στο μέλλον. Στην κατοικία λοιπόν διασταυρώνονται σχέσεις χρόνων διαφορετικών. Και επιδρούν όχι μόνο στις αλλαγές που επιφέρουν στο χώρο αλλά και στο νόημα που αποδίνεται στους διαφορετικούς χώρους.
7 Μέσα από την πολλαπλή επίδραση του χρόνου στη βίωση του χώρου, πρέπει να κατανοήσουν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες πως μια κατοικία δεν είναι μόνο χώρος αλλά και χρόνος ζωής. Και με ανάλογο τρόπο μπορούν να επιχειρήσουν να ενσωματώσουν στην προκαταρκτική ανάλυσή τους για την ευρύτερη περιοχή στοιχεία που αναδεικνύουν τις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος, ο χρόνος ο καθημερινός, ο χρόνος της συλλογικής μνήμης, ο χρόνος της σχόλης κ.λπ. Αντίστοιχη διάλεξη-συζήτηση θα επιχειρήσει να κατευθύνει τον προβληματισμό για τους πολλαπλούς χρόνους της κατοίκησης, και κυρίως να δείξει τι σημαίνει να σχεδιάζουμε με επίγνωση πως επεμβαίνουμε στο χρόνο και όχι μόνο στο χώρο. Στόχοι και αντικείμενα του σχεδιασμού Είναι απαραίτητο η διαδικασία του σχεδιασμού να ξεκινήσει ταυτόχρονα με την ανάλυση της ευρύτερης περιοχής μελέτης, ώστε να εκτιμηθούν αρχικά τα δεδομένα του οικοπέδου ως προς τα χαρακτηριστικά του και τις σχέσεις του με τον περιβάλλοντα χώρο αλλά και για να διατυπωθούν παράλληλα βασικοί στόχοι και ζητούμενα, ερωτήματα και προβλήματα της σχεδιαστικής πορείας. Μαζί με την αποκρυστάλλωση του σεναρίου-σχεδίου κατοίκησης που επιλέχθηκε ζητείται η διερευνητική προσέγγιση των χωρικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών της σχεδιαστικής πρότασης. Καθοριστική είναι η ανάδυση μιας κεντρικής ιδέας που θα ορίσει το στόχο της λύσης αλλά και η όσο γίνεται μεγαλύτερη επίγνωση των κριτηρίων αξιολόγησης των εναλλακτικών επιλύσεων. Διάλεξη συζήτηση εστιασμένη στη σημασία των διαφορετικών τύπων οργάνωσης της κατοικίας, και, γενικότερα, στην διερεύνηση της έννοιας του τύπου ως εργαλείου ανάλυσης και σχεδιασμού του χώρου, θα επιδιώξει να συμβάλει προς αυτήν την κατεύθυνση. Κάθε πρόταση θα πρέπει να επιλύει: -Τη σχέση των χώρων της κατοικίας με ένα συγκεκριμένο σενάριο-σχέδιο χρήσης και έναν προσδιορισμένο τρόπο ζωής. - Την ένταξη της κατοικίας σε ένα συγκεκριμένο αστικό περιβάλλον με ιδιαίτερα φυσικά, ανθρωπογενή και κοινωνικά χαρακτηριστικά.
8 - Την οργάνωση των σχέσεων των χωρικών ενοτήτων της κατοικίας με επιλογές που αφορούν τα μεγέθη, τις αναλογίες και τα όρια των χώρων. - Την σχέση ανάμεσα στη γεωμετρία, τη δομή (κατασκευή), την μορφή και τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την συγκρότηση των χώρων της κατοικίας. - Την ιδιαίτερη μορφή και υπόσταση των αρχιτεκτονικών στοιχείων που ρυθμίζουν τις σχέσεις των χώρων στο εσωτερικό και το εξωτερικό της κατοικίας, τις σχέσεις του κλειστού με τον υπαίθριο χώρο, τις συνάφειες του ιδιωτικού με τον δημόσιο χώρο. - Τη μορφή και το χαρακτήρα του υπαίθριου χώρου της κατοικίας σε σχέση με τον περιβάλλοντα δημόσιο χώρο που έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, δομή και χρήσεις (δρόμοι, πορείες-κινήσεις, αρχαιολογικοί χώροι, διαμορφωμένο φυσικό περιβάλλον, φυσικό και αστικό τοπίο κ.λ.π.). Κάθε πρόταση θα κριθεί από την πορεία που θα διανύσει προς την αποκρυστάλλωσή της, την εσωτερική της συνέπεια και την ικανότητα όσων την επεξεργάστηκαν να ξεκαθαρίζουν τις επιλογές τους κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής της. Τελικά ζητούμενα Η μελέτη θα παραδοθεί σε σχέδια κλίμακας 1:50 και θα συνοδεύεται από πρόπλασμα της λύσης σε κλίμακα 1:100. Ζητείται να παραδοθούν επίσης οποιαδήποτε σχέδια, σκίτσα κ.λ.π., χρειάστηκαν στην πορεία διερεύνησης της λύσης και που μπορούν να περιγράψουν και να δικαιολογήσουν τούτη την πορεία. Καλή δουλειά σε όλες και σε όλους Η Διδακτική Ομάδα