Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι

Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου, Αθανάσιος Τσίκληρας Εργαστήριο Ιχθυολογίας, Τοµέας Ζωολογίας, Τµήµα Βιολογίας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη ΤΘ 134, kstergio@bio.auth.gr Περίληψη Η µακραίωνη αλιευτική εκµετάλλευση των βιολογικών πόρων στις ελληνικές θάλασσες σε συνδυασµό µε τις ακατάλληλες και ανεπαρκείς διαχειριστικές πρακτικές των τελευταίων 50 ετών έχουν επηρεάσει τα θαλάσσια οικοσυστήµατα σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης (οικοσυστηµική υπεραλίευση). Επιπλέον, η κλιµατική αλλαγή προκαλεί µεταβολές στην εξάπλωση, την αφθονία και σε βιολογικά χαρακτηριστικά των θαλάσσιων πληθυσµών. Στην εργασία αυτή, εντοπίζουµε τις διαχειριστικές δυσλειτουργίες και περιγράφουµε τα αναγκαία τεχνικά, πολιτικά και κοινωνικά µέτρα που είναι απαραίτητα για να βελτιωθεί η κατάσταση των αλιευτικών πόρων µέσα από την απρόσκοπτη ανανέωση των ιχθυοπληθυσµών και την προστασία των ενδιαιτηµάτων τους και, τελικά, την αναδόµηση των θαλάσσιων οικοσυστηµάτων. Abstract The exploration of the marine biological resources of the Greek Seas for several millennia and the poor and inefficient management practices of the last 50 years have affected all levels the Hellenic marine ecosystems (i.e. ecosystem overfishing). Some of the key biological characteristics of the marine fish stocks have been also affected by climate change. In this essay, we describe several technical, political and social measures that need to be taken for rebuilding marine ecosystems and improving fisheries status. 1

Εισαγωγή Για να διερευνήσουµε τις προοπτικές ανάπτυξης της αλιείας σε ένα οικολογικό πλαίσιο, ειδικά για τις ελληνικές θάλασσες που αλιεύονται εδώ και χιλιάδες χρόνια (Stergiou 2011), πρέπει να είµαστε σε θέση να αξιολογήσουµε αρχικά τις επιπτώσεις της αλιευτικής δραστηριότητας στα θαλάσσια οικοσυστήµατα. Αυτό µε τη σειρά του απαιτεί να γνωρίζουµε πόση βιοµάζα αφαιρεί ο άνθρωπος από τη θάλασσα ψαρεύοντας και από ποια είδη αφαιρεί τη βιοµάζα αυτή. Η καταγραφή της αλιευτικής παραγωγής 1 στην Ελλάδα, όπως και αλλού, γίνεται κυρίως από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ), η οποία στη συνέχεια δηλώνει την παραγωγή αυτή στον διεθνή Οργανισµό Τροφίµων και Γεωργίας (FAO). Η λεπτοµερής περιγραφή του συστήµατος καταγραφής και η ανάλυση των στοιχείων αλιευτικής παραγωγής της ΕΛΣΤΑΤ έγιναν από τους Stergiou et al. (1997, 2007α,β). Είναι γνωστό, όµως, ότι η καταγραφόµενη παραγωγή περιέχει λάθη και υποεκτιµήσεις ή δεν καταγράφει καθόλου τις ποσότητες που προέρχονται από διάφορες κατηγορίες αλιευτικής δραστηριότητας (κυρίως της παράκτιας και της ερασιτεχνικής αλιείας αλλά και της αλιείας για επιβίωση), ενώ δεν περιλαµβάνει τις ποσότητες των απορριπτόµενων αλιευµάτων 2. Τα λάθη αυτά και οι υποεκτιµήσεις/παραλείψεις µπορούν να διορθωθούν µε τη χρήση συγκεκριµένης µεθοδολογίας που στηρίζεται σε σηµεία αναφοράς και παραδοχές. Οι Tsikliras et al. (2007) έκαναν την πρώτη προσπάθεια για την διόρθωση και ανασύσταση της Ελληνικής αλιευτικής παραγωγής για την περίοδο 1950-2007, χωρίς να εκτιµήσουν την αλιευτική παραγωγή της ερασιτεχνικής αλιείας και της αλιείας για επιβίωση όπως και τα απορριπτόµενα αλιεύµατα. Επιπλέον, µέχρι το 2010 δεν υπήρχαν χρονοσειρές παραγωγής ανά αλιευτικό εργαλείο, περιοχή και είδος, ενώ τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ ήταν διαθέσιµα µόνο από το 1964 και µετά και τα στοιχεία του FAO από το 1950 και µετά. Οι Moutopoulos & Stergiou (2011, 2012) προχώρησαν στην ανασύσταση της ελληνικής αλιευτικής παραγωγής για την περίοδο 1928-2007, δηµιουργώντας ενιαίες χρονοσειρές παραγωγής ανά είδος, για κάθε µια από τις 16 αλιευτικές περιοχές των ελληνικών θαλασσών και για τα κυριότερα αλιευτικά εργαλεία (τράτα βυθού, γρι-γρι, βιντζότρατα και εργαλεία παράκτιας αλιείας). Στη συνέχεια οι Moutopoulos et al. (2014) εκτίµησαν την συνολική ελληνική αλιευτική παραγωγή για την περίοδο 1950-2010, λαµβάνοντας υπόψη και την αλιευτική παραγωγή της ερασιτεχνικής αλιείας και της αλιείας για επιβίωση καθώς και τα απορριπτόµενα αλιεύµατα (Εικ. 1). Έτσι, σήµερα γνωρίζουµε τη συνολική βιοµάζα που αφαιρεί η αλιεία από τις ελληνικές θάλασσες. Η ανασυσταµένη αλιευτική παραγωγή (Εικ. 1) αποτελεί το υπόβαθρο για την αποτύπωση της δοµής και της δυναµικής της ελληνικής αλιείας αλλά και των επιπτώσεών της στα θαλάσσια οικοσυστήµατα. Αυτό µας δίνει την δυνατότητα να εξετάσουµε τις προοπτικές ανάπτυξης και εξέλιξης µιας σηµαντικής παραγωγικής δραστηριότητας, όπως είναι η αλιεία, µέσα σε ένα πλαίσιο που δεν θα είναι σε βάρος της υγείας των θαλάσσιων οικοσυστηµάτων και των φυσικών πόρων που αυτά υποστηρίζουν. 1 Συνώνυµη έννοια των εκφορτώσεων και των συλλήψεων για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας. 2 Τα απορριπτόµενα αλιεύµατα αποτελούν το τµήµα του αλιεύµατος που είναι ανεπιθύµητο και, έτσι, επιστρέφεται (τις περισσότερες φορές νεκρό) πίσω στη θάλασσα, είτε επειδή δεν έχει οικονοµική αξία, είτε επειδή δεν έπρεπε να είχε αλιευθεί (π.χ. το µήκος των ψαριών είναι µικρότερο από το ελάχιστο επιτρεπόµενο εµπορεύσιµο µέγεθος). 2

Αλιευτική παραγωγή σε 1000 t Ανασύσταση, με υπερπόντεια αλιεία Ανασύσταση, ελληνικές θάλασσες Παραγωγή από ΕΛΣΤΑΤ, FAO Εικ. 1. Συνολική αλιευτική παραγωγή της ελληνικής αλιείας (µε και χωρίς αυτή της υπερπόντιας αλιείας) όπως υπολογίστηκε από την ανασύσταση (που περιλαµβάνει την αλιευτική παραγωγή της ερασιτεχνικής αλιείας και της αλιείας για επιβίωση, όπως και τα απορριπτόµενα αλιεύµατα) και αυτή που αναφέρεται από την ΕΛΣΤΑΤ και τον διεθνή οργανισµό FAO για την περίοδο 1950-2010. (από Moutopoulos et al. 2014). Έτος Αλιεία και αλιευτική παραγωγή υπάρχουσα κατάσταση Αυτό που προκύπτει από την συνολική ανασύσταση της αλιευτικής παραγωγής (Εικ. 1) είναι ότι η συνολική βιοµάζα που αφαιρείται από τις ελληνικές θάλασσες είναι περίπου διπλάσια από αυτή που καταγράφεται επίσηµα από την ΕΛΣΤΑΤ. Ιστορικά, διακρίνουµε 4 φάσεις εξέλιξης της ελληνικής αλιείας (βλέπε Μoutopoulos & Stergiou 2011, 2012, Μουτόπουλος & Στεργίου 2012): 1928-1946 (πρώιµη φάση), 1947-1969 (αυξητική φάση), 1970-1994 (φάση πλήρους αλίευσης έως υπεραλίευσης) και 1995-2007 (φάση συρρίκνωσης). Οι φάσεις αυτές ακολουθούν χρονολογικά διάφορες κοινωνικο-οικονοµικές και πολιτικές αλλαγές που διαδραµατίστηκαν στην Ελλάδα τις αντίστοιχες περιόδους που έχουν περιγραφεί αναλυτικά από τους Μoutopoulos & Stergiou (2011, 2012) και Μουτόπουλος & Στεργίου (2012). Οι πιο σηµαντικές αλλαγές από αυτές που καθόρισαν την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισµό της ελληνικής αλιείας ήταν η οικονοµική ενίσχυση από διεθνείς οργανισµούς για την ανασυγκρότηση του αλιευτικού τοµέα, η οργάνωση του αλιευτικού τοµέα σε υποτοµείς και η είσοδος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Ο εκσυγχρονισµός του αλιευτικού στόλου, που στηρίχθηκε σε µεγάλο βαθµό στις επιδοτήσεις της ΕΕ, περιελάµβανε: (α) την αντικατάσταση σκαφών και µηχανών µε µεγαλύτερα σκάφη και ισχυρότερες µηχανές και (β) τον εξοπλισµό των σκαφών µε πιο αποδοτικά αλιευτικά εργαλεία, σύγχρονα ηλεκτρονικά µέσα πλοήγησης και εντοπισµού των αποθεµάτων (π.χ. βυθόµετρα, GPS) και µέσα συντήρησης του αλιεύµατος (π.χ. ψυγεία, παγοµηχανές). Ο εκσυγχρονισµός αυτός έδωσε τη δυνατότητα στον στόλο να επεκταθεί σε νέα αλιευτικά πεδία [σε µεγάλα βάθη, όπου γενικά κυριαρχούν είδη υψηλού τροφικού επιπέδου (Lamprakis et al. 2007), σε πιο αποµακρυσµένες από την ακτή περιοχές], να δραστηριοποιείται όλο το 24ωρο και να αυξήσει σηµαντικά την αλιευτική του ικανότητα (catchability). Η ανάπτυξη αυτή, όµως, της αλιευτικής δραστηριότητας, ικανότητας και προσπάθειας, τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο, είχε σηµαντικές επιπτώσεις στα ελληνικά θαλάσσια οικοσυστήµατα, που περιγράφονται στην επόµενη ενότητα. Επιπτώσεις υπεραλίευσης στα ελληνικά θαλάσσια οικοσυστήµατα Η έντονη αλίευση επηρεάζει όλα τα επίπεδα της οργάνωσης της θαλάσσιας ζωής, δηλαδή τους πληθυσµούς, τις βιοκοινωνίες και τα οικοσυστήµατα. Μείωση αποθεµάτων και αλιευτικής παραγωγής Η πλέον προφανής επίπτωση της έντονης αλιευτικής δραστηριότητας είναι η µείωση της βιοµάζας των ιχθυοπληθυσµών και, έτσι, της αλιευτικής παραγωγής (π.χ. Myers & Work 2003, Pauly et al. 2006). Οι 3

επιπτώσεις της υπεραλίευσης στις ελληνικές θάλασσες παρατηρήθηκαν ήδη από το 1950 (Ανανιάδης 1970). Είναι φανερό ότι παρόλες τις τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, η αλιευτική παραγωγή µειώνεται από το 1995 συνεχώς, οπότε η ελληνική αλιεία έχει εισέλθει στη φάση της συρρίκνωσης (Εικ. 1). Σήµερα, η συνολική βιοµάζα που αφαιρείται από τη θάλασσα είναι η µισή σε σχέση µε αυτήν του 1994 (Εικ. 1). Πράγµατι, σύµφωνα µε τους Tsikliras et al. (2013α), τα ελληνικά αποθέµατα που είναι υπεραλιευµένα ξεπερνούν το 65% και αυτά που είναι πλήρως εκµεταλλευµένα το 32% του συνόλου, ενώ το ίδιο ισχύει γενικά και για τα Μεσογειακά αποθέµατα (Tsikliras et al. 2010α). Αν και θεωρητικά η παραγωγή των υδατοεκτροφών προορίζεται, παγκοσµίως, να αντισταθµίσει την απώλεια της θαλάσσιας αλιευτικής παραγωγής, η επέκταση τους σε είδη υψηλού τροφικού επιπέδου (π.χ. συναγρίδα, φαγγρί) και σε πάχυνση τόννου 3 δηµιουργεί επιπλέον πιέσεις στα ιχθυαποθέµατα αφού πολλά µικρά πελαγικά είδη (π.χ. σαρδέλα, γαύρος, φρίσσα) αλιεύονται αποκλειστικά για να χρησιµοποιηθούν ως τροφή των εκτρεφόµενων ψαριών (Stergiou et al. 2009α, Tsikliras et al. 2014). Επιπτώσεις στις βενθικές βιοκοινωνίες Η αλιεία µε συρόµενα αλιευτικά εργαλεία, όπως οι τράτες βυθού, επηρεάζει την ισορροπία των βενθικών ενδιαιτηµάτων καθώς η σύρση καταστρέφει ο,τιδήποτε φυτρώνει ή προσκολλάται στο βυθό, µειώνοντας έτσι τη θαλάσσια βιοποικιλότητα. Ο παρακάτω απλός υπολογισµός είναι αρκετός για να αντιληφθεί κάποιος τις σηµαντικές επιπτώσεις της αλιείας µε τράτα στα βενθικά οικοσυστήµατα των ελληνικών θαλασσών (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013): σήµερα, στις ελληνικές θάλασσες δραστηριοποιούνται 320 µηχανότρατες που δουλεύουν 220 ηµέρες στο χρόνο, ψαρεύοντας περίπου 12 ώρες την ηµέρα. Με ένα άνοιγµα τράτας 10 m και θεωρώντας ότι η ταχύτητα σύρσης είναι 5,5 km/h, προκύπτει, µε έναν απλό πολλαπλασιασµό, ότι οι τράτες σαρώνουν συνολικά 50.000-60.000 km 2 κάθε χρόνο, δηλαδή περίπου µια φορά κάθε m 2 του αλιεύσιµου βυθού σε βάθη 0-200 m (που έχει έκταση περίπου 90.000 km 2 ). Επιπτώσεις στις στρατηγικές ζωής των ειδών Η έντονη αλιευτική δραστηριότητα επηρεάζει επίσης τις στρατηγικές ζωής των ψαριών, αφού τα είδη για να αντεπεξέλθουν στην επιπλέον θνησιµότητα εξαιτίας της αλιείας αναπαράγονται νωρίτερα και σε µικρότερο µέγεθος και ηλικία, ενώ το µέγιστο µήκος µειώνεται επίσης (π.χ. Stergiou 2002, Olsen et al. 2004). Για παράδειγµα, ιστορικές καταγραφές δείχνουν ότι το µέγεθος του κυνηγού Coryphaena hippurus της σαρδέλας Sardina pilchardus και των ειδών του γένους Mullus έχουν µειωθεί τα τελευταία 2000-3600 χρόνια εξαιτίας της υπεραλίευσης (Stergiou 2011), ενώ αλιευτικές έρευνες έχουν δείξει ότι το µήκος της σαρδέλας στο Β. Αιγαίο µειώθηκε την περίοδο 1996-2000 εξαιτίας της υπεραλίευσης (Voulgaridou & Stergiou 2003). Αλιευτική ταπείνωση Η αλιεία στοχεύει επιλεκτικά στα µεγάλα σε µέγεθος άτοµα και είδη επειδή αυτά πωλούνται ακριβότερα (Tsikliras & Polymeros submitted, Τσίρος et al. 2013). Έτσι, η αλιεία αφαιρεί από τη θάλασσα πρώτα τα µεγάλα ψάρια (τόσο ενδοειδικά όσο και διαειδικά) οδηγώντας στην σταδιακή εξάλειψη των κορυφαίων 3 Η πρακτική αυτή θέτει επίσης και σηµαντικά ηθικά, κοινωνικο-οικονοµικά ζητήµατα, αφού τα µικρά αυτά πελαγικά ψάρια, που αλιεύονται κυρίως στις ακτές της Αφρικής και της Ν. Αµερικής, θα µπορούσαν να αποτελέσουν τροφή για τους πληθυσµούς των φτωχών αυτών περιοχών ενώ τώρα καταλήγουν στο πιάτο των εύπορων καταναλωτών του Β. Ηµισφαιρίου (Stergiou et al. 2009α). 4

θηρευτών και στην βαθµιαία µείωση του µέσου µήκους των ατόµων στα αποθέµατα και στην παραγωγή [διεργασία γνωστή ως fishing down, αλιευτική ταπείνωση (Pauly et al. 1998, Stergiou & Tsikliras 2011)]. Στις ελληνικές θάλασσες, τα πρώτα ίχνη αλιευτικής ταπείνωσης παρατηρήθηκαν ήδη από τις αρχές του 1950 στις πιο έντονα αλιευόµενες περιοχές (π.χ. κόλποι Θερµαϊκού, Καβάλας, Ευβοϊκού και Σαρωνικού), αφού σε αυτές το ποσοστό συµµετοχής των ψαριών Α κατηγορίας (που γενικά ανήκουν σε υψηλό τροφικό επίπεδο) µειώθηκε µε ταυτόχρονη αύξηση του ποσοστού των ειδών Γ κατηγορίας (Ανανιάδης 1970). Πράγµατι, διαχρονικά το µέσο τροφικό επίπεδο της αλιευτικής παραγωγής των υψηλού τροφικού επιπέδου ψαριών (αυτών µε τροφικό επίπεδο >4) στις ελληνικές θάλασσες µειώθηκε την περίοδο 1950-2005 από 4,35 σε 4,15 (Stergiou 2005). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που χρησιµοποιούνται στοιχεία από αλιευτικές έρευνες (MEDITS, Stergiou & Tsikliras 2011). Οικοσυστηµική υπεραλίευση Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι η έντονη αλιευτική δραστηριότητα αλλοιώνει τη δοµή και λειτουργία των οικοσυστηµάτων (οικοσυστηµική υπεραλίευση). Στην ουσία, η αλιεία οδηγεί τα οικοσυστήµατα στην ανώριµη κατάσταση (πρώιµα στάδια διαδοχής) και προκαλεί προσαρµογές και εξελικτικές τάσεις που γενικά ευνοούν τα ελαστικά είδη (δηλ. τα είδη µε µικρή διάρκεια ζωής, µικρό µέγεθος, µικρό µήκος γεννητικής ωρίµασης, χαµηλό τροφικό επίπεδο, µεγάλο ρυθµό αύξησης και µεγάλη παραγωγικότητα) (Stergiou 2002, Stergiou & Christensen 2011). Έτσι, η υπέρµετρη αλιεία επηρεάζει την ικανότητα των οικοσυστηµάτων να παρέχουν τις υπηρεσίες (ρυθµιστικές, διατροφικές, πολιτιστικές, αισθητικές) που ιστορικά παρείχαν, µε σηµαντικές κοινωνικο-οικονοµικές επιπτώσεις. Κλιµατική αλλαγή και ιχθυαποθέµατα Η κλιµατική αλλαγή επηρεάζει διάφορες βιολογικές λειτουργίες όπως την αναπαραγωγή (Tsikliras et al. 2010β) και την εξάπλωση και αφθονία των ιχθυοπληθυσµών (Cheung et al. 2010). Για παράδειγµα, η αύξηση της θερµοκρασίας είχε ως αποτέλεσµα την εξάπλωση της θερµόφιλης φρίσσας Sardinella aurita από το Ν. στο Β. Αιγαίο, µε παράλληλη αύξηση της αφθονίας της (Tsikliras 2008). Η κλιµατική αλλαγή λοιπόν επηρεάζει και τη διαχείριση των ιχθυαποθεµάτων και αυτό γιατί η θερµοκρασία αποτελεί το ερέθισµα για τον ορµονικό έλεγχο της γεννητικής ωρίµασης των ψαριών (π.χ. Tsikliras & Antonopoulou 2006). Έτσι, µεταβολές της θερµοκρασίας µπορούν να προκαλέσουν αλλαγές στην έναρξη και τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου. Στη Μεσόγειο, όπου τα περισσότερα είδη ψαριών αναπαράγονται µεταξύ Μαΐου και Ιουλίου (Tsikliras et al. 2010β), τα διαχειριστικά µέτρα που αφορούν την εποχική απαγόρευση της αλιείας µε σκοπό την προστασία του αναπαραγωγικού δυναµικού γίνονται αναποτελεσµατικά αν η αναπαραγωγή, εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής, κορυφωθεί νωρίτερα, π.χ. τον Απρίλιο αντί για το Μάιο. Ο δείκτης της µέσης θερµοκρασίας του αλιεύµατος (mean temperature of the catch, MTC) προτάθηκε πολύ πρόσφατα από τους Cheung et al. (2013) για την εκτίµηση της επίδρασης της αύξησης της θαλάσσιας θερµοκρασίας στη σύσταση της θαλάσσιας αλιευτικής παραγωγής. Ο δείκτης αυτός βασίζεται στις θερµοκρασιακές προτιµήσεις κάθε είδους, που προκύπτουν από την παγκόσµια εξάπλωσή του (και διατίθενται για όλα τα είδη που αλιεύονται από τους Cheung et al. 2013), και στη βιοµάζα του, 5

που προσεγγίζεται µε τα δεδοµένα αλιευτικής παραγωγής, τα οποία πρέπει πρώτα να διορθωθούν (ως προς την αλιευτική προσπάθεια για να αποκλειστεί η επίδρασή της). Μέση θερμοκρασία αλιεύματος ( o C) 19.0 18.0 17.0 y = 0.0246x -31.242 R² = 0.6075 y = 0.023x -28.42 r² = 0.581 16.0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Έτος Εικ. 2. Μέση θερµοκρασία του αλιεύµατος των ελληνικών θαλασσών την περίοδο 1960-2007 (άσπροι κύκλοι) και µέση θερµοκρασία του αλιεύµατος σε ένα υποθετικό σενάριο σταδιακής αύξησης της βιοµάζας τριών ξενικών θερµόφιλων ειδών για το 2000-2007 (µαύροι κύκλοι). Η MTC στις ελληνικές θάλασσες αυξήθηκε µε ρυθµό 0,2 ο C ανά δεκαετία (από 17,5 ο C το 1970 σε 18,2 ο C το 2007) (Εικ. 2), δηλαδή έχει αλλάξει η αναλογία θερµόφιλων προς ψυχρόφιλα είδη προς όφελος των θερµόφιλων, είτε γιατί αλιεύονται µεγαλύτερες ποσότητες θερµόφιλων ειδών είτε µικρότερες ποσότητες ψυχρόφιλων (Τσίκληρας & Στεργιου 2013α). Η αύξηση του MTC αφορά µόνο στη µεταβολή της βιοµάζας και αφθονίας των αυτόχθονων ειδών που αλιεύονται, αφού στις ελληνικές θάλασσες δεν καταγράφεται ακόµη η αλιευτική παραγωγή των ξενικών ειδών. Έτσι, εξετάσαµε ένα υποθετικό σενάριο σταδιακής αύξησης της βιοµάζας τριών θερµόφιλων ειδών [της στρογγυλορέγκας Etrumeus teres που αλιεύεται στις Κυκλάδες (Kallianiotis & Lekkas 2005) και ειδών των γενών Siganus και Upeneus που αλιεύονται σταθερά στο Ν Αιγαίο] από το 2000 έως το 2007 (Εικ. 2). Στην περίπτωση αυτή, η MTC στις ελληνικές θάλασσες αυξάνεται µε υψηλότερο ρυθµό, 0,25 ο C ανά δεκαετία (σε 18,4 ο C το 2007) (Εικ. 2), δηλαδή αλλάζει περαιτέρω η αναλογία θερµόφιλων προς ψυχρόφιλα είδη προς όφελος των θερµόφιλων. Υφιστάµενο πλαίσιο διαχείρισης - δυσλειτουργίες Με βάση τα παραπάνω είναι φανερό ότι η έντονη αλιευτική δραστηριότητα στις ελληνικές θάλασσες έχει σηµαντικές επιπτώσεις στους ιχθυοπληθυσµούς, τις βιοκοινότητες και τα οικοσυστήµατα, γεγονός που εγείρει ερωτήµατα για την αναποτελεσµατικότητα και τις δυσλειτουργίες του υφιστάµενου πλαισίου διαχείρισης και για τους πραγµατικούς παράγοντες-δράσεις που πρέπει να διαχειριστούµε. Η διαχείριση των αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο και στις ελληνικές θάλασσες στηρίζεται κυρίως σε στατικά, τεχνικά µέτρα, που δεν αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο (Stergiou et al. 1997, 2007α,β, Στεργιου et al. 2013, Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). Τέτοια µέτρα είναι, π.χ. η ρύθµιση ελάχιστου ανοίγµατος του µατιού των διχτυών, η απαγόρευση αλιείας σε ορισµένες εποχές και περιοχές και το ελάχιστο επιτρεπόµενο εµπορεύσιµο µέγεθος (ΕΕΜ). Οι µόνες περιπτώσεις δυναµικής διαχείρισης (δηλ. διαχείρισης µε βάση τα αποτελέσµατα των ετήσιων εκτιµήσεων των αποθεµάτων) είναι οι περιπτώσεις της διαχείρισης του τόννου Thunnus thynnus και του ξιφία Xiphias gladius. Τα τεχνικά µέτρα είναι συχνά αντικρουόµενα και αναποτελεσµατικά, αφού δεν λαµβάνουν υπόψη την διαθέσιµη επιστηµονική γνώση (Stergiou et al. 2009β). Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το ΕΕΜ που έχει οριστεί για 26 µόνο Μεσογειακά είδη, από τα περίπου 100 που αλιεύονται στη Μεσόγειο και που σχεδόν για όλα το ΕΕΜ είναι µικρότερο από το µήκος πρώτης γεννητικής ωρίµασης των ειδών αυτών (Στεργίου et al. 2011). Το µόνο τεχνικό µέτρο που είχε ευεργετική επίδραση στους ιχθυοπληθυσµούς είναι η απαγόρευση της αλιείας µε µηχανότρατα τους καλοκαιρινούς µήνες (Στεργίου & Καλλιανιώτης 6

2013). Παρ όλ αυτά, το µέτρο αυτό έχει στην πράξη καταργηθεί τα τελευταία 3 χρόνια, αφού τα αλιευτικά πεδία πέραν των έξι ναυτικών µιλίων αλιεύονται πλέον όλο το χρόνο ( αλιεία στα διεθνή νερά, Tsikliras et al. 2013a, Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). Τέλος, όταν οι αλιευτικές δραστηριότητες στοχεύουν σε πολλά είδη (π.χ. το αλίευµα µιας σύρσης της τράτας µπορεί να αποτελείται από περισσότερα από 25 είδη), όπως είναι η αλιεία µε όλα σχεδόν τα εργαλεία στη Μεσόγειο και τις ελληνικές θάλασσες, είναι πρακτικά αδύνατο να καθοριστούν τεχνικά µέτρα που θα ευνοούν όλα τα είδη που αλιεύονται, αφού αυτά έχουν ποικίλο µέγεθος, διαφορετική εξωτερική µορφολογία, βιολογία και συµπεριφορά. Προοπτικές ανάπτυξης της αλιείας σε ένα οικοσυστηµικό πλαίσιο Η ανάπτυξη του παραγωγικού τοµέα της αλιείας σε ένα οικοσυστηµικό πλαίσιο είναι δυνατή όπως επίσης είναι αναστρέψιµη, τουλάχιστον προς το παρόν, και η κακή σηµερινή κατάσταση των αποθεµάτων και των οικοσυστηµάτων. Μεσο-µακροπρόθεσµα η αλιευτική παραγωγή µπορεί να αυξηθεί και τα οικοσυστήµατα να συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Για να γίνει, όµως, αυτό απαιτούνται µια σειρά από δράσεις σε τεχνικό, πολιτικό και ατοµικό/κοινωνικό επίπεδο. Τεχνικό επίπεδο: Η ύπαρξη αξιόπιστης εικόνας της κατάστασης των ελληνικών αλιευτικών αποθεµάτων απαιτεί βελτίωση της αξιοπιστίας των αλιευτικών δεδοµένων που καταγράφονται και τακτικές εκτιµήσεων των αποθεµάτων. Αυτό µπορεί να γίνει µε τις παρακάτω δράσεις: (i) Οι εκτιµήσεις της κατάστασης των αποθεµάτων στις ελληνικές θάλασσες πρέπει να λαµβάνουν υπόψη την αλιεία από σκάφη τρίτων χωρών (π.χ. η Τουρκία αφαιρεί τουλάχιστον 40.000 t στο Αιγαίο, η Ιταλία και Αλβανία στο Ιόνιο) (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). (ii) Να αρχίσει άµεσα και να συνεχιστεί ανελλιπώς το εθνικό πρόγραµµα συλλογής αλιευτικών δεδοµένων που έχει διακοπεί στην Ελλάδα από το 2008. Τα δεδοµένα που θα προκύψουν από αυτό το πρόγραµµα µπορούν να αξιοποιηθούν παράλληλα και για την τακτική εκτίµηση των ελληνικών αποθεµάτων. Το ζήτηµα αυτό είναι επίσης κατ εξοχήν πολιτικό. (iii) Η ΕΛΣΤΑΤ πρέπει άµεσα να υιοθετήσει τα αποτελέσµατα των ερευνών ανασύστασης της ελληνικής αλιευτικής παραγωγής. Πολιτικό επίπεδο: (iv) Ο κύριος παράγοντας που οδηγεί στην υπεραλίευση είναι αναµφίβολα η υπερβολική αλιευτική προσπάθεια και δραστηριότητα (αριθµός σκαφών, ηµέρες και ώρες αλιείας). Έτσι, η πρώτη, αυτονόητη δράση είναι η έντονη µείωση του στόλου και των ηµερών/ωρών αλιείας, µε ταυτόχρονη εκπαίδευση και παροχή κινήτρων στους ψαράδες που θα επηρεαστούν από τη δράση αυτή ώστε να στραφούν σε εναλλακτικές δραστηριότητες σχετικές µε τη θάλασσα (π.χ. οικοτουρισµός, αλιευτικός τουρισµός, καταδυτικός τουρισµός). (v) Ένας άλλος πολύ σηµαντικός παράγοντας που οδηγεί στην υπεραλίευση είναι όλες οι µορφές επιδοτήσεων και αποζηµιώσεων προς τους ψαράδες (π.χ. αφορολόγητα καύσιµα, τεχνολογικός εξοπλισµός) (Sumaila et al. 2010). Με µοναδική εξαίρεση την αποζηµίωση για την πραγµατική απόσυρση σκάφους, όλες οι υπόλοιπες µορφές στην ουσία επιδοτούν τους ψαράδες να πιάσουν και το τελευταίο ψάρι. (vi) Οι ευεργετικές επιδοτήσεις, π.χ. για αλιευτική έρευνα και θέσπιση προστατευµένων περιοχών (Sumaila et al. 2010), πρέπει να ενισχυθούν σηµαντικά. (vii) Πρέπει άµεσα να θεσπιστούν µεγάλης κλίµακας θαλάσσιες προστατευόµενες περιοχές, στις οποίες θα απαγορεύεται κάθε αλιευτική δραστηριότητα. Αυτή η δράση, που είναι απόλυτα συµβατή µε τη διαχείριση σε επίπεδο οικοσυστήµατος, θα αναδοµήσει τα θαλάσσια οικοσυστήµατα επιτρέποντας σε 7

όλους τους οργανισµούς να αναπαράγονται, να τρέφονται και να µεγαλώνουν ανενόχλητα (π.χ. Browman & Stergiou 2004). Οι έρευνες δείχνουν ότι µεσο-µακροπρόθεσµα η αλιευτική παραγωγή στα γειτονικά αλιευτικά πεδία θα αυξηθεί, αφού αυτά θα εποικιστούν µε άτοµα όταν ξεπεραστεί η βιοχωρητικότητα της προστατευόµενης περιοχής. (viii) Τα τεχνικά µέτρα εποχικής απαγόρευσης θα πρέπει να προσαρµόζονται ετησίως µε βάση τα αποτελέσµατα των επιστηµονικών αλλαγών συµπεριλαµβανοµένης της κλιµατικής αλλαγής [π.χ. η απαγόρευση της αλιείας µε τράτες πρέπει να επεκταθεί τουλάχιστον µέχρι το Σεπτέµβριο και Οκτώβριο (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013)]. (ix) Το ΕΕΜ να αυξηθεί µε βάση την υπάρχουσα γνώση για κάθε είδος και να θεσπιστούν ΕΕΜ για όσον το δυνατόν περισσότερα εµπορικά είδη (Στεργίου et al. 2011). (x) Στην αναθεώρηση της ΚΑλΠ, τα ανεπιθύµητα αλιεύµατα πλέον δεν θα απορρίπτονται αλλά θα εκφορτώνονται στις ιχθυόσκαλες. Το µέτρο αυτό δηµιουργεί πρακτικά (π.χ. χώρου), οικολογικά (αύξηση θνησιµότητας) και οικονοµικά προβλήµατα (δηµιουργίας αγοράς για απορριπτόµενα) (Τσίκληρας & Στεργίου 2013β, Sarda et al. 2013) χωρίς να αποτρέπει την αφαίρεση των ψαριών από το οικοσύστηµα. Έτσι, η ΚΑλΠ θα έπρεπε τουλάχιστον να προωθήσει τη χρήση επιλεκτικότερων αλιευτικών εργαλείων για να µειωθούν τα απορριπτόµενα στην πηγή τους (Τσίκληρας & Στεργίου 2013β, Sarda et al. 2013). Ατοµικό/κοινωνικό επιπεδο: Οι άµεσα ή έµµεσα εµπλεκόµενοι στη διαχείριση και οι καταναλωτές πρέπει να ενηµερωθούν για τη σηµασία της διατήρησης των οικοσυστηµάτων ώστε να µην είναι αδιάφοροι για το µέλλον των κοινών πόρων. Έτσι, (xi) οι καταναλωτές πρέπει να µάθουν να µην καταναλώνουν ψάρια µε µέγεθος µικρότερο από το µέγεθος της πρώτης γεννητικής ωρίµασης καθώς και είδη που κινδυνεύουν και είναι ευπαθή στην υπεραλίευση (xii), οι σεφ πρέπει να µάθουν να µην προτείνουν συνταγές µε είδη που είναι ευάλωτα στην υπεραλίευση και είδη που απειλούνται (Apostolidis & Stergiou 2012), (xiii) οι υπεύθυνοι για την αστυνόµευση εφαρµογής των µέτρων πρέπει να µάθουν για τις επιπτώσεις της ελλιπούς ή επιλεκτικής αστυνόµευσης που επιτρέπει ή ανέχεται την παρανοµία και τέλος, (xiv) οι ψαράδες πρέπει να µάθουν ότι ο καιροσκοπισµός που αποβλέπει στο άµεσο και υψηλό κέρδος, απλώς θα οδηγήσει τα αποθέµατα στην κατάρρευση λίγο νωρίτερα και µαζί µε αυτά θα καταρρεύσουν και θέσεις εργασίας τους, όπως έγινε µε την κατάρρευση της αλιείας του γάδου Gadus morhua στη Νέα Γη. Βιβλιογραφία Ananiadis KI (1970) The effects of trawl fishing on the stocks of different commercial species in Greek waters. Proceedings of the Hydrological Institute of Athens Academy, pp. 493-497. Apostolidis C, Stergiou KI (2012) Fish ingredients in online recipes do not promote the sustainable use of vulnerable taxa. Marine Ecology Progress Series 465: 299-304 Browman HI, Stergiou KI (2004) Marine Protected Areas as a central element of ecosystem-based management: defining their location, size and number. Marine Ecology Progress Series 274: 271-272 Cheung WWL, Lam VWY, Sarmiento JL, Kearney K, Watson R, Zeller D, Pauly D (2010) Large-scale redistribution of maximum fisheries catch potential in the global ocean under climate change. Global Change Biology 16: 24 35 Cheung WWL, Watson R, Pauly D (2013) Signature of ocean warming in global fisheries catch. Nature 497: 365-369 Kallianiotis A, Lekkas V (2005) First documented report on the Lessepsian migrant Etrumeus teres (Pisces: Clupeidae) in the Greek Seas. Journal of Biological Research 4: 225-229 Lamprakis MK, Kallianiotis AA, Stergiou KI (2007) Trophic level of fishes caught by trawls in Thracian Sea. Journal of Natural History 42: 687-694 Moutopoulos DK, Stergiou KI (2011) The evolution of Greek fisheries during the 1928-1939 period. Acta Adriatica 52: 183-200 Moutopoulos DK, Stergiou KI (2012) Spatial disentangling of Greek commercial fisheries landings per gear between 1928-2007. Journal of Biological Research 18: 265-279 Moutopoulos DK, Tsikliras AC, Stergiou KI (2014) Reconstruction of Greek fishery catches per fishing gear and area (1950-2010). Fisheries Centre Research Reports (in press) Myers RA, Worm B (2003) Rapid worldwide depletion of predatory fish communities. Nature 423: 280-283 Olsen EM, Heino M, Lilly GR, Morgan MJ, Brattey J, Ernande B, Dieckmann U (2004) Maturation trends indicative of rapid evolution preceded the collapse of northern cod. Nature 428: 932-935 8

Pauly D, Alder J, Bakun A, Heileman A, Kock KH, Mace P, Perrin W, Stergiou KI, Sumaila UR, Verrios, Freire KMF, Sadovy Y, Christensen V, Kaschner V, Palomares MLD., Tyedmers P, Wabnitz C, Watson R, Worm B (2006) Chapter 18 - Marine fisheries systems. pp. 477-511. In: Baker J, Moreno Casasola P, Lugo A, Suárez Rodríguez A, Ling Tang LD (eds) Millennium Ecosystem Assessment: Ecosystems and human well-being. A framework for assessment: Condition and trends. Island Press, Washington Pauly D, Christensen V, Dalsgaard J, Froese R, Torres F Jr (1998) Fishing down marine food webs. Science 279: 860 863 Sarda F, Coll M, JJ Heymans, Stergiou KI (2013) Overlooked impacts and challenges of the new European discard ban. Fish and Fisheries (υπό έκδοση) Stergiou KI (2002) Overfishing, tropicalization of fish stocks, uncertainty and ecosystem management: resharping Ocham's razor. Fisheries Research 55: 1-9 Stergiou ΚΙ (2005) Fisheries impact on trophic levels: long-term trends in Hellenic waters. pp. 326-329. In: Papathanassiou E, Zenetos A (eds) State of the Hellenic marine environment. Hellenic Centre for Marine Research,Athens, Greece Stergiou ΚΙ (2011) Mediterranean ecosystems, shifting baselines and databases. In: Gertwagen R, Fortibuoni T, Giovanardi O, Libralato S, Solidoro C, Raicevich S (eds) When Humanities meet ecology: Historic changes in Mediterranean and Black Sea marine biodiversity and ecosystems since the Roman period until nowadays. pp. 95-102. ISPRA (Publisher), Serie Atti, Rome Stergiou KI, Christersen V (2011) Fishing down food webs. In: Christensen V, Maclean J (eds) Ecosystem Approaches to Fisheries- A Global Perspective, pp. 72-78, Oxford University Press Stergiou KI, Tsikliras AC (2011) Fishing-down, fishing-through and fishing-up: fundamental process versus technical details. Marine Ecology Progress Series 441: 295-301 Stergiou ΚΙ, Christou ED, Georgopoylos G, Zenetos A, Souvermezoglou C (1997) The Hellenic Seas: physics, chemistry, biology and fisheries. Oceanography Marine Biology - an Annual Review 35: 415-538 Stergiou KI, Moutopoulos DK, Tsikliras AC, Papaconstantinou C (2007α) Hellenic marine fisheries: a general perspective from the National Statistical Service data. In: Papaconstantinou C, Zenetos A, Vassilopoulou V, Tserpes G (eds) State of Hellenic fisheries, pp. 132-140. HCMR, Athens Stergiou KI, Moutopoulos KI, Tsikliras AC (2007β) Spatial and temporal variability in Hellenic marine fisheries landings. In: Papaconstantinou C, Zenetos A, Vassilopoulou V, Tserpes G (eds) State of Hellenic fisheries, pp. 141-150. HCMR, Athens Stergiou KI, Tsikliras AC, Pauly D (2009α) Farming up the Mediterranean food webs. Conservation Biology 23: 230-232 Stergiou KI, Moutopoulos DK, Armenis G (2009β) Perish legally and ecologically: the ineffectiveness of the minimum landing sizes in the Mediterranean Sea. Fisheries Management and Ecology 16: 368 375 Sumaila UR, Khan A, Teh L, Watson R, Tyedmers P, Pauly D (2010) Subsidies to high seas bottom trawl fleets and the sustainability of demersal fish stocks. Marine Policy 34:495-497 Tsikliras AC (2008) Climate-related geographic shift and sudden population increase of a small pelagic fish (Sardinella aurita) in the eastern Mediterranean Sea. Marine Biology Research 4: 477-481 Tsikliras AC, Antonopoulou E (2006) Reproductive biology of round sardinella (Sardinella aurita) in the north-eastern Mediterranean. Scientia Marina 70: 281-290. Tsikliras AC, Polymeros K (2013) Fish market prices drive overfishing of the big ones. submitted Tsikliras AC, Moutopoulos DK, Stergiou KI (2007) Reconstruction of Greek marine fisheries landings, and comparison of national with FAO statistics. Fisheries Centre Research Reports 15(2): 121-137. Fisheries Centre, University of British Columbia Tsikliras AC, Dinouli A, Stergiou KI (2010α) Exploitation pattern of the Mediterranean fisheries. Rapport du Congrès de la Commission Internationale pourl Exploration Scientifique de la Mer Méditerranée 39: 683 Tsikliras AC, Antonopoulou E, Stergiou KI (2010β) Spawning period of Mediterranean marine fishes. Reviews in Fish Biology and Fisheries 20: 499-538 Tsikliras AC, Tsiros V-Z, Stergiou KI (2013α) Assessing the state of Greek marine fisheries resources. Fisheries Management and Ecology 20: 34-41 Tsikliras AC, Stergiou KI, Adamopoulos N, Pauly D, Mente E (2014) Shift in trophic level of Mediterranean mariculture species. Conservation Biology, in press Voulgaridou P, Stergiou KI (2003) Τrends in various biological parameters of the European sardine, Sardina pilchardus (Walbaum, 1792), in the Eastern Mediterranean Sea. Scientia Marina 67(Sup.): 269-280 Μουτόπουλος Κ, Στεργίου ΚΙ (2012) Η ιστορία της Ελληνικής αλιείας (1928 έως σήµερα) Protagon, 19/09/2012 Στεργίου ΚΙ, Καλλιανιώτης Α (2013) Η ελληνική αλιεία τάσεις, εξέλιξη και διαχείριση. Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 5-9 Στεργίου ΚΙ, Καραχλέ ΠΚ, Τσίκληρας Α, Μαµαλάκης Η (2011) Κραυγή ιχθύος. Ψάρια ελληνικών θαλασσών Βιολογία, αλιεία, διαχείριση. 358 σελ. Εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα Τσίρος Β-Ζ, Πολύµερος Κ, Στεργίου ΚΙ, Τσίκληρας Α (2013) Σχέση εµπορικής τιµής και µήκους σώµατος για τα ψάρια των ελληνικών θαλασσών. Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 209-212 Τσίκληρας Α, Στεργίου ΚΙ (2013α) Η µέση θερµοκρασία των αλιευµάτων των ελληνικών θαλασσών. Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 205-208 Τσίκληρας Α, Στεργίου ΚΙ (2013β) Η Κοινή Αλιευτική Πολιτική για τα απορριπτόµενα. Protagon, 5/06/2013 9