در استانهاي ايران دكتر مجيد آقايي استاديار اقتصاد گروه اقتصاد نظري دانشگاه مازندران

230 شماره /306 زمستان 1395 سرمايه انساني و بهرهوري نيروي كار در استانهاي ايران دكتر مهديه رضا قليزاده استاديار اقتصاد گروه اقتصاد بازرگاني دانشگاه مازندران دكتر مجيد آقايي استاديار اقتصاد گروه اقتصاد نظري دانشگاه مازندران چكيده با توجه به اهميت فراوان نقش سرمايه انساني در بهرهوري نيروي كار در اين نوشته به بررسي تأثير سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور در قالب الگوي پانل ديتا و تخمينزن اثرات ثابت با بهكارگيري تابع توليد ترانسلوگ در دوره زماني 1380 تا 1392 ميپردازيم. نتايج پژوهش گوياي آن است كه در دوره بررسي شده سرمايه انساني يكي از عوامل مهم و اثرگذار بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور بوده است. 1- پيشگفتار يكي از زمينههاي مهم در پژوهشهاي اقتصادي امروز موضوع سرمايه انساني است. سرمايه انساني يا كيفيت نيروي كار يا دانش نهادينه شده در انسان مايه افزايش توليد و رشد اقتصادي كشورها ميشود. سرمايه انساني اگر چه از زمان اقتصاددانان كالسيك مورد بحث بوده ولي آنچه در اين چند دهه مورد توجه قرار گرفته است مدلسازي و بهدست دادن الگوهاي ملي از رشد و توسعه اقتصادي است كه در آنها سرمايه انساني ديده شده باشد. با نگاهي به كشورهايي مانند ژاپن و آلمان كه منابع اقتصادي خود را در جنگ جهاني دوم از دست داده بودند در مييابيم كه عواملي جز عوامل فيزيكي در كار بوده است كه توانسته اين كشورها را به شكل امروزي توانمند سازد. لستر تارو در كتاب رويارويي بزرگ آورده است:»در قرن آينده اگرچه ممكن است آمريكا به لحاظ نيروي نظامي نيروي برتر دنيا باشد اما از نظر اقتصادي ژاپن حرف اول را خواهد زد«. آنچه اين كشورها را به اينجا رسانده رشد اقتصادي بوده ولي نه رشدي كه از عوامل فيزيكي بهدست آمده باشد بلكه منابع انساني و نيروي انديشه و نوآوري بوده كه رشد شتابان و به دنبال آن توسعه را فراهم آورده است )آقايي و رضاقليزاده 1392(. از سوي ديگر بررسي منابع رشد اقتصادي كشورها نشان ميدهد كه در ده سال گذشته كشورهاي صنعتي نزديك به 50 درصد از رشد توليد خود را با افزايش بهرهوري بهدست آوردهاند. در كشورهاي رو به توسعه پيشرو مانند مالزي بهرهوري سهم چشمگيري در رشد اقتصادي داشته است تا آنجا كه در اين كشور سهم بهرهوري كل عوامل توليد (TFP) در رشد اقتصادي در برنامة نخست )1971-90( كمابيش 13 درصد در برنامه دوم )1991-2000( نزديك به 25/5 درصد بوده و در برنامه سوم )2001-2010( به 42/5 درصد افزايش يافته است )آقايي 1390(.

231 شماره 306/ زمستان 1395 با نگاهي به كشورهايي مانند ژاپن و آلمان كه منابع اقتصادي خود را در جنگ جهاني دوم از دست داده بودند در مييابيم كه عواملي جز عوامل فيزيكي در كار بوده است كه توانسته اين كشورها را به شكل امروزي توانمند سازد. آنچه اين كشورها را به اينجا رسانده رشد اقتصادي بوده ولي نه رشدي كه از عوامل فيزيكي بهدست آمده باشد بلكه منابع انساني و نيروي انديشه و نوآوري بوده كه رشد شتابان و به دنبال آن توسعه را فراهم آورده است. در اقتصاد جهاني دانش بعنوان مهمترين سرمايه جانشين سرمايههاي مالي و فيزيكي شده است. در اين چند دهه تأثير عوامل سنتي توليد مانند منابع طبيعي كار و سرمايه كم اهميتتر شده و اهميت منابع ناملموس مانند اطالعات و دانش افزايش يافته است. اين دگرگوني پيامدهاي مهم و جدي براي اندازهگيري و مديريت بهرهوري داشته است. در مكاتب گوناگون اقتصادي از سرمايه انساني بعنوان محرك كليدي براي كاركرد سازماني و منبعي مهم براي توسعه پايدار ياد ميشود و سرمايههاي انساني يكي از منابع توسعه بهرهوري و كاركرد عوامل توليد است. از آنجاييكه در هدفهاي سند چشمانداز و برنامه توسعه اقتصادي و اجتماعي بهرهوري يكي از عوامل اصلي رسيدن اقتصاد كشور به جايگاه نخست در ميان كشورهاي منطقه دانسته شده است بررسي تأثير سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي انساني در كشور و يافتن همبستگي ميان اين دو و همچنين سياستگذاريهاي الزم براي نگهداشت و توسعه اين سرمايهها داراي اهميت بسيار است. بنابراين در اين نوشتار به بررسي نقش سرمايه انساني در بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور در چارچوب الگوي پانل ديتا پرداخته ميشود. براي رسيدن به هدف پژوهش نخست مباني نظري و پژوهشهاي انجام شده در گذشته را يادآور ميشويم سپس به الگوي پژوهش معرفي متغيرها و انجام آزمونهاي الزم ميپردازيم و آنگاه مدل پژوهش برآورد و نتايج بهدست آمده نشان داده ميشود. در پايان چكيدة دستاوردها و پيشنهادهايي چند به دست داده ميشود. 2 مباني نظري پژوهش در نخستين مدلهاي رشد اقتصادي كه منسوب به هارود 1 و دومار 2 است نرخ رشد جمعيت از شاخصهاي تعيينكننده رشد شناخته شده بيآنكه سخني از سرمايه انساني در ميان باشد. اما گذشت زمان و تجربة كشورها روشن ساخت كه اين انگاره درست نيست بلكه مهارتها عادات رفتار و دانش نيروي كار )سرمايه انساني( است كه تعيينكننده اصلي در فرايند توليد است و كمي ت نيروي كار اهميت چنداني ندارد. دنيسون 3 به بررسي حسابداري رشد اقتصادي آمريكا پرداخت و به اين نتيجه رسيد كه عوامل نيروي كار ساده و سرمايه فيزيكي نميتوانند رشد اقتصادي آمريكا را نشان دهند و عامل يا عوامل ديگري نيز وجود داشته كه بر رشد اقتصادي آمريكا مؤثر بوده و از 5 مهمترين آنها سرمايه انساني است. آزاوا 4 مدل رشد نئوكالسيك را با افزودن سرمايه انساني اصالح كرد اما لوكاس اين مدل را تكميل و سرمايه انساني را بعنوان يك عامل بنيادي اثرگذار بر رشد اقتصادي معرفي كرد. از همينرو امروزه در نظريههاي اقتصادي نيروي كار يكسان و برابر درنظر گرفته نميشود و ناهمسانيهاي بسيار براي نيروي كار ميشناسند. بنابراين در اين چند دهه سرمايه انساني كانون بسياري از دگرگونيهاي اقتصاد بوده و در تبيين مسائل گوناگون اقتصادي مانند نابرابري دستمزدها بهعلت سن و شغل ناهمگني بيكاري افراد ماهر و تنظيم مقررات شغلي از سوي اتحاديههاي كارگري و... نقش برجسته داشته است. آنچه امروزه اهميت سرمايه انساني و ضرورت پرداختن به آنرا دو چندان كرده پيوند بسيار نزديك ميان سرمايه انساني و رشد اقتصادي و درآمد افراد است تا آنجا كه كشورهاي با شاخصهاي سرمايه انساني باالتر از بهرهوري بيشتر و در نتيجه رشد اقتصادي و درآمد بيشتري بهرهمند ميشوند. آموزش بيشتر و بهتر به افزايش مهارتهاي افراد ميانجامد و همين توليد كاالها و خدمات بيشتر و رشد اقتصادي تندتر را بهدنبال دارد. فزون بر آن تأثير سرمايه

1395 زمستان /306 شماره 232 با انساني سرمايه همچنين كرد. خواهد تندتر را اقتصادي رشد آهنگ تكنولوژي انتقال فرايند تسريع بر انساني داد. خواهد گسترش را اجتماعي و فردي آزاديهاي بلندمدت در اجتماعي دگرگونيهاي به كمك از دارد. پيوند ملي درآمد و اقتصادي رشد و بهرهوري با راه دو از انساني سرمايه كه گفت ميتوان برسرهم افزايش مايه و ميانجامد افراد بيشتر تواناييهاي به آموزشي سرمايهگذاريهاي با انساني سرمايه تشكيل يكسو اصلي منبع )كه را پسانداز رشد بيشتر درآمد ديگر سوي از ميشود ملي درآمد افزايش و توليد رشد و بهرهوري و انساني سرمايههاي گوناگوني با سرمايهاي كاالهاي بهرهوري كه آنجا از و دارد پي در است( سرمايه تشكيل ديده آموزش و تحصيلكرده افراد به پيوسته جامعه اقتصادي پيشرفت با دارد پيوند كارآزموده و متخصص افراد ميشود ملي درآمد افزايش و توليد بهرهوري افزايش باعث انساني سرمايه بدينسان داشت. خواهد نياز بيشتري است آن بر مينسر داشت. خواهد پي در را انساني سرمايه زمينه در بيشتر سرمايهگذاريهاي نيز ملي درآمد افزايش و بيشتر آموزش كه ميگويد همچنين است. او درآمد و توليد قدرت اصلي منشأ فرد به شده داده آموزش اندازة كه رتمك هيچرو به آموزش در سرمايهگذاري بازده كه ميدهد نشان و ميانجامد درآمدها عادالنهتر توزيع به مردمان 2002(. 6 پاترينوس و )ساخاروپولوس نيست فيزيكي سرمايهگذاريهاي بازده از مكمل انساني سرمايه كرد. بهرهبرداري بهتر فيزيكي سرمايههاي از بتوان كه ميشود موجب انساني سرمايه پيشرفته كشورهاي اقتصادي رشد در كاست. خواهد ديگري اقتصادي بازده از يك هر نبود و است فيزيكي سرمايه اقتصادي رشد و بهرهوري از بزرگي بخش كه ميشود گفته است. داشته برجسته نقشي انساني سرمايه صنعتي نيروي توليد عامل مهمترين كه است شده روشن ديگر امروزه آنهاست. انساني سرمايه از برخاسته كشورها اين در بزرگي نقش اينكه از گذشته كار بهتر كيفيت و بيشتر توانمندي از انساني نيروي بهرهمندي است. كارآمد انساني نيا بر اقتصاددانان بيشتر ميانجامد. طبيعي و فيزيكي منابع از گستردهتر بهرهگيري به ميكند بازي توليد افزايش انساني منابع ميكند تعيين را كشور اجتماعي و اقتصادي توسعه روند و ويژگيها سرانجام آنچه كه دارند توافق نكته ثروت اصلي پايه انساني»منابع كه: است آن بر 7 هاربيسون فردريك نمونه براي مادي. منابع يا سرمايه نه است هستند كوشندهاي عوامل انسانها كه درحالي توليدند تبعي عوامل طبيعي منابع و سرمايه ميدهد تشكيل را ملتها ار سياسي و اجتماعي اقتصادي سازمانهاي ميكنند بهرهبرداري طبيعي منابع از و ميسازند متراكم را سرمايهها كه در آن از و دهد توسعه را مردمانش دانش و مهارتها نتواند كه كشوري ميبرند. جلو به را ملي توسعه و ميسازند بخشد«. توسعه را ديگري چيز هيچ نميتواند كند بهرهبرداري كارساز گونه به ملي اقتصاد پيشين پژوهشهاي به نگاهي 3- ميشود ديده )1992( هويت و اگهين و )1991( هلپمن و گروسمن )1990( رومر مدلهاي در چنانكه ميانجامد. اقتصادي رشد و بهرهوري افزايش به نوآوري هر و برميآيد نوآوري براي تالش از فني پيشرفت است. بهرهوري افزايش و توليد عامل مهمترين شايد و مهم عوامل از توسعه و پژوهش كه گفت ميتوان بنابراين و اقتصادي رشد توسعه و پژوهش سرمايه انباشت افزايش با همراه كه ميدهد نشان جهان اقتصادي پيشرفتهاي برنامههاي ميان كه است داده نشان تجربي بررسيهاي از بسياري آن از گذشته است. داشته افزايش نيز بهرهوري كم ي بررسي براي گرفته صورت پژوهشهاي دارد. وجود عل ي پيوند بهرهوري و اقتصادي رشد و توسعه و پژوهش شده شناخته رشد تعيينكننده شاخصهاي از جمعيت رشد نرخ اقتصادي رشد مدلهاي نخستين در كه ساخت روشن كشورها تجربة و زمان گذشت اما باشد. ميان در انساني سرمايه از سخني بيآنكه كه است انساني( )سرمايه كار نيروي دانش و رفتار عادات مهارتها بلكه نيست درست انگاره اين ندارد. چنداني اهميت كار نيروي كمي ت و است توليد فرايند در اصلي تعيينكننده

233 1395 زمستان 306/ شماره نزديك بسيار پيوند كرده چندان دو آنرا به پرداختن ضرورت و انساني سرمايه اهميت امروزه آنچه سرمايه شاخصهاي با كشورهاي كه آنجا تا است افراد درآمد و اقتصادي رشد و انساني سرمايه ميان آموزش ميشوند. بهرهمند بيشتري درآمد و اقتصادي رشد نتيجه در و بيشتر بهرهوري از باالتر انساني رشد و بيشتر خدمات و كاالها توليد همين و ميانجامد افراد مهارتهاي افزايش به بهتر و بيشتر تكنولوژي انتقال فرايند تسريع بر انساني سرمايه تأثير آن بر فزون دارد. بهدنبال را تندتر اقتصادي اجتماعي دگرگونيهاي به كمك با انساني سرمايه همچنين كرد. خواهد تندتر را اقتصادي رشد آهنگ داد. خواهد گسترش را اجتماعي و فردي آزاديهاي بلندمدت در توسعه و پژوهش هزينههاي )كه 60 و 50 دهههاي در بهرهوري و اقتصادي رشد توسعه و پژوهش برنامههاي و توسعه و پژوهش هزينههاي ميان همبستگي بر داللت شده( منظور رشد مدلهاي در توضيحي متغير يك بعنوان رشد بر انساني سرمايه تأثير بررسي به چندي پژوهشهاي در 1392(. )آقايي دارد بهرهوري و ملي ناخالص توليد ميپردازيم: آنها از فشردهاي به كه است شده پرداخته بهرهوري و اقتصادي انساني سرمايه ميان همبستگي بررسي به نوشتهاي در )2008( 8 رام راتي و پاين ئي جيمز گوئل كي راجيو و رفته كار به 1953-2000 سالهاي در آمريكا كشور آمارهاي بررسي اين در پرداختهاند. آمريكا در بهرهوري و بهرهگيري درونزا رشد مدلهاي از آمريكا در بهرهوري و اقتصادي رشد با انساني سرمايه ميان ارتباط يافتن براي توسعه و پژوهش هزينههاي و آموزش مانند انساني سرمايه گوناگون شاخصهاي از بررسي اين در است. شده پژوهش هزينههاي نقش همگان تصور برخالف كه ميدهد نشان بررسي اين يافتههاي است. شده بهرهبرداري بوده غيرفدرالي توسعه و پژوهش هزينههاي نقش از بزرگتر آمريكا بهرهوري و اقتصادي رشد در فدرالي وتوسعه اثر ديگر بخش دو با سنجش در نظامي توسعه و پژوهش هزينههاي بررسي اين نتايج برپاية همچنين است. است. داشته بهرهوري و اقتصادي رشد بر بيشتري اعطايي پژوهشي گرنتهاي و هزينهها تأثير بررسي به پژوهشي در )2011( 9 لفرن الرس و جاكوب برايان 2000 تا 1980 زماني دوره در علمي بهرهوري بر بينالمللي علوم بنياد و سالمت بينالمللي مؤسسه سوي از اعطايي گرنتهاي و 10 پسادكتري دورههاي كارشناسان به اعطايي گرنتهاي تأثير پژوهش اين در آنان پرداختند. آنان كردند. بررسي و تحليل و تجزيه معمولي مربعات حداقل برآورد از بهرهجويي با را دكتري دانشجويان به اين نتايج گرفتند. درنظر علمي بهرهوري شاخص بعنوان را سال پنج در شده منتشر مقاالت شمار بررسي اين در مقاالت شمار بر پسادكتري و دكتري مقاطع در پژوهشگران به اعطايي گرنتهاي افزايش با كه داد نشان بررسي ميشود. افزوده بهرهوري و اقتصادي رشد بر انساني سرمايه تشكيل تأثير بررسي به پژوهشي در )2011( 11 زانگ ليان و چانگو آنان پرداختند. (GMM) يافته تعميم گشتاورهاي تخمينزن و پويا پانل الگوهاي از بهرهگيري با چين كشور در توسعهيافته كمتر توسعهيافته دسته سه به توسعهيافتگي درجه پايه بر را چين گوناگون استانهاي پژوهش اين در كردند. بررسي را استانها اين در بهرهوري و اقتصادي رشد بر انساني سرمايه تأثير و كردند تقسيم نيافته توسعه و اقتصادي رشد بر بيشتري تأثير راهنمايي تحصيالت برابر در متوسطه تحصيالت كه داد نشان پژوهش اين دستاورد سرمايه از بيشتري سود توسعهيافته كمتر استانهاي برابر در يافته توسعه استانهاي همچنين و دارد چين بهرهوري و ميبرند. انساني ميان همبستگي بررسي به گرنجري عليت و همجمعي روش از بهرهگيري با )2012( 12 همكاران و ايمران متغيرهاي با GDP كه داد نشان پژوهش نتايج پرداختند. پاكستان در بهرهوري و اقتصادي رشد و انساني سرمايه پرداخت و ناخالص ثابت سرمايه تشكيل بهداشت عمومي هزينههاي آموزش عمده )هزينههاي مدل توضيحي در اجتماعي هزينههاي و GDP ميان بلندمدت پيوند يك كه معناست بدين اين و است همجمع بدهي( خدمات

1395 زمستان /306 شماره 234 است شده تأكيد بهداشت و آموزش عمومي هزينههاي افزايش بر بررسي اين در همچنين دارد. وجود پاكستان شد. خواهد پايدار اقتصادي رشد سوي به حركت و بهرهوري افزايش موجب زيرا رشد مدل پايه بر كامرون در انساني نيروي بهرهوري بر انساني سرمايه تأثير بررسي به )2012( 13 همكاران و نايا داد نشان نتايج پرداختند. 1970-2010 زماني دوره در گرنجر انگل علي ت از بهرهگيري با و ويل و رومر منكيو دارد. بهرهوري بر دار معني و مثبت تأثير انساني سرمايه كه در پاكستان در بهرهوري بر انساني سرمايه تأثير بررسي به پژوهشي در )2014( 14 عبدالوحيد و سلطان فيصل كار نيروي مانند اقتصاد عرضه بخش متغيرهاي پژوهش اين در آنان پرداختند. كالن اقتصاد الگوي يك قالب قرار بررسي مورد همزمان را سرمايهگذاري و مصرف مانند تقاضا بخش متغيرهاي و انساني و فيزيكي سرمايه 2012 تا 1996 زماني دوره در پاكستان در كار بازار و انساني سرمايه ميان همبستگي كه داد نشان نتايج دادند. مثبت بهرهوري افزايش راه از كشور آن داخلي ناخالص توليد بر آموزشي هزينههاي تأثير درحاليكه است اندك است. معنيدار و رشد بر انساني سرمايه و توسعه و پژوهش هزينههاي تأثير بررسي به پژوهشها از برخي در نيز ايران در و پژوهش هزينههاي تأثير بررسي به پژوهشي در )1391( مبارك و نظري است. شده پرداخته بهرهوري و اقتصادي كدهاي سطح در بهرهوري بر توسعه و پژوهش هزينههاي تأثير آنان پرداختند. ايران صنايع در بهرهوري بر توسعه دوره در كه است آن گوياي نتايج كردهاند. بررسي را 1387 تا 1374 سالهاي در ايران گوناگون صنايع رقمي دو نرخ خارجي مصرفي مواد سهم سودآوري توليد به سرمايه نسبت متخصص انساني سرمايه تأثير شده بررسي اثر گوناگون صنايع در توليد عوامل كل بهرهوري بر وقفه سه با توسعه و پژوهش هزينههاي و وقفه دو با ارز شيميايي فرآوردههاي صنايع به مربوط بهرهوري در توسعه و پژوهش هزينههاي تأثير بيشترين است. داشته مثبت است. بوده تجهيزات و ماشينها پالستيكي الستيكي نفت بر خارجي و داخلي توسعه و پژوهش هزينههاي تأثير بررسي به پژوهشي در )1390( كميجاني و باقرزاده دوره يك در آلمون جملهاي چند وقفه رهيافت از استفاده با ايران كشاورزي بخش در توليد عوامل كل بهرهوري و داخلي توسعه و پژوهش هزينههاي تأثير آمده بهدست نتايج پايه بر پرداختهاند. 1387( تا )1358 ساله 30 زماني است. معنيدار و مثبت كشاورزي بهرهوري در خارجي ايران در بهرهوري و اقتصادي رشد بر آموزش و انساني سرمايه تأثير زمينه در داخلي بررسيهاي كه آنرو از بررسي اين در است نگرفته انجام كشور استانهاي در بهرهوري بر انساني سرمايه تأثير بررسي ولي شده انجام گردد. برطرف موجود خأل تا ميشود كوشش متغيرها بررسي و پژوهش مدل 4- لوكاس انساني سرمايه مدل چارچوب در بيشتر اقتصادي رشد و بهرهوري بر انساني سرمايه اثر برسرهم نسبت بازدهي است انباشتپذير توليد نهادههاي همه كه انگاره اين با لوكاس مدل در ميشود. مطرح )1988( به دستيابي روش كاراترين و بهترين بهرهوري بهبود توليدي منابع كمبود به توجه با امروزه افزايش نيز بهرهوري نهادهها از بهرهگيري افزايش با همراه اگر ميشود. شناخته اقتصادي رشد يكي است: رويكرد دو از استفاده مستلزم همواره اقتصادي رشد بود. خواهد بيشتر توليد رشد يابد ديگري و ميشود ميسر توسعه طرحهاي اجراي و سرمايه و كار نيروي افزايش با كه نهادهها افزايش توليد بهتر كيفيت با كااليي يا بيشتر ستانده يابد تغيير داده مقدار بيآنكه آن در كه بهرهوري بهبود ميشود.

235 شماره 306/ زمستان 1395 با توجه به محدود بودن منابع و نامحدود بودن نيازهاي انساني افزايش جمعيت و رقابت سنگين در اقتصاد جهاني بهبود بهرهوري نه يك گزينه كه يك ضرورت است. بيگمان رشد و توسعه اقتصادي كشورها در نرخ رشد بهرهوري آنها نهفته است. مشكالت پرشمار اقتصادي و اجتماعي همچون نرخ رشد باالي جمعيت اقتصاد تك محصولي ساختار نادرست نظام اقتصادي و اداري افزايش نرخ بيكاري اندك بودن سرمايهگذاري و... كه بيشتر كشورهاي رو به توسعه و از جمله ايران با آن روبهرو هستند اهميت بهرهوري و لزوم پرداختن به فرهنگ بهرهوري را بيش از پيش روشن ميكند. به مقياس برآمده از نهادههاي انباشتپذير ثابت است. لوكاس در تابع توليد بهجاي نيروي كار فيزيكي سرمايه انساني را گذاشت. از ديد وي عوامل اقتصادي از راه مطالعه و تحصيل سرمايه انساني را انباشت ميكنند. اين مدل با فرض بازدهي نسبت به مقياس ثابت همان مدل رشد ربلو 15 است. با اين تفاوت كه در آن مقياس كل سرمايه سرمايه فيزيكي و انساني را دربرميگيرد. لوكاس چنين ميانگارد كه در تابع توليد سرمايه انساني بازدهي نسبت به مقياس سرمايه انساني ثابت است. از اينرو توليد نهايي سرمايه انساني كه انگيزه افراد براي تحصيل آموزش و مطالعه را تعيين ميكند ثابت است. براي برآورد شكل تابعي مناسب از ميان شكلهاي تابعي موجود تابع توليد با توجه به مزاياي توابع انعطافپذير شكل تابعي ترانسلوگ به استناد كاربرد گسترده آن در بررسيهاي مشابه و همچنين از ديدگاه ويژگيهاي نظري و آماري از جمله امكان استخراج آسانتر توابع تقاضاي عوامل توليد براي اين پژوهش از آن بهره ميبريم )اميني 1379 (. شكل عمومي تابع توليد ترانسلوگ با درنظر گرفتن تغييرات تكنيكي برپايه زمان )متغير روند زماني T( بهصورت تابعي از لگاريتم عوامل توليد نشان داده ميشود. اگر X را تابعي همگن از درجه اول برحسب عوامل توليد درنظر بگيريم تابع Y برحسب تابع X و عوامل زمان بهصورت زير است: LnY = α 0 + Σ α t LnX t + δ t T + 1 / 2 ΣΣ β tj LnX t LnX j + Σγ it LnX t T + 1 / 2 δ tt T 2 Σβ tj باشد. تابع Σو α t = 0 شرط الزم براي تأييد بازدهي ثابت نسبت به مقياس در اين تابع اين است كه = 1 توليد كاب داگالس حالت ويژهاي از اين تابع توليد است. اگر مجموع ضرايب توليدي β در برآورد تابع توليد ij برابر با صفر و مجموع α ها برابر با يك شود آنگاه تابع توليد ترانسلوگ به تابع توليد كاب داگالس تبديل ميشود. t تابع توليد كاب داگالس نخستين بار در سال 1928 معرفي شد. تابع توليد اصلي تنها دو نهاده سرمايه و كار را در بر ميگرفت. آن تابع همگن از درجه يك در برابر سرمايه وكار يا بازده ثابت در برابر مقياس انگاشته شده بود. سپس اين تابع تعميم داده شد كه نخستين تعميم تابع توليد كاب داگالس اين بود كه جمع پارامترهاي نهادهها عددي غير از )1( باشد. اين توابع بعنوان توابع توليد تعميم يافته كاب داگالس ناميده ميشود. Y = AX β1 1 X β2 2 كه در آن Y معرف مقدار ستانده و Xi مقدار نهاده بكار رفته در توليد و A پارامتر فناوري است. با توجه به مطالعات انجام شده پيشين و مباني نظري پژوهش براي بررسي تأثير سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي انساني در استانهاي بررسي شده در اين پژوهش از تابع توليد ترانسلوگ زير استفاده ميكنيم. Y = AX (L,K,H) كه در تابع باال X نشاندهنده عوامل توليد مورد استفاده در فرايند توليد ميباشند كه در اين پژوهش عوامل توليد عبارت است از نيروي كار (L) موجودي سرمايه (K) و سرمايه انساني (H) كه باعث توليد ستانده Y ميشوند. اين تابع براي نخستين بار از سوي كريستينسن يورگنسن و الئو در سال 1972 مطرح گرديد. اين به علت داشتن مزيتهاي منحصر به فرد در دهههاي اخير بهطور گسترده مورد پسند و عالقه اقتصاددانان قرار گرفته است. فرم غير خطي تابع

1395 زمستان /306 شماره 236 1376(: نجارزاده و )موسينژاد ميشود داده نمايش چنين نهاده دو براي ترانسلوگ Y = AX β1 e 1 Xβ2 (φ/2) (LnX ) (LnX2) 2 1 گرفتن درنظر با ترانسلوگ تابع كلي شكل ميشود. تبديل داگالس كاب تابع به باشد φ = 0 اگر تابع اين در گرفته درنظر نمايي بهصورت انساني سرمايه و سرمايه موجودي كار نيروي توضيحي متغيرهاي و Y مستقل متغير ميشود. LnY = α 0 + α L LnL + α K LnK + α H LnH + 1 / 2 α LL (LnL) 2 + 1 / 2 α KK (LnK) 2 + 1 / 2 α HH (LnH) 2 + α LK LnLLnK + α LH LnLLnH + باشيم: داشته بايد باشد برقرار مقياس به نسبت ثابت بازدهي فرض باال تابع در اگر α KH LnKLnH α L + α K + α H = 1 α LL + α LK + α LH = 0 α KK + α LK + α KH = 0 α HH + α HL + α HK = 0 كشور استانهاي در كار نيروي بهرهوري بر انساني سرمايه تأثير بررسي بر مبني پژوهش اين اصلي هدف به توجه با ميگيريم: كار به را زير ترانسلوگ توليد تابع پيشين شده انجام بررسيهاي و پژوهش نظري مباني از بهرهگيري با Lny = α 0 + α 1 LnK + α 2 Lnh + α 3 LnhLnk + α 4 (Lnh) 2 + α s (Lnk) 2 + ε است شده تقسيم كار نيروي بر ترانسلوگ توليد تابع متغيرهاي همه ميشود ديده باال معادله در كه همانگونه و كار نيروي بهرهوري مدل اين وابسته متغير بنابراين است. شده تبديل كار نيروي سرانه به متغيرها عبارتي به يا عبارتست مدل اين وابسته متغير است. كار نيروي برابر در انساني سرمايه و سرمايه موجودي مدل مستقل متغيرهاي آمار آنها. كار نيروي تعداد بر تقسيم بررسي مورد استانهاي افزوده ارزش با است برابر كه كار نيروي بهرهوري از سرمايه موجودي است. شده گردآوري گوناگون سالهاي در ايران آمار مركز آماري سالنامههاي از متغير اين به مربوط از متغير اين به مربوط آمار كه است تحقيق اين در استفاده مورد توضيحي متغيرهاي از يكي (k) كار نيروي سرانه است. شده گرفته مركزي بانك اطالعاتي منابع گوناگوني شاخصهاي اقتصادي بررسيهاي در است. پژوهش اين در توضيحي متغير ديگر (h) انساني سرمايه و دانست انسان كار كيفيت بهبود را انساني سرمايه دنيسون است. شده برگزيده انساني سرمايه اندازهگيري براي از 16 ماهون مك داد. قرار مالك را مختلف تحصيالت سطح با كار نيروي درآمدهاي تفاوت آن اندازهگيري براي هب عالي آموزش در سرمايهگذاري و GDP از درصدي صورت به دبيرستان و دبستان دورههاي در سرمايهگذاري شاخص بعنوان آموزشي هزينههاي از گريليچز ميكند. ياد انساني سرمايه شاخص بعنوان از درصدي صورت سرمايه بعنوان تجربه با و ماهر كار نيروي شاخص از پژوهش اين در برد. بهره خود پژوهش در انساني سرمايه كار»نيروي است: چنين ماهر كار نيروي براي ايران آمار مركز تعريف كه است گفتني است. شده بهرهگيري انساني توسعه به رو كشورهاي بويژه كشورها توجه ملل سازمان سوي از شده منتشر آمارهاي برپايه استانهاي در كار نيروي بهرهوري بر انساني سرمايه كه آنجا از است. ناچيز بسيار انساني سرمايه به داشته موضوع اين به بيشتري اهتمام و توجه بايد اقتصادي سياستگذاران دارد مثبت تأثير كشور گوناگون بخشهاي در متخصص و ماهر انساني نيروي جذب توان مناسب سياستهاي اتخاذ با و باشند افزايش و انساني سرمايه رشد به توجه با وگرنه سازند فراهم را صنعت جمله از كشور اقتصادي فرصتهاي جذب لحاظ از اشتغال و ديده آموزش و متخصص كار نيروي ميان شكاف توليد نيافتن بهرهوري در منفي عاملي خود كه شد خواهد نمايان تحصيلكرده كار نيروي بيكاري بهصورت شغلي است. كار نيروي

237 1395 زمستان 306/ شماره ار فني كارهاي انجام توانايي كردهاند كسب كه تجربهاي و فني دانش اعتبار به كه ميشود اطالق شاغالني به ماهر اقتصادي توسعه و رشد نتيجه در و بهرهوري در آنچه كه است اين گوياي داخلي و خارجي پژوهشهاي بيشتر دارند«. بنابراين (Lucas, R )1988 دانش( بر استوار كار )نيروي است تحصيلكرده و ماهر كار نيروي است اثرگذارتر انساني سرمايه جانشين متغير بعنوان باسواد( كار )نيروي مهارت و تحصيالت داراي كار نيروي از پژوهش اين در است. شده استفاده مدل برآورد و تخمين 4-1- مدل در رفته كار به متغيرهاي مانايي تا است نياز برآورد از پيش هستند زماني سري بهصورت كه مدلهايي در هستند پانل بهصورت كه مدلهايي در ولي گيرد. انجام برآورد متغيرها بودن مانا از اطمينان از پس و شود بررسي و است زياد پژوهش اين در شده استفاده زماني دوره اينكه به توجه با اما ندارد. وجود متغيرها( )نامانايي مشكل اين بررسي براي است. گرفته انجام متغيرها به مربوط پايايي آزمونهاي آمده بهدست نتايج درستي از يافتن اطمينان براي شين و پسران ايم همكاران و لوين آمارههاي برپايه كه شد بهرهگيري پانل واحد ريشه آزمونهاي از متغيرها مانايي است. بوده ايستا سطح در و 99 درصد باالي اطمينان سطح در رفته كار به متغيرهاي همه فيشر و فيشر و پسران -1 رگرسيون نوع افزوده ارزش سرمايه موجودي انساني سرمايه كار نيروي آماره آماره آماره آماره -17/3908-13/5665-5/3356-13/1488 لوين آزمون Levin, Lin & Chu -8/7656-10/2189 21/549 10/0090- وشين پسران آزمون Im, Pesaran and Shin 23/934 254/685 0/0094 11/314 16/229 فيشر آزمون ADF-Fisher 24/931 291/450 0/0139 10/992 88/263 فيشر آزمون PP-Fisher بررسي محاسبات منبع: نشان 2 جدول در را متغيرها ميان همبستگي ماتريس شده بررسي متغيرهاي ميان همبستگي بررسي براي دنباله در دادهايم. -2 سرمايه موجودي انساني سرمايه سرانه افزوده ارزش سرانه افزوده ارزش 1 0/780 0/73 انساني سرمايه 0/780 1 0/489 سرمايه موجودي 0/73 0/489 1 تحقيق محاسبات منبع: باال جدول در كه همانگونه است. پژوهش در شده گرفته كار به متغيرهاي همبستگي ضرايب نشاندهنده باال جدول دارد. بااليي و مثبت همبستگي افزوده ارزش با سرمايه موجودي و انساني سرمايه ميشود ديده

238 شماره /306 زمستان 1395 4-2- برآورد مدل پس از به دست دادن مدل و با گردآوري آمار و اطالعات بايسته براي ارزيابي مدل بايد شيوه روش برآورد پانل ديتا تعيين شود. بنابراين نخست براي تعيين بودن )يا نبودن( عرض از مبدأ جداگانه براي هر يك از مقاطع )استانها( از آماره F ليمر بهرهگيري شد. نتيجه اين آزمون داللت بر رد فرضيه صفر )يعني حداقل مربعات معمولي( داشت. سپس براي اينكه مدل با بهرهگيري از روش اثرات ثابت يا اثرات تصادفي برآورد گردد از آزمون هاسمن استفاده شد. با توجه به نتايج بهدست آمده از اين آزمون روش اثرات ثابت براي برآورد مدل تأييد گرديد. نتايج حاصل از برآورد تأثير سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور برپايه روش اثرات ثابت در جدول )3( آمده است. -3 : برآورد مدل به روش اثرات تصادفي برآورد مدل به روش اثرات ثابت آماره t ضرايب آماره t ضرايب متغيرهاي توضيحي C -2/678571-1/231113 0/2985-1/674534-0/452229 0/6513 Ln (k) 0/226191 2/687018 0/0075 0/80009 1/657019 0/0983 Ln(h) 0/163372 3/686420 0/0003 0/146199 1/911578 0/0566 Ln(k)*Ln(h) -0/020110-1/501700 0/1573-0/022661-1/730836 0/0842 Ln(k)^2-0/040189-2/697788 0/0089-0/023250-1/532121 0/1263 Ln(h)^2-0/031050-1/426569 0/1545 0/023811 1/749743 0/0809 F-statistic 108/0037 00 3/910734 0/001785 R 2 0/923643 0/045310 Adjusted R 2 0/915091 0/033724 در جدول باال نتايج برآورد مدل با استفاده از روش اثرات ثابت و تصادفي آمده است. ولي همانگونه كه گفته شد برپايه آزمون هاسمن روش اثرات ثابت تأييد شد لذا نتايج حاصل از اين روش تفسير ميشود و نتايج روش اثرات تصادفي تنها براي مقايسه ارائه شده است. چنان كه در جدول )3( ديده ميشود نتايج كلي تخمين گوياي آن است كه 1( نزديك به 0/92 درصد تغييرات متغير وابسته مدل )بهرهوري نيروي كار( با متغيرهاي مستقل مدل )سرمايه انساني و موجودي سرمايه( توضيح داده ميشود 2( برپايه آماره F بهدست آمده )108/0037( براي مدل كه نشاندهنده معنيدار بودن كل رگرسيون است كل متغيرهاي برآوردي در اين مدل از ديد آماري در سطح بسيار خوبي معنيدار هستند. بنابراين بدون ترس از نادرست بودن آنچه بهدست آمده ميتوان به تفسير نتايج پژوهش پرداخت. همانگونه كه از نتايج تخمين و برآورد الگو مشخص است ضريب متغير موجودي سرمايه سرانه (k) برحسب نيروي كار برابر با 0/22 و از لحاظ آماري نيز در سطح اطمينان بااليي معنيدار است. اين نتيجه نشاندهنده اين است كه افزايش سرمايه در استانهاي مختلف كشور بر بهرهوري نيروي كار در دوره بررسي شده اثر مثبت داشته و باعث افزايش آن شده است. ضريب متغير سرمايه انساني (h) برابر با 0/16 و از ديد آماري در سطح اطمينان بااليي معنيدار است. اين نتيجه گوياي آن است كه با افزايش هرچه بيشتر سرمايه انساني )در اين پژوهش نيروي كار ماهر( ميتوان بهرهوري نيروي

239 شماره 306/ زمستان 1395 انساني را افزايش داد. براين پايه تأثير مثبت سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور در دوره بررسي شده تأييد ميشود. با توجه به ضريب بهدست آمده براي دو متغير سرمايه انساني و موجودي سرمايه ديده ميشود كه تأثير موجودي سرمايه بر بهرهوري نيروي كار در دوره بررسي شده در استانهاي گوناگون از متغير سرمايه انساني بيشتر است و اين نشاندهندة پرداخته نشدن به سرمايه انساني و بهكارگيري آن در توليد كاالها و خدمات در كشور است زيرا به جاي سرمايههاي انساني در عمل همه بنگاههاي توليدي و خدماتي كشور به سرمايههاي فيزيكي متكي هستند. چنان كه گفته شد اگر در مدل برآوردي باال فرض بازدهي ثابت نسبت به مقياس وجود داشته باشد بايد وضع زير برقرار باشد: براي بررسي وضع باال از آزمون والد استفاده ميكنيم كه نتايج آن براي هر سه مورد باال چنين خواهد بود: α k + α H = 1 α Kk + α KH = 0 α HH + α HK = 0-4 درجه آزادي اندازه آماره آماره آزمون t- statistic 2/371793 345 0/0009 F-statistic 2/881815 (1/345) 0/0009 Chi-square 2/881815 1 0/0001 = 1 k : α h +α فرضيه صفر درجه آزادي اندازه آماره آماره آزمون t- statistic -2/978113 345 0/0046 F-statistic 7/111750 (1/345) 0/0046 Chi-square 7/111750 1 0/0044 = 0 kh : α kk +α فرضيه صفر درجه آزادي اندازه آماره آماره آزمون t- statistic -2/948113 345 0/0046 F-statistic 7/111750 (1/345) 0/0046 Chi-square 7111750 1 0/0044 = 0 kh : α kk +α فرضيه صفر منبع: محاسبات تحقيق

240 شماره /306 زمستان 1395 همانگونه كه در جدول باال ديده ميشود برپايه نتايج آزمون والد بازدهي ثابت نسبت به مقياس در استانهاي كشور در سطوح گوناگون سرمايه انساني و موجودي سرمايه و برپايه مدل برآوردي در دوره بررسي شده مورد تأييد قرار نميگيرد. بنابراين باتوجه به ضرايب دو متغير سرمايه انساني و موجودي سرمايه ميتوان گفت بازدهي كاهنده نسبت به مقياس در مدل برآورد شده وجود دارد. با توجه به اينكه برپايه آزمون والد فرضيه صفر بودن همه β ij ها در برآورد مدل تأييد نميشود ميتوان گفت كه در اين پژوهش حالت ويژه تابع ترانسلوگ ضرايب توليدي يعني تابع توليد كاب داگالس صدق نميكند. 5 نتيجهگيري بهرهوري و پيوند آن با سرمايه انساني از موضوعات مهمي است كه در مطالعات اقتصادي مورد توجه بسياري از اقتصاددانان و كارشناسان اقتصادي است. بهرهوري موضوعي است كه از ابعاد گوناگون به آن نگريسته شده و هر روز كاربرد و اهميت آن در كشورها بيش از پيش آشكار ميشود. با توجه به اهميت بهرهوري از آن بعنوان يك سنجه براي ارزيابي كاركرد سامانههاي اقتصادي استفاده ميشود. بهرهوري پديدهاي تازه نيست و عمري به اندازه تاريخ بشري دارد. ولي امروزه اهميت بسيار يافته و بعنوان معيار سنجش كاركرد برنامههاي اقتصادي مدنظر بيشتر كشورها و سازمانهاي بينالمللي مانند بانك جهاني و صندوق بينالمللي پول قرار گرفته است. امروزه با توجه به كمبود منابع توليدي بهبود بهرهوري بهترين و كاراترين روش دستيابي به رشد اقتصادي شناخته ميشود. اگر همراه با افزايش بهرهگيري از نهادهها بهرهوري نيز افزايش يابد رشد توليد بيشتر خواهد بود. رشد اقتصادي همواره مستلزم استفاده از دو رويكرد است: يكي افزايش نهادهها (Input-driven) كه با افزايش نيروي كار و سرمايه و اجراي طرحهاي توسعه ميسر ميشود و ديگري بهبود بهرهوري driven) (Productivity- است كه در آن بيآنكه مقدار داده تغيير يابد ستانده بيشتر يا كااليي با كيفيت بهتر توليد ميشود. اين رويكرد موجب ميشود كه توان رقابتي كشورها در صدور محصوالت به بازارهاي جهاني افزايش يابد. بنابراين ميتوان گفت كه براي افزايش رشد و رفاه اقتصادي در جامعه الزم است به بهرهوري بعنوان منبع اصلي رشد اقتصادي پرداخته شود. با توجه به محدود بودن منابع و نامحدود بودن نيازهاي انساني افزايش جمعيت و رقابت سنگين در اقتصاد جهاني بهبود بهرهوري نه يك گزينه كه يك ضرورت است. بيگمان رشد و توسعه اقتصادي كشورها در نرخ رشد بهرهوري آنها نهفته است. مشكالت پرشمار اقتصادي و اجتماعي همچون نرخ رشد باالي جمعيت اقتصاد تك محصولي ساختار نادرست نظام اقتصادي و اداري افزايش نرخ بيكاري اندك بودن سرمايهگذاري و... كه بيشتر كشورهاي رو به توسعه و از جمله ايران با آن روبهرو هستند اهميت بهرهوري و لزوم پرداختن به فرهنگ بهرهوري را بيش از پيش روشن ميكند. بهرهوري نيروي كار مانند بهرهوري ديگر عوامل توليد همچون انرژي و سرمايه نقشي برجسته در رشد و توسعه اقتصادي كشورها دارد. بنابراين بررسي عوامل مؤثر بر بهرهوري نيروي كار و شناسايي نقاط ضعف و قوت آنها در كشورها و رشد و توسعه آنها بسيار حايز اهميت است. در اين پژوهش به بررسي تأثير سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور در دوره زماني 1380 تا 1392 و با بهرهگيري از دادههاي پانل و برآورد اثرات ثابت پرداخته شد. فشرده نتايج اين تحقيق چنين است: - تأثير شاخص سرمايه انساني )نيروي كار ماهر( بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور در دوره بررسي شده مثبت و معنيدار است. - با توجه به نتايج بهدست آمده از آزمون والد تابع توليد كاب داگالس كه حالت ويژهاي از تابع توليد ترانسلوگ است مورد تأييد قرار نگرفت. به سخن ديگر بازدهي ثابت نسبت به مقياس با توجه به عوامل توليد موجود در مدل وجود ندارد و با عنايت به ضرايب بهدست آمده براي متغيرهاي موجودي سرمايه )0/22( و سرمايه انساني )0/16( ميتوان گفت كه بازدهي كاهنده نسبت به مقياس توليد در مدل برآوردي وجود دارد.

241 شماره 306/ زمستان 1395 - تأثير متغير موجودي سرمايهبر بهرهوري نيروي كار مثبت و معنيدار است و نشاندهنده اين است كه با افزايش سرمايه در استانهاي كشور بهرهوري نيروي كار نيز افزايش مييابد. برپايه آمارهاي منتشر شده از سوي سازمان ملل توجه كشورها بويژه كشورهاي رو به توسعه به سرمايه انساني بسيار ناچيز است. از آنجا كه سرمايه انساني بر بهرهوري نيروي كار در استانهاي كشور تأثير مثبت دارد سياستگذاران اقتصادي بايد توجه و اهتمام بيشتري به اين موضوع داشته باشند و با اتخاذ سياستهاي مناسب توان جذب نيروي انساني ماهر و متخصص در بخشهاي گوناگون اقتصادي كشور از جمله صنعت را فراهم سازند وگرنه با توجه به رشد سرمايه انساني و افزايش نيافتن توليد شكاف ميان نيروي كار متخصص و آموزش ديده و اشتغال از لحاظ جذب فرصتهاي شغلي بهصورت بيكاري نيروي كار تحصيلكرده نمايان خواهد شد كه خود عاملي منفي در بهرهوري نيروي كار است. 1. Harrod, I. 1948 2. Demar, E. 1946 3. Denison, E. 1962 4. Uzawa, H. 1965 5. Loucas, R. (1998) 6. Psacharopoulos and Patrinos, 2002 7. Harbison, 1971 8. Rajeev K. Goel & James E. Payne and Rati Ram, 2008 9. Brian Jacob and Lars Lefgre, 2011 10. Postdoctoral 11. Chuanguo Zhang, Lihuan Zhuang, 2011 12. Imran et al. 2012 13. Nya et al, 2012 14. Faisal Sultan Qadri, Abdul Waheed, 2014 15. Rebelo Endogenous Growth Model, 1991 16. Macmahon, 1987 يادداشتها منابع و مآخذ - آقايي مجيد مهديه رضاقليزاده) 1392 (»بررسي تأثير سرمايه انساني بر رشد اقتصادي در استانهاي ايران«فصلنامه پژوهش و برنامهريزي در آموزش: 22 بهار. - آل عمران رويا و سيد علي آل عمران) 1391 (.»سنجش اثرگذاري ارتقاي سرمايه انساني بر رشد اقتصادي در كشورهاي منتخب عضو اوپك«فصلنامه تخصصي پاركها و مراكز رشد )32(: 8 41-53. - اميني عليرضا. و زهره حجازي آزاد) 1387 (.»تحليل نقش سرمايه انساني و تحقيق و توسعه در ارتقاي بهرهوري كل عوامل توليد (TFP) در اقتصاد ايران«. فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي ايران )35(: 10 1-30. - بانك مركزي جمهوري اسالمي ايران) 1389 ( گزارش بهرهوري اقتصاد ايران 1367-1386 معاونت اقتصادي اداره بررسيهاي

242 شماره /306 زمستان 1395 اقتصادي - -------- )1388(»بهرهوري نيروي كار سرمايه و كل عوامل توليد پژوهشهاي اقتصادي اداره بررسيها و سياستهاي اقتصادي. - باقرزاده علي و اكبر كميجاني) 1390 (»تحليل تأثير تحقيق و توسعه داخلي و خارجي بر بهرهوري كل عوامل توليد در بخش كشاورزي ايران«فصلنامه مدلسازي اقتصادي )4( 1 - APO Productivity Database (2011) Economy-wide and Industry Data for Asian Economies : Updated 6 Sep. 2011 - Argentino,Pessoa (2010), R&D and economic growth: How strong is the link?faculdade de Economia do Porto, Rua Dr. Roberto Frias, 4200-464 Porto, Portugal, Journal Homepage, : 98 S71-S102 - Coe, D., Helpman, E. (1995), International R&D spillovers. European Economic Review, 39: 859 887. - David, P. A., Hall, B. H., & Toole, A. A. (2000), «Is public R&D a complement or substitute for private R&D? A reviewof the econometric evidence». Research Policy, 29: 497 529. - Falk. Martin (2007), R&D spending in the high-tech sector and economic growth, Research in Economics, 61: 140 147. - Gharoun Masome (2000), The Role of Education on Economic Growth, Quarterly Journal of Research and Planing in Higher Education. (in Persian). - Guellec, D., Van Pottelsberghe De La Potterie, B. (2004), From R&D to productivity growth: Do the institutional settings and the source of funds of R&D matter? Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 66 (3): 353 378. - Griliches, Z., Mairesse, J. (1984), Productivity and R&D at the firm level. in: Griliches, Z. (ed.), R&D, Patents and Productivity. Chicago University Press, :339 374 - Griliches, Z. (1979), Issues in assessing the contribution of research and development to productivity growth. Bell Journal of Economics, 10: 92 116. - Griffith, R., Redding, S. and Van Reenen, J. (2000), Mapping the two faces of R&D: productivity growth in a panel of OECD industries, Centre for Economic Policy Research, Discussion Paper no. 2457. - Hallam, D. (1990), Agriculture Research Expenditures and Agricultural Productivity Changes, Journal of Agriculture Economics, 41: 434-39. - Harbison, F. H. (1971), The Strategy of Human Development in Modernizing Economics. Report of Policy Conference on Economic Growth and Investment in Education Washington Oct,1971 - Hu. Baomin, Wang. Lili, Yu. Xinkai (2007), R&D and economic growth in China on the basis of data envelopment analysis, Journal of Technology Management, 3;225-236. - Jacob, Brian A. & Lefgren, Lars (2011). The impact of research grant funding on scientific productivity, Journal of Public Economics, Elsevier, 95(9-10): 1168-1177, Oct - ------------- (2007), The effect of grade retention on high school completion, NBER, Working Paper 13514 - Khan, M., Lunitel, K.B. (2006), Sources of knowledge and productivity: How robust is the relationship? STI Working Paper 2006/6. OECD, Paris. - Leyden, D. P., & Link, A. N. (1991), Why are government R&D and private R&D complements? Applied

243 شماره 306/ زمستان 1395 Economics, 23,1673 1681. - Lichtenberg, F. R. (1995). Economics of defense R&D. In: K. Hartley&T. Sandler (eds.), Handbook of defense economics Amsterdam: North-Holland. (:431 457). - Mankiw, N.G., Romer, D., Weil, D.N. (1992), «A contribution to the empirics of economic growth». Quarterly Journal of Economics 107, 407 437. - Macmahon, W. (1987), The Relation of Education and R&D to Productivity Growth in the Developing Countries of Africa, Economics of Education Review, 6; 60-76 - Narayan, Poresh Kumar and Russell Symath (2004), Causality between Human Capital and Real Income in Co-integrated VAR Processes: Empirical Evidence from China (1960-1999), International Journal of Business and Economics,. 3:1-11. - Psacharopoulos, G.& H.A. Patrinos. (2002)."Investment in Education: A Further Update. World Bank.PP:1-28 Journal.»R&D expenditures and U.S. economic growth: A disaggregated approach».2008) et al ( - Rajeev K. of Policy Modeling 30: 237 250. - Rouvinen, Petri (1999), Issues in R&D-Productivity Dynamics: Causality, Lags, and Dry Holes, Helsinki, Finland: The Research Institute of Finnish Economy. - Sala-i-Martin, X. (1997), I Just Run Two Million Regressions, The American Economic Review, Papers and Proceedings, May - Sala-i-Martin, X., & Subramanian, A. (2003). Address ing the natural resource curse: An illustration from Nigeria. NBER Working Paper, no. 9804. - Scherer, F. M, R & D and Declining Productivity Growth, The American Economic Review 2 (73) - Papers and Proceedings of the Ninety-Fifth Annual Meeting of the American Economic Development, Applied Economics, 14(6), :603-620 - Terleckyj, N., (1982) R&D and U.S. Industrial Productivity in the 197Os, in the Transfer and Utilization of Technical Knowledge. D. Sahal, ed., D.C. Heath, Lexington. - Zachariadis, Marios, (2003) R&D, Innovation, and Technological Progress: A test of the Schumpeterian Framework without Scale Effects, Canadian Journal of Economics, 3 (36): 566-686.