EΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

EΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ Τµήµα ιοίκησης Υπηρεσιών Υγείας ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: Γενετικά µεταλλαγµένοι οργανισµοί Επιβλέπουσα: Mαρία Μητροσύλη ΑΘΗΝΑ 2004 1

Summary The discovery of the DNA in1953 and all the developments in the field of genetic engineering are considered to be a significant breakthrough in science. Modern biotechnology has introduced new aspects in the way that we perceive life itself. In this thesis, an attempt is made to demonstrate the use of genetically modified organisms in agriculture and the relation between conventional breeding and genetic transformation. The analysis of effects from usingy GMO in agriculture with emphasis in negative effects concerns the sectors of human health, environment, agriculture, and society. The high level of negative effects shows the need to revise the use of GMO in agriculture. Special reference is made in the problem of coexistence of conventional and organic crops with the GM ones. If that happens it seems that in certain circumstances will lead in total changes in used agricultural practices. 2

Περίληψη Η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA το 1953 και όλες οι εξελίξεις στον τοµέα της γενετικής που ακολούθησαν θεωρούνται από τα σηµαντικότερα γεγονότα του περασµένου αιώνα. Η σύγχρονη βιοτεχνολογία µε τη µελέτη της δοµής του γενετικού υλικού, κατόρθωσε να ανοίξει νέους ορίζοντες στην επιστήµη. Το γεγονός ότι η επιστήµη πιστεύει πως µε την εξέλιξη της γενετικής µηχανικής έφτασε πολύ κοντά στο να «ξεκλειδώσει» το µυστήριο της ύπαρξης έχει θέσει πολύ σοβαρούς προβληµατισµούς για το αν τελικά η ζωή είναι µόνο µια ακολουθία γενετικού υλικού και τίποτα παραπάνω. Στην παρούσα εργασία γίνεται µια προσπάθεια παρουσίασης των ζητηµάτων που γεννώνται από την χρήση της γενετικής µηχανικής ιδιαίτερα στους γενετικά µεταλλαγµένους οργανισµούς µε έµφαση στα τρόφιµα. Παρουσιάζονται οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον και τη γεωργία, καθώς και τις κοινωνικές διαστάσεις που λαµβάνει η χρήση τους. Επίσης γίνεται µια παρουσίαση του νοµικού πλαισίου για τους ΓΤΟ κυρίως στον Ευρωπαϊκό χώρο αλλά µε αναφορές και στην Αµερικανική και Παγκόσµια νοµοθεσία. Παρουσιάζονται επίσης σηµαντικές έννοιες που αναφέρονται στους ΓΤΟ και βοηθούν στην κατανόηση του νοµικού καθεστώτος που τους αφορά. Παρουσιάζονται προβληµατισµοί για τις κοινωνικές διαστάσεις που προκύπτουν από την άνοδο της βιοτεχνολογίας και αναδεικνύεται τόσο η στάση των πολιτών, της κοινωνίας των πολιτών και των ΟΤΑ, όσο και των εταιρειών που προβάλουν επιχειρήµατα υπέρ των γενετικά τροποποιηµένων οργανισµών. 3

Λέξεις-κλειδιά. Γενετική τροποποίηση, ιχνηλασιµότητα, συνύπαρξη, σήµανση, ισοδυναµία, ανθεκτικότητα, βιοποικιλότητα, µετάλλαξη, βιοηθική, γονίδιο, γονιδίωµα, λήπτης, µη αναστρεπτό, επιµόλυνση 4

Πίνακας περιεχοµένων 1. Εισαγωγή σελ. 5 1.1. Ιστορική αναδροµή και ορολογία σελ.5 1.2. Σταθµοί στην ιστορία της γενετικής..σελ 7 1.3. Οι εφαρµογές της βιοτεχνολογίας στα τρόφιµα σελ 9 1.4. Μέθοδοι γενετικής τροποποίησης σελ.10 1.5. Υπάρχουσα κατάσταση σελ12 2. Νοµικό πλαίσιο σελ12 2.1. Τα βασικότερα κείµενα σελ16 2.2. Οι νέοι κανονισµοί σελ. 15 2.2.1Γενικά σελ. 16 2.2.2Η σήµανση σύµφωνα µε τους νέους κανονισµούς σελ. 16 2.3. Έλεγχος και εποπτεία των ΓΤ προϊόντων σελ20 2.4. ιαδικασία έγκρισης ΓΤ τροφίµων και ζωοτροφών σελ21 2.5. Η θέση του Ευρωκοινοβουλίου σελ.23 3. Βασικές έννοιες που αφορούν τους ΓΤΟ σελ25 3.1. Η έννοια της κατ ουσίαν ισοδυναµίας σελ25 3.2. Οι αρχές της πρόληψης και της προφύλαξης σελ26 3.3. Συνύπαρξη ΓΤ καλλιεργειών µε συµβατικές και βιολογικές καλλιέργειες σελ27 3.4. Ιχνηλασιµότητα σύµφωνα µε τους νέους κανονισµούς σελ31 4. Το περιβαλλοντικό κόστος και οι επιπτώσεις στη γεωργία σελ32 4.1. Γενικά σελ32 4.2. Τα φυτά µε ανθεκτικότητα στα ζιζανιοκτόνα σελ32 4.3. ΓΤ φυτά µε ανθεκτικότητα στα έντοµα σελ35 4.4. Επιµόλυνση από ΓΤΟ σελ38 4.5. Το µη αναστρεπτό της χρήσης ΓΤΟ σελ40 5. Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία σελ41 5.1. Αύξηση ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά σελ41 5.2. Η δηµιουργία αλλεργιογόνων ή τοξινών σελ44 5.3. Επιπτώσεις ΓΤΟ που σχετίζονται µε αλλεργείες σελ46 5.4. Επιπτώσεις από τις τοξίνες σελ48 6. Κοινωνικές διαστάσεις σελ50 6.1. Εξάλειψη της πείνας στον Τρίτο Κόσµο σελ50 6.2. Στάση πολιτών και ΟΤΑ σελ51 6.3. Ενδεχόµενα οφέλη από τη χρήση ΓΤΟ σελ68 6.4. Ζητήµατα βιοηθικής σελ71 7. Συµπεράσµατα σελ76 Βιβλιογραφία σελ80 5

1. Εισαγωγή - Γενετική τροποποίηση 1.1 Ιστορική αναδροµή και ορολογία. Προκειµένου να προχωρήσει µια µελέτη για τους γενετικά τροποποιηµένους οργανισµούς είναι σηµαντικό να γίνει µια παρουσίαση της µέχρι τώρα πορείας των παρεµβάσεων του ανθρώπου στα φυτά. Κάτι τέτοιο θα αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιµο καθώς θα βοηθήσει και στην αποσαφήνιση κάποιων όρων. Από τα πρώτα χρόνια της εµφάνισης της Γεωργίας µέχρι την πράσινη επανάσταση χρησιµοποιήθηκαν οι «ποικιλίες». Με τον όρο αυτό εννοούµε µία οµάδα όµοιων φυτών που µε βάση τα δοµικά χαρακτηριστικά τους και τη συµπεριφορά τους στον αγρό µπορούν να διαφοροποιηθούν από άλλες ποικιλίες του αυτού είδους. Χαρακτηριστικό των ποικιλιών είναι ότι οι σπόροι τους µπορούν να χρησιµοποιηθούν στην αναπαραγωγή των καλλιεργούµενων φυτών χωρίς µείωση της παραγωγικότητας. Οι ποικιλίες αυτές, είχαν σαν κυριότερη πηγή γενετικής παραλλακτικότητας, της ποικιλότητας δηλαδή που µας βοηθάει στο να προχωρήσει η βελτίωση των ποικιλιών, τις µεταλλάξεις. Ο όρος µετάλλαξη χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά για την περιγραφή απότοµων αλλαγών του γονότυπου και ορίζεται ως «κάθε απότοµη κληρονοµούµενη µεταβολή στην αλληλουχία ή τον αριθµό των νουκλεοτιδίων ενός νουκλεϊκού οξέος», (Καλτίκης Π., 1989, σ.529). Μια από τις µεγαλύτερες αλλαγές στην ιστορία της παγκόσµιας γεωργίας προήλθε µε τη χρήση των υβριδίων και το ξεπέρασµα της χρήσης µόνο ποικιλιών. Με τον όρο υβρίδια εννοούµε πληθυσµούς που είναι οι πρώτοι απόγονοι διασταυρώσεων γενετικά ανόµοιων γονέων. Γονέων που ανήκουν όµως στο ίδιο είδος ή σε συγγενή είδη (Καλτίκης Π., 1989, σ.219). Η χρήση τους οδήγησε σε αύξηση της παραγωγικότητα συνήθως όµως µε αυξηµένες απαιτήσεις και σε εισροές. Χαρακτηριστικό τους είναι ότι για να παραχθούν οι σπόροι των υβριδίων θέλουν 6

συγκεκριµένες διαδικασίες που µόνο εξειδικευµένοι επιστήµονες µπορούν να πραγµατοποιήσουν καθώς και ότι αν οι σπόροι τους χρησιµοποιηθούν για την αναπαραγωγή καλλιεργούµενων φυτών δίνουν συνεχώς µειωµένη παραγωγή. Τα τελευταία αυτά χαρακτηριστικά οδηγούν στο ότι οι καλλιεργητές θα πρέπει κάθε χρόνο να αγοράζουν τους σπόρους των υβριδίων που θα χρησιµοποιήσουν. Η µεγάλη τοµή στην παγκόσµια γεωργία είναι αυτή που έχει επέλθει µε την εφαρµογή της γενετικής µηχανικής και των προϊόντων της που είναι οι Γενετικά Τροποποιηµένοι Οργανισµοί. (ΓΤΟ) Η γενετική µηχανική προσφέρει στους επιστήµονες τη δυνατότητα να χρησιµοποιούν ζωντανούς οργανισµούς ως βασικά δοµικά υλικά για να αλλάξουν τις υπάρχουσες µορφές ζωής και να κατασκευάσουν νέες. Ένας πολύ διευρυµένος ορισµός της γενετικής µηχανικής είναι αυτός που ακολουθεί: «Γενετική Μηχανική είναι ο κατευθυνόµενος χειρισµός οργανισµών για την παραγωγή ειδικών µορφών µε σκοπό την ωφέλεια του ανθρώπου» (Καλτίκης Π., 1989) 1.2 Σταθµοί στην ιστορία της γενετικής Η γενετική µηχανική δεν είναι φαινόµενο των τελευταίων ετών αλλά αποτέλεσµα επιστηµονικής έρευνας που διεξάγεται ήδη από τον 17 ο αιώνα. Αξίζει να αναφερθούν οι κυριότεροι σταθµοί αυτής της έρευνας: 1694 Ανακάλυψη της αναπαραγωγής των φυτών 1719 Πρώτη καταγραφή υβριδίου και πρώτη αναφορά υβριδίου σιτηρού 1866 Ο Mendel δηµοσιοποιεί τα αποτελέσµατα των πειραµάτων του πάνω στο µπιζέλι, αποδεικνύοντας ότι τα κληρονοµικά χαρακτηριστικά φέρονται από κάποιου είδους σωµάτια 7

1900 Αρχίζει η βελτίωση υβριδίων καλαµποκιού στις ΗΠΑ 1927 Οι ακτίνες Χ είναι σε θέση να µεταλλάσσουν τα γονίδια 1953 Ανακάλυψη της δοµής της διπλής έλικας του DNA από τους Watson και Crick 1970 Το DNA µεταφέρεται σε µη συγγενείς οργανισµούς 1983 Πρώτο γενετικά τροποποιηµένο φυτό:ο καπνός 1990 Πρώτο γενετικά τροποποιηµένο σιτηρό 1994 ιάθεση στο εµπόριο του πρώτου γενετικά τροποποιηµένου φυτού, µιας αµερικάνικης ποικιλίας τοµάτας µε µεγάλο χρόνο συντήρησης 1996 Αναπαραγωγή µε τη µέθοδο της κλωνοποίησης (πρόβατο Dolly) 2000 Παρουσίαση της πρώτης χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώµατος (Σκοτειδάκης, Π 2003) Η εξελικτική διαδικασία βασίζεται κυρίως στη συµπεριφορά των γονιδίων και διαχωρίζεται από την γενετική τροποποίηση. Το γονίδιο αποτελεί τµήµα του DNA, το οποίο σε συνδυασµό µε άλλα γονίδια καθορίζει τη µορφή των ζωντανών κυττάρων. Τα γονίδια µεταφέρουν τις απαραίτητες χηµικές οδηγίες που κάνουν τον οργανισµό να 8

συµπεριφέρεται µε συγκεκριµένο τρόπο και αφού περνούν από τη µία γενεά στην επόµενη, οι απόγονοι κληρονοµούν αυτά τα χαρακτηριστικά από τους γονείς τους. Αναπτυσσόµενα συνεχώς, τα γονίδια επιτρέπουν στον οργανισµό να προσαρµόζεται στο περιβάλλον. Αυτή η διαδικασία ονοµάζεται εξέλιξη. Προκειµένου να διασπαστεί η αλυσίδα του DNA σε συγκεκριµένα σηµεία, να εισαχθούν σε αυτή νέα τµήµατα και εν συνεχεία να επανασυγκοληθεί, είναι απαραίτητο να χρησιµοποιηθούν ένζυµα. Οι γενετιστές µπορούν να «κόψουν και να συγκολλήσουν» γονίδια από έναν οργανισµό σε έναν άλλο, κατορθώνοντας µε αυτό τον τρόπο να αλλάξει η µορφή του συγκεκριµένου οργανισµού και να αναπτύξει ορισµένα φυσικά χαρακτηριστικά (πχ µπορεί να εισαχθούν γονίδια σε ένα φυτό, έτσι ώστε να παράγει τοξίνες εναντίον κάποιων επιβλαβών εντόµων). Αυτές οι µέθοδοι είναι πολύ διαφορετικές από φυσική κληρονοµικότητα και την ανάπτυξη των γονιδίων. (Greenpeace, φάκελος µεταλλαγµένα 2003) Στην περίπτωση της γενετικής τροποποίησης λοιπόν, το γονίδιο αποµονώνεται και ενσωµατώνεται, µε συγκεκριµένες διαδικασίες και έχουµε µεταφορά του όχι µόνο µέσα στο ίδιο είδος αλλά ακόµα και σε είδη διαφορετικών βασιλείων π.χ. γονίδια ζώων σε φυτά, γονίδια βακτηρίων σε λαχανικά, ανθρώπινα γονίδια σε ζώα κλπ.(τσαυτάρης Α., 1997). Από τα παραπάνω µπορεί να γίνει σαφής διαχωρισµός µεταξύ της έννοιας της «µετάλλαξης» από αυτή της «γενετικής τροποποίησης» Η γενετική τροποποίηση αποσκοπεί λοιπόν στο να εισαγάγει άµεσα επιθυµητά γνωρίσµατα σε έναν οργανισµό χωρίς τη διαδικασία της εγγενούς αναπαραγωγής, επιτρέπει δηλαδή τη µεταφορά γονιδίων µεταξύ οργανισµών που δεν είναι συγγενείς. 9

1.3 Οι εφαρµογές της βιοεχνολογίας στα τρόφιµα Η σύγχρονη βιοτεχνολογία και οι εφαρµογές της στο χώρο των τροφίµων έχουν οδηγήσει στη δηµιουργία νέων µορφών τροφίµων, των «καινοφανών ή νεοφανών τροφίµων» (novel foods). Οι κατηγορίες αυτών των τροφίµων µπορούν να περιλαµβάνουν: 1. Τρόφιµα τα οποία είναι αυτούσια προϊόντα γενετικής τροποποίησης 2. Τρόφιµα που κατά την κατανάλωση τους περιέχουν γενετικά τροποποιηµένους οργανισµούς 3. Τρόφιµα στην παραγωγή των οποίων συµµετέχουν µικροβιακά ένζυµα ή πρωτεΐνες ως αποτέλεσµα γενετικής µηχανικής και όχι οι ίδιοι οι ΓΤ µικροοργανισµοί. 4. Τρόφιµα που περιέχουν πρόσθετα βελτίωσης των οργανοληπτικών τους χαρακτηριστικών και της θρεπτικής τους αξίας. (ΕΘΙΑΓΕ, 2001) 1.4. Μέθοδοι γενετικής τροποποίησης. Κατά τη γενετική τροποποίηση γίνεται αντικατάσταση ή αφαίρεση γενετικού υλικού από ένα είδος σε ένα άλλο. Η πιο συνηθισµένη διαδικασία, είναι η λήψη γενετικού υλικού από ένα είδος και η µεταφορά του σε ένα άλλο είδος λήπτη. Η διαδικασία περιλαµβάνει τα παρακάτω στάδια: Πρώτα πραγµατοποιείται αποµόνωση του υλικού από το δωρητή, στη συνέχεια γίνεται εισαγωγή αυτού του υλικού στο λήπτη και ακολουθεί η ενσωµάτωση αυτού του υλικού στο γωνιδίωµα 10

του λήπτη. Ακολουθεί το τελικό στάδιο το οποίο περιλαµβάνει έκφραση των χαρακτηριστικών του εισαχθέντος υλικού. Οι πιο διαδεδοµένες µέθοδοι για να πραγµατοποιηθούν τα παραπάνω είναι η µέθοδος του αγροβακτηρίου και η βιο βαλλιστική µέθοδος (gene-gun). 1.5 Υπάρχουσα κατάσταση Η µαζική αύξηση της καλλιέργειας γενετικά µεταλλαγµένων οργανισµών στον πλανήτη, πρωτοεµφανίστηκε το 1996, κυρίως στις ΗΠΑ. Από την καλλιέργεια 20 εκατοµµυρίων στρεµµάτων γενετικά µεταλλαγµένων οργανισµών το 1996, φτάσαµε στα 120 εκατοµµύρια στρέµµατα το 1997, τα 280 εκατοµµύρια στρέµµατα το 1997 και τα 400 εκατοµµύρια στρέµµατα το 1999.(James C. 1999). Από την παραγωγή µέχρι την εµπορία των ΓΤ φυτών µεσολαβούν 3 κυρίως στάδια: Καταρχάς το στάδιο της έρευνας κατά τη διάρκεια του οποίου παράγεται ένα ΓΤ φυτό µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά. Αυτό επιτυγχάνεται µε την χρησιµοποίηση των τεχνικών που αναφέρθηκαν παραπάνω είτε στο εργαστήριο, είτε στο θερµοκήπιο Ακολουθεί το στάδιο της αξιολόγησης στον αγρό. Κατά την διάρκεια του σταδίου αυτού πραγµατοποιούνται µελέτες για το κατά πόσο υπάρχει ανταπόκριση σε πραγµατικές συνθήκες στο σκοπό για τον οποίο παρήχθη το συγκεκριµένο ΓΤ φυτό. Το τελικό στάδιο περιλαµβάνει την απελευθέρωση του προϊόντος στην αγορά οπότε το φυτό είναι διαθέσιµο πλέον στον καλλιεργητή για να το καλλιεργήσει.(γιαννοπολίτης Κ., 1999) Σαφέστατα το προβάδισµα και στα τρία στάδια έχουν οι ΗΠΑ, καθώς εκεί τα ΓΤ φυτά καλλιεργούνται σε µεγάλες εκτάσεις. Σε παγκόσµιο επίπεδο, όσον αφορά την καλλιέργεια ΓΤ φυτών, κατά την χρονιά 2002 τα κύρια είδη που καλλιεργήθηκαν είναι: 11

Σόγια στο 51% της παγκόσµιας παραγωγής Βαµβάκι στο 20% Ελαιοκράµβη στο 12% Καλαµπόκι στο 9% Επιπλέον έχουν ακόµη κατασκευαστεί ρύζι µε τροποποιηµένο άµυλο, ρύζι µε πενταπλάσια ποσότητα βιταµίνης Α, κηπευτικά µε κατάλληλο σχήµα για συσκευασία και µεγάλο χρόνο διατήρησης, ένζυµα από µεταλλαγµένους µικροοργανισµούς όπως η χυµοσίνη για το πήξιµο του τυριού, διαγονιακός σολωµός, αγελάδες µε τεχνητή αυξητική ορµόνη (BST), για γαλακτοπαραγωγή, γουρούνια µε τεχνητή αυξητική ορµόνη (PST) για κρεατοπαραγωγή κλπ. Επίσης υπάρχουν και τα διάφορα παράγωγα από τα παραπάνω είδη όπως αλεύρι σόγιας, σογιέλαιο, λεκιθίνη σόγιας, πρωτεΐνη σόγιας, καλαµποκέλαιο, καλαµποκάλευρο, άµυλο, σιρόπι αµύλου, βαµβακόπιτα κλπ. Όλα αυτά χρησιµοποιούνται σε χιλιάδες επεξεργασµένες τροφές. Στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι το 60% του συνόλου των επεξεργασµένων τροφών περιέχουν συστατικά από ΓΤ φυτά. (τσίπς, κορν-φλέϊκς, σοκολάτες κλπ.). Κυκλοφορούν χωρίς σήµανση και εξάγονται στην Ευρώπη και βέβαια και στην Ελλάδα. Το κύριο βάρος γενετικής έρευνας επικεντρώνεται στην παραγωγή σοδειών ανθεκτικών στα ζιζανιοκτόνα και στις βιοµηχανικές καλλιέργειες µεγάλων εισροών και κεφαλαίου. Στο µέλλον εκτιµάται ότι η τάση αυτή θα περιοριστεί εξ αιτίας των αυξανόµενων αντιδράσεων από το καταναλωτικό κίνηµα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η περίπτωση της Βραζιλίαςτης δεύτερης µετά τις ΗΠΑ παραγωγού σόγιας στον κόσµο, η οποία έχοντας απαγορεύσει τα µεταλλαγµένα πετυχαίνει αύξηση των πωλήσεων και καλύτερες τιµές από τις ευρωπαϊκές αγορές (Σκοτειδάκης Π., 2003) 12

2 Νοµικό πλαίσιο 2.1 Τα βασικότερα κείµενα Σε διεθνές επίπεδο, το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για την βιοασφάλεια, το οποίο υπογράφτηκε στις 29 Ιανουαρίου 2000, θέτει σαν στόχο την εγκαθίδρυση κοινών κανόνων, όσον αφορά τη διασυνοριακή µεταφορά Γ.Τ.Ο. ούτως ώστε να διασφαλιστεί σε παγκόσµιο επίπεδο η προστασία της βιοποικιλότητας και της ανθρώπινης υγείας. Η ΕΕ επικύρωσε το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για τη Βιοασφάλεια στις 27 Αυγούστου 2004 και δεσµεύεται να µεταφέρει τις προβλέψεις του στην εσωτερική της έννοµη τάξη. Σε επίπεδο νοµοθεσίας της ΕΈ η διαδικασία της πρότερης εµπεριστατωµένης συµφωνίας όπως αυτή προβλέπεται στο Πρωτόκολλο της Καρθαγένης, υλοποιείται µέσω του κανονισµού για τις διασυνοριακές µεταφορές Γ.Τ.Ο.(15 Ιουλίου 2003).Ο Κανονισµός αφορά την υποχρέωση των εξαγωγέων των Γ.Τ.Ο που πρόκειται να ελευθερωθούν στο περιβάλλον για ενηµέρωση, και την εξασφάλιση συµφωνίας πριν από µια πρώτη διασυνοριακή µεταφορά. Επιπλέον στην ΕΕ υπάρχει ήδη µια σειρά από σηµαντικά κείµενα. Τα βασικότερα είναι τα εξής: 1. Οδηγία 90/219/ΕΚ για την περιορισµένη χρήση γενετικώς τροποποιηµένων µικροοργανισµών. 2. Κανονισµός (ΕΚ)258/97 σχετικά µε τα νέα τρόφιµα και τα νέα συστατικά τροφίµων 3. Οδηγία 2001/18/ΕΚ για τη σκόπιµη ελευθέρωση γενετικώς τροποποιηµένων οργανισµών στο περιβάλλον. H οδηγία 2001/18/ΕΚ προβλέπει διαδικασίες έγκρισης ή µη γενετικώς τροποποιηµένων οργανισµών για τη σκόπιµη ελευθέρωσή 13

τους στο περιβάλλον, παρακολούθησης περιβαλλοντικών κινδύνων και αλληλεπίδρασης Γ.Τ.Ο. και περιβάλλοντος, ελέγχου, επεξεργασίας αποβλήτων και αντιµετώπισης καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης. Μεταξύ άλλων, προβλέπει την εξασφάλιση της κοινής γνώµης και της ενηµέρωσης του κοινού είτε από την Επιτροπή είτε από τα κράτη µέλη για τα µέτρα που λαµβάνονται κατά την εφαρµογή της, ενώ οι εισαγόµενοι στην Ε.Ε. Γ.Τ.Ο. υποχρεούνται να ανταποκρίνονται στην οδηγία προκειµένου να παίρνουν άδεια εισαγωγής. Η οδηγία 2001/18/Ε.Κ. υιοθετήθηκε ως εθνικό δίκαιο µόνο από 3 κράτη µέλη µέχρι την καταληκτική ηµεροµηνία της που ήταν η 17/10/2002 : ανία, Σουηδία και Ηνωµένο Βασίλειο. Τα υπόλοιπα 12 µεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, δεν έχουν ολοκληρώσει τις διαδικασίες. Στη χώρα µας Εθνική Αρµόδια Αρχή για την εφαρµογή της είναι το ΥΠΕΧΩ Ε 4. Κανονισµός COM(2002) 85 για τη διασυνοριακή διακίνηση των γενετικώς τροποποιηµένων οργανισµών. Αποτελεί την ουσιαστική επικύρωση εκ µέρους της Ε.Ε. του πρωτοκόλλου της Καρθαγένης για τη βιοασφάλεια. Ψηφίστηκε στο τελευταίο Συµβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος στις 26/06/03. Στη χώρα µας Εθνική Αρµόδια Αρχή για την εφαρµογή του είναι το ΥΠΕΧΩ Ε 5. Κανονισµός 1829/03/ΕΚ*(βλ νέοι Κανονισµοί για τα γενετικά τροποποιηµένα τρόφιµα και ζωοτροφές. Ο Κανονισµός αυτός εφαρµόζεται σε: - Γ.Τ.Ο. που προορίζονται για ανθρώπινη διατροφή ή για διατροφή ζώων - Τρόφιµα ή ζωοτροφές που περιέχουν ή αποτελούνται από Γ.Τ.Ο. - Τρόφιµα που παράγονται από συστατικά παραγόµενα από Γ.Τ.Ο. ή που περιέχουν τέτοια συστατικά και ζωοτροφές που παράγονται από Γ.Τ.Ο. Καθορίζει τη διαδικασία έγκρισης και σήµανσης ενώ δεν απαιτείται σήµανση στα τρόφιµα και στις ζωοτροφές όταν το Γ.Τ.Ο. συστατικό είναι <0,9%. Επίσης αναφέρεται στο κοινοτικό µητρώο, στην 14

πρόσβαση που δικαιούται το κοινό στην πληροφόρηση, στην έννοια της εµπιστευτικότητας, στην προστασία των δεδοµένων και στο Κοινοτικό Εργαστήριο Αναφοράς Στη χώρα µας Εθνική Αρµόδια Αρχή για την εφαρµογή του είναι το Υπουργείο Γεωργίας. 6. Κανονισµός 1830/03/ΕΚ*(βλ νέοι κανονισµοί) σχετικά µε την ιχνηλασιµότητα και τη σήµανση γενετικώς τροποποιηµένων οργανισµών και την ιχνηλασιµότητα τροφίµων και ζωοτροφών που παράγονται από γενετικώς τροποποιηµένους οργανισµούς. Ο Κανονισµός αυτός εφαρµόζεται σε όλα τα στάδια διάθεσης στην αγορά για: - Τα προϊόντα που αποτελούνται ή περιέχουν Γ.Τ.Ο. και διατίθενται στην αγορά σύµφωνα µε την κοινοτική νοµοθεσία - Τα τρόφιµα που παράγονται από Γ.Τ.Ο. και διατίθενται στην αγορά σύµφωνα µε την κοινοτική νοµοθεσία - Τις ζωοτροφές που παράγονται από Γ.Τ.Ο. και διατίθενται στην αγορά σύµφωνα µε την κοινοτική νοµοθεσία, µε στόχο την καθιέρωση πλαισίου ιχνηλασιµότητας, σήµανσης, παρακολούθησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και εκείνων στη υγεία, καθώς και την εφαρµογή των κατάλληλων µέτρων διαχείρισης των κινδύνων συµπεριλαµβανοµένης, αν χρειάζεται της απόσυρσης των προϊόντων. εν εφαρµόζεται στα φαρµακευτικά προϊόντα που έχουν εγκριθεί δυνάµει του Κανονισµού 2309/1993. Τέλος καθορίζει τις απαιτήσεις ιχνηλασιµότητας και σήµανσης, τις εξαιρέσεις που προβλέπονται, τροποποιεί την οδηγία 2001/18, το σύστηµα εκπόνησης και απόδοσης µοναδικών ταυτοποιητών στους Γ.Τ.Ο., τα µέτρα επιθεώρησης και ελέγχου καθώς και τις κυρώσεις. Στη χώρα µας Εθνική Αρµόδια Αρχή για την εφαρµογή του είναι το ΥΠΕΧΩ Ε 15

7. Σύσταση 2003/556/EK σχετικά µε τη θέσπιση κατευθυντηρίων γραµµών για την ανάπτυξη εθνικών στρατηγικών και βέλτιστων πρακτικών προκειµένου να διασφαλιστεί η συνύπαρξη γενετικώς τροποποιηµένων, συµβατικών και βιολογικών καλλιεργειών. 8. Εκθεση 2003/2098/ΕK σχετικά µε τη συνύπαρξη γενετικώς τροποποιηµένων, συµβατικών και βιολογικών καλλιεργειών. 9. Υπάρχουν επίσης πολλές οδηγίες που αφορούν τους σπόρους και γενικότερα το Γ.Τ. πολλαπλασιαστικό υλικό. 2.2 Oι νέοι Κανονισµοί 1829/2003/ΕΚ και 1830/2003/ΕΚ 2.2.1 Γενικά Οι νέοι Ευρωπαϊκοί Κανονισµοί 1829/2003/ΕΚ και 1830/2003/ΕΚ για τη σήµανση και την ιχνηλασιµότητα των µεταλλαγµένων αποτελούν την πιο αυστηρή νοµοθεσία που υπάρχει αυτή την στιγµή στον κόσµο και δηµιουργούν νέα παγκόσµια πρότυπα 1 Τέθηκαν σε εφαρµογή στις 18 Απριλίου 2004 και έκτοτε επηρέασαν την παρούσα κατάσταση καθώς και τη µελλοντική πορεία της αγοράς των γενετικά τροποποιηµένων προϊόντων, όπως είναι οι καλλιέργειες φυτών, λαχανικών, φρούτων αλλά και τρόφιµα που προέρχονται από µεταλλαγµένους οργανισµούς. 1 Αξίζει να σηµειωθεί ότι η αµερικάνικη νοµοθεσία εµφανίζεται λιγότερο αυστηρή σε σχέση µε την ευρωπαϊκή. 1.Η αµερικάνικη νοµοθεσία εξετάζει κυρίως το προϊόν ως προς τα χαρακτηριστικά του και όχι ως προς τον τρόπο µε τον οποίο παράχθηκε (δηλαδή ελέγχονται τα προϊόντα και όχι οι διαδικασίες). 2.Στην αµερικάνικη νοµοθεσία δεν απαιτείται ειδικό ρυθµιστικό καθεστώς για τα προϊόντα της βιοτεχνολογίας. Το ισχύον νοµοθετικό πλαίσιο µπορεί να καλύψει και τα προϊόντα της βιοτεχνολογίας, ενώ η επιβλέπουσα αρχή µπορεί να επιλαµβάνεται µόνο όταν υπάρχει ένδειξη ότι ο κίνδυνος από την εισαγωγή του προϊόντος είναι πολύ µεγάλος 3. Στο ζήτηµα της επισήµανσης διακρίνουµε δύο πολιτικές σε διεθνές επίπεδο. Από τη µια πλευρά τίθενται οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αργεντινή που δεν απαιτούν επισήµανση για τους ΓΤΟ, ενώ από την άλλη πλευρά η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει την υποχρεωτική σήµανση (Κυριακίδης Σ., 2003) 16

Η αλλαγή αυτή στη νοµοθεσία οφείλεται κατά ένα µεγάλο µέρος και στην αντίσταση των καταναλωτών στα µεταλλαγµένα προϊόντα. Από το 1996, που εµφανίστηκαν οι πρώτες µαζικές καλλιέργειες µεταλλαγµένων οργανισµών στις Ηνωµένες Πολιτείες η κοινή γνώµη των Ευρωπαίων καταναλωτών πιέζει τις κυβερνήσεις για την υιοθέτηση πιο αυστηρών πολιτικών στο θέµα των µεταλλαγµένων. Ήδη οι βιοµηχανίες τροφίµων και οι αλυσίδες καταστηµάτων τροφίµων, ανταποκρινόµενες στο αίτηµα των καταναλωτών, δηλώνουν ότι αποφεύγουν τα µεταλλαγµένα συστατικά στα προϊόντα τους. Η εφαρµογή των κανονισµών σήµανσης και ιχνηλασιµότητας, προσφέρει στους καταναλωτές τη δυνατότητα να µην προβούν στην αγορά µεταλλαγµένων προϊόντων και µε αυτόν τον τρόπο να καταστήσουν ακόµη δυσκολότερη την εισαγωγή τους και τη διοχέτευση τους στην Ευρωπαϊκή Αγορά. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η Ευρωπαϊκή αγορά τροφίµων είναι η µεγαλύτερη στον κόσµο µε 380 εκατοµµύρια καταναλωτές στην Ευρώπη των 15 και 455εκατοµύρια στην Ευρώπη των 25. Ωστόσο, το νέο νοµικό πλαίσιο παρουσιάζει αρκετά κενά. Για παράδειγµα δεν καθιστά υποχρεωτική τη σήµανση σε προϊόντα όπως, αυγά, κρέας, γάλα και γαλακτοκοµικά και η εφαρµογή του συµπίπτει µε την άρση του µορατόριουµ, που ίσχυε στην ΕΕ από το 1998, και αφορούσε το πάγωµα της διαδικασίας εγκρίσεων για τους ΓΤΟ. 2.2.2 Η σήµανση σύµφωνα µε τους νέους Κανονισµούς. Σύµφωνα µε τους νέους Κανονισµούς 1829/2003/ΕΚ και 1830/2003/ΕΚ όλα τα προϊόντα τα οποία περιέχουν ή προέρχονται από µεταλλαγµένα συστατικά, σε ποσοστό πάνω από 0,9%, υποχρεούνται να φέρουν σήµανση στην οποία θα αναφέρεται ότι αυτό το προϊόν παράγεται από ή περιέχει γενετικά τροποποιηµένους οργανισµούς ή εναλλακτικά ότι αυτό το προϊόν παράγεται από γενετικά µεταλλαγµένους οργανισµούς. Επιπροσθέτως, σήµανση µπορεί να απαιτείται ακόµη και στη περίπτωση που η διατροφική αξία 17

ή οι θρεπτικές ιδιότητες του µεταλλαγµένου προϊόντος είναι διαφορετικές από αυτές του αντίστοιχου συµβατικού καθώς και στη περίπτωση που οι ιδιότητες αυτές δηµιουργούν ηθικούς ή θρησκευτικούς ενδοιασµούς. Πολύ σηµαντική αλλαγή που επιφέρουν οι νέοι κανονισµοί είναι επίσης ότι σήµανση απαιτείται ακόµα και στις περιπτώσεις που το µεταλλαγµένο DNA δεν ανιχνεύεται εργαστηριακά, καθώς και στις ζωοτροφές που περιέχουν ή προέρχονται από µεταλλαγµένα συστατικά. Στην προηγούµενη νοµοθεσία προβλεπόταν η «τυχαία ή τεχνικά αναπόφευκτη» παρουσία µεταλλαγµένου οργανισµού ή σε κάθε συστατικό προϊόντων, σε ποσοστό 1%. Με τη νέα νοµοθεσία το ποσοστό αυτό µειώνεται στο 0,9%. Συγκεκριµένα στον Κανονισµό 1829/2003, Τµήµα 2, Άρθρο12.2 «Το παρόν τµήµα δεν εφαρµόζεται στα τρόφιµα που περιέχουν υλικό το οποίο περιέχει, αποτελείται ή παράγεται από ΓΤΟ σε ποσοστό όχι µεγαλύτερο από 0,9% για κάθε µεµονωµένο συστατικό τροφίµων ή επί τροφίµου που αποτελείται από ένα µόνο συστατικό, εφόσον η παρουσία αυτή είναι τυχαία ή τεχνικώς αναπόφευκτη» Το νέο όριο αφορά το κάθε συστατικό του προϊόντος ξεχωριστά και όχι το ποσοστό του τελικού προϊόντος σαν σύνολο. Για παράδειγµα αν ένα µπισκότο περιέχει στα συστατικά του εκτός άλλων, λεκιθίνη και η λεκιθίνη είναι µεταλλαγµένη σε ποσοστό 0,9% το συστατικό αυτό επηρεάζει τη σήµανση όλου του προϊόντος. Το συγκεκριµένο όριο 0,9% ισχύει µόνο αν ο υπεύθυνος µπορεί να αποδείξει ότι είχε λάβει όλα τα απαραίτητα µέτρα για να αποφύγει την επιµόλυνση. Συγκεκριµένα στον Κανονισµό 1829/2003, αναφέρεται ότι «προκειµένου να καθοριστεί ότι η παρουσία τέτοιου υλικού είναι τυχαία ή τεχνικώς αναπόφευκτη, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξουν στις αρµόδιες αρχές ότι έχουν λάβει τα κατάλληλα µέτρα για την αποφυγή της παρουσίας γενετικώς τροποποιηµένων τροφίµων ή ζωοτροφών» 18

Το συγκεκριµένο όριο του 0,9% αφορά µόνο τους µεταλλαγµένους οργανισµούς, οι οποίοι είναι εγκεκριµένοι µε βάση τον Κανονισµό 1829/2003 και σε συµφωνία µε τη νέα οδηγία 2001/18 για την απελευθέρωση των µεταλλαγµένων στο περιβάλλον. Για τους οργανισµούς οι οποίοι δεν έχουν εγκριθεί το όριο επιµόλυνσης είναι 0%. Μοναδική εξαίρεση τριών ετών δίνεται σε κάποιους µεταλλαγµένους οργανισµούς, οι οποίοι αν και δεν είναι εγκεκριµένοι, έχουν λάβει θετική γνωµοδότηση από την επιστηµονική επιτροπή της ΕΕ, πριν από την εφαρµογή των Κανονισµών. Το όριο για αυτούς τους οργανισµούς είναι 0,5%. Οι νέοι Κανονισµοί για τα µεταλλαγµένα τρόφιµα και τις ζωοτροφές επιβάλουν τη σήµανση και των προϊόντων των οποίων το DNA ή κάποια πρωτεΐνη τους δεν είναι ανιχνεύσιµες στο τελικό προϊόν, τα ίδια όµως έχουν παραχθεί από µεταλλαγµένους οργανισµούς. Όπως αναφέρεται στον Κανονισµό 1829/2003 Εισαγωγή Νο 21: «Η επισήµανση θα πρέπει να περιλαµβάνει αντικειµενικές πληροφορίες για το εάν ένα τρόφιµο ή µια ζωοτροφή περιέχει, αποτελείται ή παράγεται από ΓΤΟ. Η σαφής επισήµανση, ανεξάρτητα από την ικανότητα ανίχνευσης DNA ή πρωτεΐνης που προκύπτουν στο τελικό προϊόν συνεπεία της γενετικής τροποποίησης, ικανοποιεί το αίτηµα µιας µεγάλης πλειοψηφίας καταναλωτών όπως έχει εκφραστεί σε πολυάριθµες έρευνες, διευκολύνει την τεκµηριωµένη επιλογή και αποκλείει ενδεχόµενη παραπλάνηση των καταναλωτών σε ό,τι αφορά τη µέθοδο παρασκευής ή παραγωγής» Χαρακτηριστικό παράδειγµα τέτοιων συστατικών είναι τα φυτικά έλαια, το σογιέλαιο, το άµυλο, η λεκιθίνη, η ζάχαρη, η γλυκόζη, η αλκοόλη. εν απαιτείται σήµανση για προϊόντα ή συστατικά τα οποία παράγονται µε τη βοήθεια µεταλλαγµένων µικροοργανισµών όπως ένζυµα, βιταµίνες Συγκεκριµένα στον Κανονισµό 1829/2003 αναφέρεται ότι : «Ο παρών Κανονισµός θα πρέπει να καλύπτει τρόφιµα και ζωοτροφές που 19

παράγονται «από» και όχι «µε» έναν ΓΤΟ. Το κριτήριο προσδιορισµού είναι εάν ή όχι το υλικό που προέρχεται από το γενετικώς τροποποιηµένο αρχικό υλικό είναι παρόν στο τρόφιµό ή τη ζωοτροφή. Τα τεχνολογικά βοηθήµατα, τα οποία χρησιµοποιούνται µόνο κατά τη διεργασία παραγωγής τροφίµων ή ζωοτροφών δεν καλύπτονται από τον ορισµό των τροφίµων ή των ζωοτροφών και συνεπώς δεν συµπεριλαµβάνονται στο πεδίο εφαρµογής του παρόντος κανονισµού. Ούτε τα τρόφιµα και οι ζωοτροφές που έχουν παρασκευασθεί µε τη βοήθεια γενετικώς τροποποιηµένων τεχνολογικών βοηθηµάτων καλύπτονται από τον παρόντα κανονισµό. Έτσι προϊόντα που λαµβάνονται από ζώα που τρέφονται µε γενετικώς τροποποιηµένες ζωοτροφές ή υποβάλλονται σε αγωγή µε γενετικώς τροποποιηµένα φάρµακα, δεν υπόκεινται ούτε στις απαιτήσεις έγκρισης, ούτε στις απαιτήσεις επισήµανσης του παρόντος κανονισµού» (πηγή http//europa.eu.int). Παραδείγµατα σήµανσης γενετικά µεταλλαγµένων Τροφών και Ζωοτροφών Τύπος Μεταλλαγµένων οργανισµών Προϊόν Σήµανση µε τους νέους κανονισµούς Σήµανση µε τους παλιούς κανονισµούς Φυτό Τσίκορι Ναι Ναι Σπόρος Σπόρος Καλαµποκιού Ναι Ναι Τρόφιµο Καλαµπόκι, Σόγια Ντοµάτα Ναι Ναι Τρόφιµο Καλαµποκάλευρο Ναι Ναι Παράγωγα µεταλλαγµένων προϊόντων Ραφιναρισµένο Καλαµποκέλαιο, Σογιέλαιο, λάδι ελαιοκράµβης Ναι Όχι Παράγωγα µεταλλαγµένων προϊόντων Σιρόπι γλυκόζης παραγόµενο από άµυλο καλαµποκιού Ναι Όχι 20

Τροφή από ζώα που έχουν τραφεί µε µεταλλαγµένες ζωοτροφές Αυγά, Κρέας, Γάλα Όχι Όχι Τρόφιµο παραγόµενο µε τη Προϊόντα άρτου βοήθεια παραγόµενα µε τη Όχι Όχι µεταλλαγµένων βοήθεια αµυλάσης ενζύµων Υψηλά ραφιναρισµένη Πρόσθετα/ λεκιθίνη, η οποία αρώµατα τροφίµων προερχόµενα από έχει εξαχθεί από µεταλλαγµένη Ναι Όχι µεταλλαγµένα σόγια που χρησιµοποιείται στη σοκολάτα. Ζωοτροφή παραγόµενη µεταλλαγµένα από Γλουτένη καλαµποκιού, αλεύρι από σπόρους σόγιας Ναι Όχι Πρόσθετα ζωοτροφές σε Βιταµίνη (riboflavin) Β12 Ναι Όχι (Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ερωτήσεις και Απαντήσεις για τους κανονισµούς των µεταλλαγµένων οργανισµών στην Ευρώπη) 2.3 Έλεγχος και Εποπτεία των ΓΤ προϊόντων Σύµφωνα µε τον κανονισµό 65/2004 εγκαθίσταται σύστηµα ανάπτυξης και προσδιορισµού µοναδικών ταυτοποιητών για τους γενετικά µεταλλαγµένους οργανισµούς. Η απόδοση µοναδικών κωδικών σε κάθε µεταλλαγµένο οργανισµό σύµφωνα µε τον παραπάνω Κανονισµό αποτελεί βασική προϋπόθεση για την άσκηση ελέγχου και εποπτείας των επιπτώσεων των µεταλλαγµένων οργανισµών στο περιβάλλον και την υγεία. Με αυτήν την πρακτική γίνεται δυνατή η απόσυρση προϊόντων από την αγορά σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι προκαλούν βλάβη. 21

(http//europa.eu) Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι κανόνες ιχνηλασιµότητας για τα ΓΤ προϊόντα έχουν απασχολήσει και τον Codex Alimantarious, έναν πολυµερή οργανισµό του προγράµµατος για τα πρότυπα τροφίµων του ιεθνούς Οργανισµού Υγείας και του Παγκόσµιου Οργανισµού Τροφίµων. Μέχρι στιγµής έχουν συµφωνηθεί ελάχιστα µέτρα που να αξιολογούν τον κίνδυνο σχετικά µε την υγεία τα οποία βασίζονται στις παρακάτω αρχές: έλεγχος πριν από την εµπορία των ΓΤΟ καθώς και αξιολόγηση των άµεσων και έµµεσων επιπτώσεων τους. Οι αρχές του Codex δεν έχουν νοµικά δεσµευτικό χαρακτήρα για τις εθνικές νοµοθεσίες, µπορούν όµως να αποτελέσουν σηµείο αναφοράς σε περιπτώσεις διενέξεων. Αξίζει να αναφερθεί επίσης ότι οι κανόνες των ΗΠΑ για τους ΓΤΟ δεν διέπονται απόλυτα από τις αρχές αυτές, κυρίως όσον αφορά τον έλεγχο πριν από την εµπορία των µεταλλαγµένων προϊόντων. (http:www.greenpeace.gr.) 2.4 ιαδικασία έγκρισης γενετικά τροποποιηµένων τροφίµων και ζωοτροφών Αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων. Υπεύθυνη Αρχή για τη διαδικασία εγκρίσεων για τα µεταλλαγµένα τρόφιµα και τις ζωοτροφές που προορίζονται για την παραγωγή τροφίµων και ζωοτροφών, είναι η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίµων.(EFSA) Η νέα νοµοθεσία απαιτεί λεπτοµερή αξιολόγηση των κινδύνων που σχετίζονται µε την ασφάλεια κατανάλωσης των µεταλλαγµένων από ανθρώπους και ζώα, καθώς και µε τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον, όταν πρόκειται για απελευθέρωση στο περιβάλλον. (Οδηγία 2001/18/ΕΚ). Σε κάθε περίπτωση µπορεί να ζητηθεί από την EFSA η συνδροµή των εθνικών αρµόδιων αρχών. Σε περιπτώσεις που αφορούν απελευθέρωση µεταλλαγµένων οργανισµών στο περιβάλλον, η συµβουλή της εθνικής αρχής από την EFSA είναι υποχρεωτική. Η 22