Πτυχιακή εργασία με θέμα: Παραγωγή ροδέλαιου από το Δαμασκηνό Ρόδο Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ & ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ Πτυχιακή εργασία με θέμα: Παραγωγή ροδέλαιου από το Δαμασκηνό Ρόδο Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου ΑΕΜ: 3214 ΕΠΟΠΤΗΣ: κος Αχιλλέας Χριστοφορίδης ΚΑΒΑΛΑ 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελ 1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ Σελ 2 ΓΕΝΙΚΑ Σελ 5 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΦΥΤΩΝ Σελ 6 Α. Σε αρχικό στάδιο έχουμε την φύτευση και τις Σελ 6 καλλιεργητικές φροντίδες Β. Έδαφος, κλίμα και καιρικές συνθήκες Σελ 10 Γ. Συγκομιδή Σελ 11 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΦΥΤΩΝ Σελ 15 Α. Απόσταξη Σελ 16 Β. Εκχύλιση Σελ 17 Γ. Αποστακτήρες του χθες και του σήμερα Σελ 18 Δ. Διαδικασία απόσταξης Σελ 20 Ε. Αποθήκευση ελαίου Σελ 21 Rose otto Σελ 22 Rose absolute Σελ 22 ΣΤ. Συστατικά ελαίου Σελ 23 ΑΕΡΙΑ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Σελ 26 ΕΜΠΟΡΙΟ Σελ 31 Ειδή ροδέλαιου Σελ 31 Ροδόνερο Σελ 31 Χρήσεις Σελ 33 Προϊόντα Σελ 37 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Σελ 47 Α. Τιμές λιανικής-χονδρικής πώλησης Σελ 47 Β. Οικονομική ανάλυση καλλιέργειας Σελ 48 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σελ 52 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Σελ 53 Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μπορεί το πετρέλαιο να εμφανίζεται σε κάθε πτυχή της ζωής μας ως καύσιμο ή πρώτη ύλη για πολλά προϊόντα, υπάρχουν όμως και προϊόντα τα οποία δεν έχουν άμεση σχέση με το πετρέλαιο, έχουν όμως σχέση με την οργανική χημεία και τις φυσικοχημικές διαδικασίες παραγωγής. Κατά την παραγωγή των προϊόντων αυτών δημιουργούνται αρκετές θέσεις εργασίας. Με βάση το σκεπτικό αυτό αποφασίσθηκε η ενασχόληση στα πλαίσια της εργασίας αυτής με το ροδέλαιο, προϊόν που παράγεται σε γειτονικές χώρες εδώ και χρόνια όχι όμως σε ποσότητες στην πατρίδα μας. Στα πλαίσια της εργασίας αυτής έγινε έρευνα από την αρχική καλλιέργεια του φυτού έως την παραγωγή και την χρήση του ροδέλαιου. Στο τέλος της εργασίας γίνεται αναφορά σε οικονομικά στοιχεία της παραγωγής ροδέλαιου και γίνεται σύγκριση με μια κοινή καλλιέργεια σιτηρών. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 1

2. ΙΣΤΟΡΙΚΑ Σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή το τριαντάφυλλο μνημονεύεται σαν το τελειότερο απ' όλα τα λουλούδια. Έχοντας αποδοθεί εικαστικά σε διάφορες μορφές, αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία στην μουσουλμανική και την χριστιανική διακοσμητική και είναι το σύμβολο της τελειότητας και πιστότητας. Τα αρχαία ιερά βιβλία του περσικού κράτους αναφέρουν ότι το τριαντάφυλλο πρωτοκαλλιεργήθηκε από έναν άγγελο. 1. Άνθος Ένα από τα πιο όμορφα και δημοφιλή τριαντάφυλλα είναι το ρόδο της Δαμασκού ή Δαμασκηνό ρόδο όπως είναι γνωστό στην Ευρώπη. Τα λουλούδια του είναι διπλά με πολύ αρωματικά πέταλα και καλλιεργήθηκε από τους αρχαίους Σύριους με απώτερο σκοπό να αυξήσουν τον αριθμό των λουλουδιών του, την συχνότητα της ανθοφορίας του και το άρωμά του. Τελικά πέτυχαν ένα μεγαλειώδες αρωματικό φυτό με επτά και μερικές φορές εννιά λουλούδια, το οποίο κάτω από ιδανικό περιβάλλον, μπορούσε να ανθίσει αρκετές φορές στον ίδιο χρόνο. Οι Σύριοι ήταν ανέκαθεν μεγάλοι θαυμαστές των τριαντάφυλλων και το αρχαίο όνομα της χώρας τους "Surirston" λέγεται ότι σημαίνει "η Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 2

χώρα των ρόδων". Καλάθια με ροδοπέταλα πουλιούνται ακόμα και σήμερα στους δρόμους της Δαμασκού και κάθε συριακή οικογένεια προσπαθεί να καλλιεργήσει τουλάχιστο μια τριανταφυλλιά έστω και μέσα σε έναν παλιό τενεκέ. Το Δαμασκηνό ρόδο έχει πολύ μακριά ιστορία. Θαυμάστηκε στους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας. Καλλιεργήθηκε από τους αρχαίους Αιγυπτίους, που το εξήγαγαν στη Ρώμη τον χειμώνα. Αρκετοί Ρωμαίοι ζητούσαν ατέλειωτες ποσότητες από τριαντάφυλλα και ένας παραγωγός τριαντάφυλλων δύσκολα θα μπορούσε να βρει καλύτερο πελάτη, όπως για παράδειγμα τον Σμυρνδιρίδη, τον πιο πλούσιο και φιλήδονο από τους Ρωμαίους Συβαρίτες, ο οποίος δεν μπορούσε να κοιμηθεί αν έστω και ένα από τα ροδοπέταλα που ήταν απλωμένα στο κρεβάτι του τύχαινε να έχει ζαρώσει. Σε κάποια φάση της αραβικής ιστορίας, οι Αμπασίδες Χαλίφες μονοπωλούσαν την καλλιέργεια του Δαμασκηνού ρόδου για δική τους ευχαρίστηση γιατί όπως είχε πει ο Χαλίφης Mutawakkil (847-61), "Εγώ είμαι βασιλιάς των σουλτάνων και το ρόδο είναι ο βασιλιάς των αρωματικών λουλουδιών. Γι αυτόν το λόγο αξίζουμε ο ένας τον άλλο." Αλλά οι Αμπασίδες Χαλίφες έπεσαν και το Δαμασκηνό ρόδο γύρισε στον ρόλο του σαν λαϊκό λουλούδι. Ταξίδεψε στην Ισπανία με του Μαυριτανούς κι εκεί θαυμάστηκε πολύ. Στην Γαλλία ξεκίνησε ένας βοτανικός κήπος με αρωματικά Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 3

Τριαντάφυλλα, στην πόλη Provins κοντά στο Παρίσι, από είδη ενός παραπλήσιου τριαντάφυλλου, που έφερε πίσω μαζί του ένας Γάλλος βασιλιάς γυρνώντας από τις σταυροφορίες. Το Δαμασκηνό ρόδο, παρουσιάστηκε στην Αγγλία κατά την βασιλεία του Ερρίκου VIII και συχνά τα άνθη του εκθέτονταν ή σκορπίζονταν σε γάμους και πανηγύρια. Το χρησιμοποιούσαν και στους πολέμους επίσης. Λέγεται ότι όταν ο μουσουλμάνος ηγέτης Σαλαντίν κυρίευσε την Ιερουσαλήμ το 1187, έφερε μαζί του μια ακολουθία από 500 καμήλες φορτωμένες με ροδόνερο φτιαγμένο από Δαμασκηνά ρόδα με σκοπό να αρωματίσει την πόλη πριν την είσοδό του. Το άρωμα ήταν κάτι πολύ σημαντικό στον πολιτισμό της Μέσης Ανατολής. Τα αραβικά τζαμιά της πρώτης περιόδου κατασκευάζονταν με τούβλα από πηλό και ασβέστη ανακατεμένο με μυρωδικά, ώστε το τζαμί να διαχέεται με ευωδιά κατά την διάρκεια των ζεστών ωρών της ημέρας. Το Δαμασκηνό ρόδο άξιζε όχι μόνο για το άρωμα των λουλουδιών του αλλά και για την χρήση του στην παρασκευή ροδόνερου, ενός υγρού που το πετύχαιναν με την απόσταξη των πετάλων. Ένας άραβας γιατρός ο Avicenna, θεωρείται, ότι είναι αυτός που ανακάλυψε την μέθοδο της παρασκευής ροδόνερου από ροδοπέταλα στις αρχές του 11ου αιώνα. Τα Δαμασκηνά ρόδα με τα πολλά λουλούδια τους και τη ικανότητά τους να ανθίζουν αρκετές φορές τον Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 4

χρόνο, ήταν η ιδανική πηγή για ροδόνερο. Για την παρασκευή ενός γαλονιού ροδόνερου χρειάζονται τουλάχιστο 3 κιλά ροδοπέταλα. [1] 3. ΓΕΝΙΚΑ Η τριανταφυλλιά που καλλιεργούν στις περισσότερες χώρες είναι η Ρόζα η δαμασκηνή (Rosa damascena) ενώ σε μικρότερη έκταση καλλιεργείται η Rosa alba. Ως φυτό η τριανταφυλλιά ανήκει στην οικογένεια Rosaceae. Η Ρόζα η δαμασκηνή είναι φυτό πολυετές, ανθεκτικό, με μεγάλο ριζικό σύστημα. Το ύψος του ανεπτυγμένου φυτού μπορεί να ξεπεράσει τα 2,5m. Ανθίζει μία φορά 2. Περισυλλογή ανθέων το χρόνο (Μάιος-Ιούνιος). Τα άνθη έχουν χρώμα ροζ και είναι τα πιο αρωματικά στον κόσμο. Κάθε φυτό αναπτύσσει πολλούς βλαστούς από το έδαφος οι οποίοι διακλαδίζονται και δίνουν πολλά άνθη αρχίζοντας από το δεύτερο χρόνο και μετά. Ένα αναπτυγμένο (4 χρόνων και πάνω) φυτό μπορεί να δώσει μέχρι και 500 ή 600 άνθη στην περίοδο της ανθοφορίας (Μάιος-Ιούνιος). [2] Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 5

Η καλλιέργεια αυτή έχει αναπτυχθεί εδώ και χρόνια στην Τουρκία και στην Βουλγαρία καθώς είναι οι δύο πιο διάσημες χώρες ενώ τα τελευταία χρόνια ανθίζει και στην χώρα μας. Για να εξαχθεί το ροδέλαιο, το οποίο αποτελεί το τελικό προϊόν της καλλιέργειας αυτής κρίθηκε σκόπιμο να γίνει ειδική αναφορά στην καλλιέργεια των φυτών. Στο κεφάλαιο αυτό αναφέρονται πολλές πληροφορίες όσο αναφορά το στάδιο της καλλιέργειας καθώς επίσης χρήσιμες συμβουλές προς τον οποιονδήποτε που θα ήθελε να ασχοληθεί με την καλλιέργεια αυτή. 4. ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΦΥΤΩΝ Α. Σε αρχικό στάδιο έχουμε την φύτευση και τις καλλιεργητικές φροντίδες των μικρών βλαστών Φυτεύουν τα γυμνόριζα φυτά από Νοέμβριο έως Μάρτιο σε μέρες που δεν υπάρχει παγετός σε γραμμικό σύστημα, χωρίς υποστήριξη. Οι αποστάσεις φύτευσης είναι 0, 90m επί της γραμμής και 2,5m μεταξύ των γραμμών. Τα φυτά αναπτύσσονται τα πρώτα χρόνια και φτάνουν στην μέγιστη παραγωγή ανθέων τον τέταρτο χρόνο παραγωγής ή πέμπτο χρόνο από την 3. Ζωγραφιά άνθους Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 6

εγκατάσταση τους στον αγρό. Η κλάδευση γίνεται τον Ιανουάριο- Φεβρουάριο πριν την ανάπτυξη των νέων βλαστών. Αφαιρούν όλους τους ξερούς βλαστούς και τυχόν κλαδιά που ξεφεύγουν από το γραμμικό σχήμα που επιθυμούν. Κάθε 5-6 χρόνια αφαιρούν 1 ή 2 γερασμένους βλαστούς για να ανανεώσουν την κόμη των φυτών. Η παραγωγική ζωή του φυτού κατ αυτόν τον τρόπο μπορεί να επιμηκυνθεί έως και 30 χρόνια. Η λίπανση γίνεται κάθε καλοκαίρι μετά την άνθιση με χωνεμένη κοπριά ( 1kgr/φυτό ) για την καλή ανάπτυξη των οφθαλμών που θα ανθίσουν την επόμενη χρονιά. Η μόνη φροντίδα που θέλει αυτού του είδους η τριανταφυλλιά όπως και όλα τα λουλούδια βέβαια είναι η συντροφιά. Το χειμώνα και το καλοκαίρι οργώνονται κατάλληλα ώστε να προστατεύονται από τις καιρικές συνθήκες αντίστοιχα. Οι εχθροί της καλλιέργειας είναι κυρίως ο αγκρίλος και ένα ξυλοφάγο έντομο, που γεννά τ αυγά του σε νεαρούς βλαστούς την άνοιξη. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού οι προνύμφες των εντόμων τρώνε σταδιακά το ξύλο και την εντεριώνη στο σημείο προσβολής όπου δημιουργείται εξωτερικά ένας κάλλος (διόγκωση) στο βλαστό, που είναι και το σημάδι αναγνώρισης της προσβολής. Αντιμετώπιση του βασικού αυτού εχθρού προληπτικά με κλαδοκάθαρους την περίοδο του χειμώνα πριν την έξοδο των ενήλικων εντόμων την άνοιξη. Τα κλαδιά αυτά συγκεντρώνονται και καίγονται την ίδια περίοδο απ όλους τους καλλιεργητές της ευρύτερης περιοχής Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 7

όπου υπάρχουν φυτείες. Τελειώνοντας ασθένειες δεν έχουν επισημανθεί στη συγκεκριμένη τριανταφυλλιά διότι μέχρι και σήμερα επιλέγονται χωράφια ευήλια και ευάερα με ελαφριά χώματα που δεν νεροκρατούν. Έτσι αποφεύγουν τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την ανάπτυξη διαφόρων ασθενειών ( ωίδιο, περονόσπορος, σκωρίαση κ.α. ). [2] 4. Έτοιμο για μάζεμα Στην συνέχεια καταγράφουμε κάποιες χρήσιμες συμβουλές όπως αναφέραμε και πιο πάνω για κάποιον που θέλει να ασχοληθεί με τα φυτά αυτά. Επιλέγουν αγρούς για εγκατάσταση φυτειών ευήλιους, ευάερους και προστατευμένους από το βορρά. Η τριανταφυλλιά αγαπά Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 8

χωράφια με χώματα ελαφριά με ουδέτερο ph που έχουν καλή αποστράγγιση. Τα φυτά χρειάζονται πότισμα μόνο την πρώτη χρονιά εγκατάστασης της φυτείας διότι έχουν μικρές και αδύναμες ρίζες. Κατόπιν τα επόμενα χρόνια αναπτύσσουν βαθύ και δυνατό ριζικό σύστημα και δεν έχουν ανάγκη άρδευσης. Η συγκομιδή των ανθέων γίνεται καθημερινά από το χάραμα μέχρι την ανατολή του ηλίου (5:30π.μ.- 8:30π.μ.). Όσο περισσότερη ώρα βλέπουν τον ήλιο τα τριαντάφυλλα, τόσο λιγότερο ροδέλαιο παράγουν και υποβαθμίζεται η ποιότητα του. Συγκομίζουν κάθε πρωί, τα άνθη της ημέρας τα οποία έχουν έντονο ροζ χρώμα με ζωηρούς κίτρινους στήμονες. Τα άνθη δύο ημερών χάνουν το ροζ χρώμα, γίνονται πιο ασπριδερά, μαυρίζουν οι στήμονές τους και χάνουν το άρωμά τους. Τηρώντας με επιμέλεια την καθημερινή πρωινή συγκομιδή ωθούν το φυτό ν ανθίζει περισσότερο τόσο σε ποσότητα όσο και σε χρονική διάρκεια. Την πρώτη χρονιά από την εγκατάσταση, τα μοσχεύματα δεν δίνουν κανένα ή το πολύ 1 ή 2 άνθη. Από τη δεύτερη χρονιά και μετά κάθε φυτό μπορεί να δώσει μέχρι και 150 άνθη, την τρίτη μέχρι 300 και την τέταρτη χρονιά και μετά μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 600 τριαντάφυλλα. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 9

Τα περισσότερα τριαντάφυλλα δίνουν οι λυγισμένοι βλαστοί παρά οι ορθόκλαδοι. Οι νεαρές τριανταφυλλιές δεν πρέπει να κλαδεύονται τον πρώτο χρόνο της φυτείας. Τα τριαντάφυλλα συγκομίζονται, όταν έχουν ανοίξει τα ροδοπέταλα τους τόσο ώστε να φαίνονται οι κίτρινοι στήμονες. [2] Β. Έδαφος, κλίμα και καιρικές συνθήκες Η τριανταφυλλιά η δαμασκηνή είναι φυτό της εύκρατης ζώνης, έχοντας ευρέα όρια αντοχής στις χαμηλές και υψηλές θερμοκρασίας. Όπως αναφέρθηκε είναι φυλλοβόλο φυτό που αντέχει το χειμώνα σε χαμηλές θερμοκρασίες μέχρι -15 0 C αρκεί να μην είναι εκτεθειμένη σε παγερούς ανέμους. To καλοκαίρι αντέχει στις υψηλές θερμοκρασίες 5. Ώριμο άνθος αλλά προτιμά τις θερμοκρασίες ημέρας 17-24 0 C. Μπορεί να καλλιεργηθεί σε ποικιλία εδαφών εκτός από τα συμπαγή, ή τα πολύ αμμώδη. Προτιμά τα εδάφη μέσης σύστασης με ph 6,5-7,5 σε υψόμετρο έως 600 μ. ή και ψηλότερα. Όταν το έδαφος της καλλιέργειάς της είναι βαθύ και σχετικά γόνιμο, δε χρειάζεται λιπάνσεις. Είναι λιγότερο απαιτητική σε νερό από τις καλλωπιστικές Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 10

ποικιλίες. Έτσι σε περιοχές με αρκετή βροχόπτωση μπορεί να καλλιεργηθεί και σε χωράφια μη αρδευόμενα. Καλύτερες αποδόσεις παίρνονται από μέτρια αρδευόμενες καλλιέργειες. Γ. Συγκομιδή Αρχικά η απόδοση των τριαντάφυλλων εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν την περίοδο της συγκομιδής. Για παράδειγμα κατά την διάρκεια ενός πολύ ξερού και ζεστού καιρού η συγκομιδή μπορεί να διαρκέσει μόνο δύο εβδομάδες και η απόδοση του λαδιού να είναι μειωμένη, λόγω απώλειας από την εξάτμιση. Αντίθετα κατά 5. Συγκομιδή την διάρκεια ήπιου και υγρού καιρού ο χρόνος συγκομιδής μπορεί να επεκταθεί, ενώ την ίδια στιγμή αυξάνεται και η απόδοση του ελαίου. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 11

Η περίοδος της συγκομιδής ξεκινά όταν τα λουλούδια αρχίσουν να ανοίγουν σε σημείο τέτοιο ώστε να φαίνονται οι κίτρινοι στήμονες. Είναι σημαντικό να μην κόβονται τα μπουμπούκια αλλά και τα παραωριμασμένα άνθη γιατί έτσι μειώνεται η απόδοση ελαίου. Στη Βουλγαρία, στη Τουρκία ακόμα και στην Ελλάδα τα άνθη εξακολουθούν να συλλέγονται με το χέρι με τον πατροπαράδοτο τρόπο, με ένα τσίμπημα ακριβώς κάτω από τον κάλυκα (το πράσινο, εξωτερικό προστατευτικό κάλυμμα) και έτσι γίνεται το κόψιμο του άνθους. Η συλλογή ξεκινά από την ανατολή του ηλίου, όταν η απόδοση του πετρελαίου (ελαίου) είναι στο υψηλότερο σημείο της, και αναμένεται να ολοκληρωθεί έως 10.00 πμ., ενώ η δροσιά είναι ακόμα τα λουλούδια. Τα λουλούδια τοποθετούνται αρχικά σε καλάθια, και στη συνέχεια θα μεταφερθούν σε σάκους για τη μεταφορά προς τα αποστακτήρια. Είναι πάντα καλύτερο να αξιοποιηθούν τα ροδοπέταλα, ενώ η δροσιά είναι ακόμα σε αυτά, και πριν η θερμότητα της ημέρας προκαλέσει τα αιθέρια έλαια να εξατμιστούν στην ατμόσφαιρα. Οι γυναίκες κάνουν τη συγκομιδή. Χρειάζονται γρήγορα και εξειδικευμένα χέρια ώστε να έχουμε γρήγορο αποτέλεσμα στην διάρκεια της περιορισμένης ώρας. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 12

Ένα μεγάλο δώρο για τους παραγωγούς είναι να βρέξει το προηγούμενο βράδυ από την συγκομιδή γιατί έτσι αυξάνεται στο διπλάσιο η απόδοση. Μόλις τα ροδοπέταλα της συλλογής, τοποθετούνται σε σακιά φορτώνονται στα ρυμουλκούμενα. 6. Αποθήκευση και μεταφορά σακιών Οι σάκοι πρέπει να είναι καλά κλειστοί ώστε να μην έχουμε απώλειες με την εξάτμιση. Το υλικό των σάκων δεν έχει τόση σημασία, αρκεί να είναι καλά κλειστοί. Ένας σάκος παίρνει περίπου 5000 άνθη και είναι γύρω στα 15 κιλά σε βάρος η κάθε μία. Πρέπει να ληφθεί μέριμνα να μην εκχυθούν τα ροδοπέταλα. Τα ροδοπέταλα κάνουν τότε τη μικρή διαδρομή από το τριαντάφυλλο στο αποστακτήριο. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 13

Μόλις φτάσουν στο αποστακτήριο, οι σάκοι με τα ροδοπέταλα γίνεται η εκφόρτωση από το ρυμουλκούμενο και με ειδικά μεταφορικά μέσα ή με τα χέρια ρίχνονται σε ομαλό δροσερό δάπεδο σκυροδέματος. Τα ροδοπέταλα μπορούν να ζυμωθούν λίγο. Αυτό γίνεται στους ειδικούς χώρους που τα τοποθετούν. Η αποσύνθεση βοηθάει προφανώς να παράγουν περισσότερο αιθέριο έλαιο μέσα από τα πέταλα. Τα ροδοπέταλα έχουν μείνει για μερικές ώρες για να επιτραπεί στη φύση να κάνει τη δουλειά της. Τα δωμάτια αυτά είναι απίστευτα αρωματικά. Και στην συνέχεια έχουμε την τοποθέτηση τους στους αποστακτήρες. 7. Ζύμωση ανθών Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 14

Ο κάθε παραγωγός ακολουθεί μια σειρά από μυστικά που δεν είναι τίποτα άλλο από μακροχρόνια εμπειρία. Κάποια από αυτά είναι τα παρακάτω: Δεν αφήνουμε τα άνθη πολλές ώρες στους ειδικά διαμορφωμένους χώρους γιατί έτσι χάνεται αιθέριο έλαιο και πόσο μάλλον όταν έχει ζέστη. Δημιουργείται εξάτμιση και το άρωμα που δίνουν είναι η απώλεια ελαίου. Οι χώροι πρέπει να έχουν σκιά και υγρό περιβάλλον. Τα άνθη μετά το χρονικό αυτό περιθώριο πηγαίνουν απευθείας στους μεγάλους αποστακτήρες για να ξεκινήσει η διαδικασία της απόσταξης. Στη συνέχεια είναι σκόπιμο να αναφερθούμε στις δύο μεγάλες διαδικασίες επεξεργασίας των φυτών καθώς επίσης και στην επεξήγηση τους ως διαδικασίες. 5. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΦΥΤΩΝ Ας κάνουμε αρχικά μια αναφορά γενικά στους όρους απόσταξη και εκχύλιση ως διαδικασίες. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 15

Α. Απόσταξη Η απόσταξη είναι μέθοδος διαχωρισμού των συστατικών ομογενούς μίγματος υγρού-υγρού ή υγρού-στερεού και στηρίζεται στη διαφορά των σημείων βρασμού των συστατικών του μίγματος. Το μίγμα θερμαίνεται και αν τα σημεία βρασμού των συστατικών του διαφέρουν περισσότερο από 20 0 C, τότε ο ατμός που θα προκύψει, αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από το συστατικό με το χαμηλότερο σημείο βρασμού. Οι ατμοί αυτοί ψύχονται, υγροποιούνται και συλλέγονται σε δοχείο. Ανάλογα με το μίγμα που θέλουμε να αποστάξουμε και τις συνθήκες που εφαρμόζουμε η απόσταξη διακρίνεται σε απλή απόσταξη, κλασματική απόσταξη, απόσταξη με υδρατμούς και απόσταξη σε κενό ή σε ελαττωμένη πίεση. Η απλή 8. Απόσταξη απόσταξη χρησιμοποιείται συνήθως στο διαχωρισμό ενός συστατικού από ένα μίγμα. [3] Συγκεκριμένα στην διαδικασία απόσταξης των τριαντάφυλλων έχουμε μεγάλους αποστακτήρες οι οποίοι είναι κατασκευασμένοι από Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 16

χαλκό και είναι γεμάτοι νερό και άνθη. Ακολουθεί καύση για 60 με 105 λεπτά. Εξατμίζεται το νερό και το έλαιο τριαντάφυλλου προλαμβάνεται από την έξοδο και οδηγείται στη συσκευή συμπύκνωσης και στη συνέχεια στα δοχεία αποθήκευσης. Αυτή η απόσταξη παράγει το 20% του τελικού προϊόντος. Το νερό που συμπυκνώνεται σε συνδυασμό με το λάδι αποστραγγίζεται και επαναποστάζεται προκειμένου να λάβει τα υδατοδιαλυτά κλάσματα του ελαίου. Στο τέλος συνδυάζονται τα δύο έλαια και έχουμε το τελικό προϊόν. [4] Β. Εκχύλιση Εκχύλιση ονομάζεται η μεταφορά μιας ουσίας από μια φάση στην οποία βρίσκεται με τη μορφή διαλύματος ή αιωρήματος σε μια άλλη υγρή φάση. Η μεταφορά αυτή είναι δυνατή επειδή η ουσία κατανέμεται στις δύο φάσεις με ορισμένη αναλογία. Η εκχύλιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το διαχωρισμό μίγματος υγρών ή στερεών ουσιών. Γενικότερα η παραλαβή οργανικών ουσιών από αιωρήματα, γίνεται με ανάμιξη του 9. Εκχύλιση υδατικού μίγματος με ένα μη αναμιγνυόμενο με το νερό οργανικό Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 17

διαλύτη, το προϊόν μεταφέρεται στην οργανική στοιβάδα και μπορεί να ανακτηθεί με την απομάκρυνση του διαλύτη. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ανάμιξη των δύο φάσεων γίνεται σε διαχωριστικό χωνί, όπου αναταράσσονται έτσι ώστε να έλθουν σε στενή επαφή και να αποκατασταθεί η ισορροπία των διαλυμένων ουσιών στις δύο φάσεις οπότε και διαχωρίζονται. [3] Συγκεκριμένα στη μέθοδο εκχύλισης με διαλύτη έχουμε σε μια δεξαμενή τα λουλούδια να αναδεύονται με τον διαλύτη (εξάνιο). Η εκχύλιση υποβάλλεται σε επεξεργασία, υπό κενό η οποία καταργεί τον διαλύτη. Στη συνέχεια γίνεται ο διαχωρισμός και η πυκνή μάζα που δημιουργείται κάτω είναι το γνωστό σκυρόδεμα. Τέλος έχουμε ανάμειξη του υγρού με αλκοόλ ώστε να απελευθερωθούν τα αρωματικά συστατικά και παίρνουμε το τελικό προϊόν. [4] Γ. Αποστακτήρες του χθες και του σήμερα Στις αρχές του 1900, σχεδόν το σύνολο των ελαίων παραγόταν με τη χρήση άμεσης φωτιάς αποστακτήρες που, τους λειτουργούσαν οι γεωργοί. Επέλεγαν ένα κατάλληλο χώρο δίπλα στο πεδίο και κοντά σε ρεύμα και η συσκευή θα έπρεπε να δημιουργηθεί. Αν και αυτό ακούγεται μάλλον πρωτόγονο, η απόδοση που παράγεται από αυτό το είδος της ανέρχεται σε 1 κιλό λάδι για κάθε 2.500 έως 3.000 κιλά τριαντάφυλλα. Περιέργως, αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο ποσοστό Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 18

από ό, τι μπορεί να επιτευχθεί μέσω σύγχρονων βιομηχανικών τεχνικών απόσταξης. Τα σύγχρονα αποστακτήρια από χαλκό θερμαίνονται με τζάκι το οποίο έχει ξύλο από κάτω. Τα τριαντάφυλλα δεν μπορούν να αποσταχθούν κατά το συνήθη τρόπο, απευθείας έγχυση ατμού, διότι τα πέταλα είναι συμπαγή και διαμορφώνεται μια μεγάλη μάζα όπου ο ατμός δεν μπορεί να εισχωρήσει. Συνεπώς, οι τεχνικές απόσταξης έχουν τελειοποιηθεί με διάφορους τρόπους ώστε πρόβλημα αυτό. να ξεπεραστεί το Με την πάροδο των χρόνων ανακαλύφθηκε νέα τεχνολογία διπλής απόσταξης. Διαφέρει από την αρχική μέθοδο παραγωγής, αλλά έχει βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα του ελαίου. Οι αποστακτήρες είναι κατασκευασμένοι από χαλκό ενώ παλαιοτέρα ήταν κεραμικοί. Η αναλογία που χρησιμοποιείται είναι 15kg άνθη και 60 λίτρα νερό. Η εγκατάσταση απόσταξης αποτελείται από ένα σωλήνα που οδηγεί σε ψυκτικό δοχείο και σκάφη για την είσπραξη του προϊόντος (ροδέλαιο και ροδόνερο). Η συνολική διαδικασία παίρνει δύο ώρες. Κατά μέσο όρο 3,5 τόνοι τριαντάφυλλων χρειάζονται για την παραγωγή 1 κιλού ροδέλαιου. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 19

Δ. Διαδικασία απόσταξης Κατά τη διάρκεια της απόσταξης ένα μεγάλο μέρος του ελαίου απορροφάται από το νερό απόσταξης, και αυτό είναι γνωστό ως το «πρώτο νερό». Το ροδέλαιο πρέπει να ανακτηθεί από αυτό το νερό για να παράγουν μια αποδεκτή απόδοση, και αυτό επιτυγχάνεται με την επιδέξια εκ νέου απόσταξη του νερού για το διαχωρισμό του λαδιού. Μια διαδικασία γνωστή ως cohobation. Η ποσότητα του ελαίου που παράγεται απευθείας από την απόσταξη είναι τόσο χαμηλή, καθώς μόνο το 20% ή 25% της πλειονότητας είναι έλαιο από το προϊόν της απόσταξης. Η αναλογία αυτή ποικίλλει, ανάλογα με ορισμένους παράγοντες, είναι συνήθως 25% «άμεσο λάδι» και 75% «λάδι νερό». Το «δεύτερο νερό», μετά τη διαδικασία της cohobation στη συνέχεια πωλείται ως Hydrosol (γνωστό και ως ροδόνερο) ή ανακυκλώνεται στην επόμενη παρτίδα λουλουδιών. Η μονάδα απόσταξης αποτελείται από συγκεκριμένα κανάλια, που είναι τοποθετημένα επάνω στο δάπεδο. Τα κανάλια οδηγούνται σε μια λιμνοθάλασσα έξω από το εργοστάσιο για να ρίχνουν τα απόβλητα εκεί (ζεστά νερά). Από εκεί μετά αντλούν νερό οι αγρότες για τα χωράφια τους. Τα ροδοπέταλα φορτώνονται στην κορυφή της απόσταξης. Κατά τη διάρκεια της απόσταξης το κάτω μέρος του αποστακτικού κέρατος βρίσκεται από πάνω ώστε να ανοίγεται για την άρση των χρησιμοποιημένων ροδοπέταλων και νερών. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 20

Είναι πολύ σημαντικό να απομακρύνονται τα νερά που βγαίνουν, ώστε να συλλέγονται τα αιθέρια έλαια, τα οποία δεν έχουν επαρκώς διαχωριστεί από τα νερά. Το προϊόν της δισαπεσταγμένων υδάτων και τα αιθέρια έλαια τα οποία επιπλέουν στην κορυφή, φιλτράρονται και στη συνέχεια αναμειγνύονται πίσω μαζί. Εκτός από την κλασική απόσταξη έχουμε και την απόσταξη με έγχυση με κάποιο διαλύτη, συνήθως εξάνιο. Εδώ τα τριαντάφυλλα τοποθετούνται σε μια μεγάλη μηχανή ανάμειξης όπου αναμιγνύονται μαζί με το εξάνιο. Το υγρό εκχύλισμα διηθείται και εκχυλίζεται δύο φορές με εξάνιο, πριν τελικά αποθηκευτεί σε κουτιά από χάλυβα. Το εξάνιο ανακυκλώνεται και επαναχρησιμοποιείται. Τα κουτιά έχουν μια τρύπα στο καπάκι ώστε να εξατμιστεί όλο το υπολειπόμενο εξάνιο από το έλαιο. Ε. Αποθήκευση ελαίου Τα δοχεία, στα οποία περιέχονται τα έλαια και το ροδόνερο τοποθετούνται σε δωμάτια σκιερά και δροσερά ώστε να μην υπάρχουν 10. Δοχείο με έλαιο Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 21

απώλειες ή μετάπτωση στην ποιότητα του προϊόντος. Εκεί μπορεί να μείνουν μέχρι και ένα χρόνο. Όσο μένουν αποκτούν περισσότερο άρωμα. Επίσης βελτιώνεται και το χρώμα του ελαίου. Μετά τον χρόνο «ανάπαυσης» φεύγουν για τους εμπόρους-καταναλωτές. Στη συνέχεια, αφού αναπτύχθηκαν οι διαδικασίες απόσταξης του ελαίου είναι σκόπιμο να αναφέρουμε και τα δύο είδη ελαίου, που προκύπτουν από την απόσταξη και εκχύλιση αντίστοιχα. Rose Οtto Παράγεται με μια διαδικασία της απόσταξης ατμού, στην οποία 3.000 με 5.000 κιλά φρέσκα λουλούδια χρειάζονται για την παραγωγή μόλις 1 kg ελαίου. Το καθαρό έλαιο κυμαίνεται ως προς το χρώμα από διάφορες αποχρώσεις του ωχροκίτρινου έως του κίτρινου της ελιάς, έχει κηρώδες πάχος όταν ψύχεται κάτω από τη θερμοκρασία δωματίου. Το άρωμα είναι έντονο, βαθύ, γλυκό, ρόδινο. Ορισμένα αρωματικά συστατικά δεν διαχωρίζονται από το νερό κατά την απόσταξη, έτσι το άρωμα του Rose Otto, ενώ είναι απολύτως εξαιρετικό, δεν ταιριάζει απόλυτα με το αρχικό λουλούδι πριν από την απόσταξη. Rose absolute Παράγεται με εκχύλιση με διαλύτες, με πτητικούς διαλύτες όπως το εξάνιο. Σε μια προσεκτική και επαγγελματική διαδικασία, όλα τα ίχνη Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 22

του διαλύτη απομακρύνονται από το τελικό προϊόν. Η εκχύλιση απαιτεί περίπου 1.000 κιλά των λουλουδιών για να παραγάγει 1 Kg του Απόλυτου, και έτσι είναι λιγότερο ακριβό από Rose Otto. Στο χρώμα είναι από ανοικτό κίτρινο, με μπορντό-κόκκινο και πράσινο της ελιάς. Είναι ένα παχύρρευστο υγρό με ένα βαθύ, πλούσιο, γλυκό, εξαίσιο, ρόδινο-πικάντικο άρωμα. Το προϊόν είναι ένα συνολικό εκχύλισμα που έχει το πραγματικό και πλήρες άρωμα του αρχικού λουλουδιού. Τελειώνοντας την ενότητα της επεξεργασίας θα ήταν αξιόλογο να αναφερθούμε στα συστατικά του ελαίου. Το έλαιο από τα τριαντάφυλλα αποτελείται από 300 στοιχεία που όμως τα 100 είναι γνωστά μέχρι σήμερα. Θα γίνει αναφορά στα δύο πιο βασικά: Γερανιόλη και Citronellol. [5] ΣΤ. Συστατικά ελαίου Γερανιόλη Είναι μια διακλαδισμένη αλκοόλη. Κύριο συστατικό της είναι η έντονη οσμή. Χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία και σε αρωματικές ουσίες. Μια άλλη έννοια της γερανιόλης, είναι η ορμόνη ορισμένων μελισσών, που εκκρίνεται από τους αδένες μυρωδιάς των εργατριών Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 23

μελισσών για να επισημάνει τη θέση του νέκταρ που φέρουν τα λουλούδια και τις εισόδους των κυψελών τους. Αναγνώριση ουσίας: Τύπος: (CH 3 ) 2 CCH(CH) 2 C(CH 3 )CHCH 2 OH Φυσικές και χημικές ιδιότητες: Φυσική κατάσταση: διαυγές με ανοιχτό κίτρινο χρώμα, ελαιώδες υγρό με φυσικό άρωμα. Σημείο τήξης: 15 0 C Σημείο βρασμού:229 0 C-230 0 C Ειδικό βάρος: 0,870-0,885 Αδιάλυτο στο νερό (>0,1g/100ml) Δείκτης διάθλασης: 1,469-1,478 Σημείο ανάφλεξης:- Σταθερό υπό κανονικές συνθήκες. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 24

Citronellol Citronellol είναι η διυδρογερανιόλη και η σιτρονέλλα είναι η αντίστοιχη αλδεΰδη. Είναι ένα φυσικό άκυκλο στοιχείο. Χρησιμοποιείται σε αρώματα και εντομοαπωθητικά. Αναγνώριση ουσίας: Τύπος: (CH) 2 C=CHCH 2 CH 2 CH(CH 3 )CH 2 CH 2 OH Παραγωγή: λάδι σιτρονέλλας Φυσικές και χημικές ιδιότητες: Φυσική κατάσταση: διαυγές υγρό με ανοιχτό κίτρινο χρώμα. Σημείο τήξης: - Σημείο βρασμού: 222 0 C Ειδικό βάρος: 0,857 Αδιάλυτο στο νερό. Δείκτης διάθλασης: 1,462 Σημείο ανάφλεξης: 79 0 C Σταθερό υπό κανονικές συνθήκες. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 25

Σε κάθε παραγωγή έχουμε και τον απαραίτητο έλεγχο στην ποιότητα του τελικού προϊόντος. Έτσι και εδώ, υπάρχουν οργανωμένα εργαστήρια ποιοτικού ελέγχου και έρευνας για τα προϊόντα αλλά και τα υποπροϊόντα. Χημικοί κάνουν δοκιμές για το αν υπάρχουν βακτήρια στα προϊόντα και έλεγχο ph. Τα μόνα βακτήρια, που μπορεί να εντοπιστούν είναι η Candida, η οποία προκαλεί τις μυκητιάσεις. Το ph πρέπει να είναι 7. Όλα αυτά γίνονται γιατί πρόκειται για υλικά που θα έρθουν σε επαφή με το δέρμα και πρέπει να είναι κατάλληλα και καθαρά. Επίσης γίνονται και έρευνες για την ποιότητα του ελαίου σε περίπτωση νοθείας. Αυτό μπορεί πολύ εύκολα να ανιχνευθεί με την μέθοδο GC. Στη συνέχεια είναι σκόπιμο να αναλύσουμε την διαδικασία της αέριας χρωματογραφίας ώστε να γίνει κατανοητή η όλη διαδικασία. ΑΕΡΙΑ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Η αέρια χρωματογραφία διακρίνεται σε Αέρια-Στερεή όταν η στατική φάση είναι στερεό και Αέρια-Υγρή όταν η στατική φάση είναι υγρό σε στερεό φορέα. Στην Αέρια-Υγρή χρωματογραφία ο διαχωρισμός των συστατικών γίνεται επάνω σε μη πτητικό υγρό (στατική φάση) που είναι καθηλωμένο ομοιόμορφα επάνω σε αδρανές, πορώδες με μεγάλη Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 26

επιφάνεια στερεό υλικό. Ο διαχωρισμός οφείλεται στην κίνηση των συστατικών μέσα στην στήλη με διαφορετικές ταχύτητες που εξαρτώνται από τις διαφορετικές τάσεις ατμών και αλληλεπιδράσεις τους με την στατική φάση (π.χ. διαλυτότητα στην υγρή φάση, αναλογία υγρής φάσεως προς αδρανές, χρόνος χρησιμοποιήσεως στασίμου φάσεως). Πλεονεκτήματα της αέριοχρωματογραφίας, είναι η μεγάλη ευαισθησία και η ταχύτητα. Τα συστατικά μπορούν να επανακτηθούν όπως στην μορφή τους στο αρχικό μίγμα. Η μέθοδος εφαρμόζεται σε πτητικές ενώσεις. Κινητή φάση Την αποτελεί το φέρον αέριο, που πρέπει να είναι αδρανές να μην αντιδρά με την στατική φάση ή με τις προς διαχωρισμό ενώσεις και να είναι απαλλαγμένο από προσμίξεις. Χρησιμοποιούνται κυρίως το Ν 2, το ήλιο He, το αργό Ar και το Η 2. Τροφοδοτείται από φιάλη εφοδιασμένη με βαλβίδα ρυθμιστή πιέσεως, έτσι ώστε η ροή να είναι σταθερή. Η επιλογή του φέροντος αερίου γίνεται με βάση τον τύπο του χρησιμοποιούμενου ανιχνευτή. Στατική φάση (Υγρή και Στερεή για την Αέρια-Υγρή χρωματογραφία) Η υγρή ταξινομείται σε τρείς κατηγορίες: α) πολική, β)σχετικά πολική και γ)μη πολική Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 27

Η κατάλληλη υγρή φάση είναι εκείνη η οποία είναι παρόμοιας πολικότητας με το δείγμα. Σε πολλές περιπτώσεις ( συστατικά με το ίδιο σημείο ζέσεως αλλά διαφορετική χημική σύσταση) ο διαχωρισμός επιτυγχάνεται με χρήση ως υγρά φάση ενώσεων με διαφορετική πολικότητα. Η τεχνική εκλούσεως Κατά την χρησιμοποίηση της τεχνικής αυτής το προς ανάλυση δείγμα εισάγεται στη στήλη παρασυρόμενο από συνεχές ρεύμα αδρανούς (φέροντος) αερίου. Κάθε συστατικό του μίγματος έχει διαφορετικό συντελεστή διαλυτότητας (κατανομής) και κατανέμεται κατά χαρακτηριστική αναλογία μεταξύ της αεριώδους φάσης (κινητής) και της στασίμου, με ταχύτητα ανάλογη του συντελεστή. Σε συνήθεις συνθήκες τα συστατικά του μίγματος διαχωρίζονται και εκλούονται μεμονωμένα στην έξοδο της στήλης σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Ανιχνευτής Είναι το όργανο που μετράει διαφορές στη σύσταση του υλικού το οποίο εκλούεται από την στήλη. Σήμερα χρησιμοποιούνται οι διαφορικοί ανιχνευτές λόγω μεγαλύτερης ευαισθησίας, όπου μετράται η συγκέντρωση κάθε συστατικού στο φέρον αέριο. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 28

Ένας συνήθης ανιχνευτής είναι ο ανιχνευτής ιονισμού φλόγας. Αποτελείται από τον καυστήρα αερίου στο άκρο του οποίου καίγεται μίγμα υδρογόνου παρουσία αέρα. Όταν εξέρχεται από την στήλη κάποιο συστατικό, αυτό καίγεται και παράγονται θετικά και αρνητικά ιόντα, τα οποία συλλέγονται από δύο ηλεκτρόδια. Η κίνηση των ιόντων δημιουργεί ασθενές ηλεκτρικό ρεύμα, το οποίο καταγράφεται. Επίδραση της θερμοκρασίας Η θερμοκρασία της στήλης μέσα στον κλίβανο διατηρείται σταθερή σε όλη την διάρκεια της ανάλυσης (ισόθερμη ανάλυση) ή μεταβάλλεται με βάση προκαθορισμένο πρόγραμμα (θερμοπρογραμματιζόμενη ανάλυση). Στην ισόθερμη ανάλυση παρουσιάζεται η δυσκολία να αναλυθεί μίγμα με συστατικά διαφορετικών σημείων ζέσεως με μια δοκιμή. Σε αυτή την περίπτωση είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθεί μια μέση θερμοκρασία, έτσι όμως τα πολύ πτητικά συστατικά δεν διαχωρίζονται σωστά και τα λιγότερο πτητικά παρουσιάζουν κορυφές με μεγάλο πλάτος. Επίσης σε μεγάλες θερμοκρασίες πρακτικώς όλα τα συνήθη οργανικά υγρά (υγρή φάση, στάσιμη) γίνονται πτητικά και ασταθή, γεγονός που εντείνεται με την καταλυτική επίδραση του αδρανούς στερεού της στάσιμης φάσης. Στην περίπτωση πολικών υγρών η στερεοχημική εκλεκτικότητα ελαττώνεται επίσης. Επιμέλεια: Αριστίτσα Σαϊνίδου Σελίδα 29