Fédida Pierre Par où commence le corps humain? 1 Πάνος Αλούπης Ας πάρουµε τα πράγµατα από την αρχή. Εξάλλου, ο τίτλος, που επιβλήθηκε απο µόνος του στο µυαλό µου για το πρώτο τετράδιο, είναι: Εν αρχή ην το σώµα. Ο παππούς µας, ο Freud, ξεκίνησε στα πρώτα του κείµενα, ανέκδοτα, εκδοθέντα post mortem, να σχεδιάζει την ψυχή µε τις ρίζες της βαθιά στο σώµα. Δεν απέκλινε ποτέ αυτής της θεωρητικής αρχής καθ όλη τη διάρκεια του έργου του. Από τους πρώτους δασκάλους µου, που µου µετέδωσαν αυτήν τη στοιχειώδη σκέψη, είναι η Μαρίλια Αϊζενστάιν, µε τη σοφή διακριτικότητα που την χαρακτηρίζει. Πριν από λίγα χρόνια, το 2010 στην Αθήνα, το Διεθνές Γαλλόφωνο Συνέδριο είχε ως κύριο θέµα Μεταξύ σώµατος και ψυχής, και η Μαρίλια, στο αρχικό της κείµενο µία κεντρική εισήγηση στο Συνέδριο- εκκινούσε τη συζήτηση µε βάση την ενορµητική ροή που διακρίνει αυτό το µεταξύ. Εκείνη την περίοδο, είχα µόλις τελειώσει τη συγγραφή µιας διατριβής µε θέµα το σώµα και το ιδανικό. Την έγραψα στο Εργαστήριο Ψυχανάλυσης και Ψυχοπαθολογίας του Jacques André στο Πανεπιστήµιο Παρίσι 7, µε διευθυντή τον ίδιο. Δίδασκα ήδη εκεί την Ψυχοσωµατική και η Μαρίλια είχε ήδη συµφωνήσει να µε βοηθήσει στη συγγραφή της διατριβής αυτής. Τότε επίσης ο J. André µου σύστησε και τον Γιώργο Σταθόπουλο ευτυχής συνάντηση και γνωριµία. Όπως 1 Παρουσίαση του Τετραδίου της σειράς Ρους, Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα: Ομιλητές: Μαρίλια Αϊζενστάιν Αβέρωφ, Πάνος Αλούπης, Γιώργος Σταθόπουλος Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1
υποψιάζεστε, το puzzle, που φτάνει στο σηµερινό Τετράδιο, άρχισε έτσι να παίρνει µορφή. Πριν από λίγα χρόνια, λοιπόν, εκµυστηρεύθηκα στη Μαρίλια την επιθυµία µου να δηµιουργήσουµε ένα ψυχαναλυτικό περιοδικό στην Ελλάδα ως µια ευκαιρία για µια από κοινού δουλειά στον εδώ τόπο, κι όχι µόνο στη Γαλλία. Το σχέδιο τής άρεσε κι έτσι απευθύνθηκα στον πολυαγαπηµένο µου φίλο, Σταύρο Πετσόπουλο, που δέχτηκε να µας φιλοξενήσει στο αρχοντικό της Άγρας. Έψαχνα έναν τρίτο ο τρίτος σ εµάς τους ψυχαναλυτές είναι πολύτιµος και τον βρήκα µε την πρώτη κίνηση στο πρόσωπο του ικανού Γιώργου Σταθόπουλου. Και οι τρείς µας µοιραζόµαστε την κλινική έγνοια γύρω από το σώµα σε σχέση µε τα ψυχικά συµβάντα. Κανείς µας όµως δεν ήθελε να βαρύνει το όνοµα της εκδοτικής σειράς µε την ανησυχία αυτή έτσι η ροή της Μαρίλιας και ο νους ο δικός µου κατέληξαν στον Ρού, που ενέπνεε και τον Γιώργο. Γιατί τετράδια; Ένα εξαιρετικής ποιότητας ψυχαναλυτικό γαλλικό περιοδικό, στο οποίο κιόλας συµµετέχει η Μαρίλια, είναι το Libres Cahiers pour la Psychanalyse, σε µετάφραση Ελεύθερα Τετράδια για την Ψυχανάλυση. Κάθε τεύχος ετοιµάζεται µε βάση ένα απόσπασµα από ένα κείµενο του Freud Τα Ελληνικά Τετράδια οργανώνονται πάνω σε ένα ψυχαναλυτικό κείµενο, το αντικείµενο του οποίου πραγµατεύεται µε τον τρόπο του το ερώτηµα ψυχής/σώµατος. Ένας ψυχαναλυτής, γνώστης του συγγραφέα, θα τον παρουσιάζει ως εισαγωγή κι ένας άλλος, τρίτος, θα γράφει εµπνευσµένος από το κεντρικό άρθρο, ως επίµετρο. Μέληµά µας σε κάθε τεύχος, η συµµετοχή ελλήνων ψυχαναλυτών, µε στόχο την συµβολή στην εξέλιξη µιας ελληνικής γραφής µέσα στο ψυχαναλυτικό corpus. Έτσι λοιπόν φτάσαµε στο πρώτο Τετράδιο, µε κεντρικό σαφώς τίτλο το ερώτηµα: Απο πού αρχίζει το ανθρώπινο σώµα. Το σώµα από πού ξεκινά και πού δεν τελειώνει... Οι λέξεις µιλούν το σώµα, η υποχονδρία ως σωµατική ανησυχία µιλά τη Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2
µελαγχολία και η µελαγχολία µιλά τον θάνατο. Κι εδώ φτάνουµε στο έπακρο της ανθρώπινης σκέψης, αφού το τέλος µιας ζωής δεν εγγράφεται ποτέ ως προσωπικό βίωµα. Εδώ µέσα κρύβεται η ήττα, η σηµαντικότερη ναρκισσιστική ήττα της παντοδυναµίας της σκέψης. Οι άνθρωποι είµαστε περιορισµένοι αδυσώπητα µεταξύ µιας ζωής και µιας αφάνισης, που δεν αποφασίσαµε και δεν θα αποφασίσουµε οι ίδιοι ποτέ. Σε τελευταία ανάλυση, εµείς οι ψυχαναλυτές προσπαθούµε στην καθηµερινή δουλειά µας να γλυκάνουµε το βίωµα του κενού και να βοηθήσουµε στην ψυχική αποδοχή της εξαφάνισης. Αυτή η προσωπική εµπειρία είναι πρωταρχική στη ζωή µας, αφού το να χαθούµε ανήµποροι εµπρός στην απουσία του άλλου είναι ένας κίνδυνος που µας έχει αγγίξει όλους µας εξ αρχής. Αυτός ο ψυχικός θάνατος έρχεται και συνδέεται µε την τροµακτική απειλή του θανάτου. Γιατί σας τα λέω όλα αυτά, µια καλοκαιρινή βραδιά; Γιατί αυτό µου έµαθε ο Fédida. Είναι ένα τεράστιο έργο που µπορεί ίσως να περικλείεται σε µια τέτοια απλή φράση. Κι εκεί θορυβήθηκα! Μήπως το ίδιο συµβαίνει µε τη δουλειά µου, µε τη σκέψη µου, µε τις δραστηριότητες µετουσίωσης και δηµιουργίας που γεµίζουν ευχάριστα τη ζωή µου; Αφού λοιπόν το τέλος, αν και δεν το αποδεχόµαστε, είναι γνωστό, ποια είναι η αρχή; Ο Φεντιντά δίνει την εξής απάντηση: για µας τους ψυχαναλυτές, κι ίσως όχι µόνο για µας, η αρχή είναι το στόµα. Η αρχή του σώµατος που γίνεται ανθρώπινο. Η Melanie Klein µίλησε ασταµάτητα για το στήθος, ενώ ο Lacan για τον φαλλό. Κι εδώ το στόµα είτε ως προσληπτικό όργανο της πρωταρχικής µητρικής τροφής, είτε ως όργανο του λόγου, είναι πανταχού παρόν. Το µεταβατικό αντικείµενο του Winnicott στη βάση του είναι αυτό που το µωρό κρατάει και πιπιλίζει δικαιωµατικά στο στόµα του, ενώ η κύρια ψυχική λειτουργία στον Bion είναι ο µεταβολισµός ενός Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3
προς πέψη υλικού που περνάει από το στόµα. Σκέψεις µεγάλων ψυχαναλυτών. Το πριν την πέψη υλικό, άρα ακόµη άπεπτο, συνιστά αυτό που ο Fédida εισήγαγε ως άµορφο. Το άµορφο το ακούµε όπως τα πρώτα λόγια του παιδιού που δεν έχουν ακόµη µορφοποιηθεί ως ενήλικη γλώσσα. Είναι οι κραυγές, τα φωνασκήµατα, οι άναρθροι ήχοι του παιδιού στους οποίους προστρέχουµε, για να απαντήσουµε στις ανάγκες του και στις υπό διαµόρφωση επιθυµίες του. Κάπως έτσι ξεκινά το σώµα να γίνεται ανθρώπινο. Με το ξύπνηµα της σεξουαλικότητας στη συνάντηση µε τον άλλο. Έτσι χτίζεται ο αυτοερωτισµός µε την επένδυση των οργάνων. Σ αυτό το σηµείο το άµορφο θα δώσει µορφή στο ανθρώπινο, οδηγώντας το παιδί να βλέπει µε τα µάτια του, να ακούει µε τ αυτιά του, να αγγίζει, γιατί το δέρµα του έχει ήδη αγαπήσει το άγγιγµα του άλλου. Αυτή η µεταµόρφωση εσωκλείει στα σπλάχνα της από τη µια την απώλεια αυτού που χάθηκε και αποζητάµε κι από την άλλη το αποτύπωµα της συνάντησης. Σιγάσιγά λοιπόν ο ψυχικός µας βίος εγγράφει τη συνέχεια αναγκαστικά µέσα από την απουσία. Αναρίθµητοι τάφοι µε αντίτιµο την εκπλήρωση της επανεύρεσης αναρίθµητων καινούριων αντικειµένων. Το πρώτο µεγάλο έργο του Fédida είχε τον τίτλο Η Απουσία. Και συνέχισε αδιάλειπτα να ασχολείται µε το αίνιγµα της µελαγχολίας, που εικονογραφεί την απουσία. Σε κάποιες συζητήσεις µε τον Jacques André οµολογήσαµε ο ένας στον άλλο ότι διαβάζοντας το έργο του βρεθήκαµε αντιµέτωποι µε τον λόγο ενός µελαγχολικού που µελετάει ευσυνείδητα και ενσυνείδητα το γόνιµο βάσανο της µελαγχολίας. Κάποια µέρα του Νοέµβρη 2002 ο θάνατος τον πήρε, ενώ τον περιµέναµε στην Κωνσταντινούπολη να έρθει να µας µιλήσει για την µελαγχολία. Η οµιλία του, που είχε προτείνει, είχε τον τίτλο: Μεταβιβαστική παλινδρόµηση και Μελαγχολία, ένα ερώτηµα µνήµης. Δυστυχώς η µελαγχολία δεν ξεχνάει ποτέ. Ευτυχώς για µας, Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4
έχουµε τη δυνατότητα να µην αφήσουµε το έργο του Fédida στην παγίδα της λήθης, δίχως να είµαστε αναγκαστικά µελαγχολικοί. Ο J. André, ο τρίτος στο Τετράδιο, αλλά ο πρώτος που τον γνώρισε και δούλεψε µαζί του, στο Πανεπιστήµιο και στην Γαλλική Ψυχαναλυτική Ένωση, διάλεξε ως τίτλο στο άρθρο του µια φράση που συνήθιζε ο ίδιος ο Fédida "Το έργο ενταφιασµού". Ο Fédida έλεγε λοιπόν ότι "το πένθος βάζει σε κίνηση τον κόσµο". Το όνειρο συνιστά έναν τρόπο κι έναν τόπο όπου σκεφτόµαστε τους πεθαµένους µας. Κι όχι µόνο το όνειρο, αλλά και η γραφή, και τα έργα τέχνης. Κι έτσι η ζωή προχωρά, τιµώντας και αναλαµβάνοντας την ιστορία της. Λίγα λόγια λοιπόν για τη ζωή του Pierre Fédida. Γεννήθηκε το 1934 στη Lyon και κατάγεται από ένα µάλλον φτωχό περιβάλλον. Ο πατέρας του, Εβραίος από την Αλγερία, ήταν ξυλουργός και η µητέρα του, Γαλλίδα καθολική από τη Lyon, ήταν ράφτρα ιερατικών ενδυµάτων. Στη γενέτειρα πόλη του ξεκίνησε σπουδές Φιλοσοφίας, που διαδέχτηκαν σπουδές Ψυχολογίας, τις οποίες συνέχισε στο Montpellier. Στη διάρκεια του στρατιωτικού του, δούλεψε ως ψυχολόγος στην νευρολογική κλινική του Στρατιωτικού Νοσοκοµείου της Lyon. Στη συνέχεια, δίδαξε Φιλοσοφία και Ψυχοπαιδαγωγική στην École Normale και Ψυχολογία στη Σχολή Θεωρητικών Επιστηµών. Την εποχή εκείνη πηγαίνει στην Ελβετία, στο Kreuzlingen, στη φηµισµένη ψυχιατρική κλινική στην οποία διευθυντής ήταν τότε ο Ludwig Binswanger, ψυχίατρος φαινοµενολόγος, φίλος και συνοδοιπόρος των Heidegger και Husserl. Εκεί έµαθε Ψυχοπαθολογία. Επιστρέφοντας στη Γαλλία, κάνει την προσωπική του ανάλυση και γίνεται αργότερα µέλος της Ψυχαναλυτικής Ένωσης Γαλλίας (APF), της οποίας µάλιστα θα είναι Πρόεδρος µεταξύ 1988 και 1990. Στο Πανεπιστήµιο ο Fédida ξεκίνησε το 1967 και µετά τον Μάη του 68 συµµετείχε ενεργά στη δηµιουργία του Τµήµατος Κλινικών Ανθρώπινων Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5
Επιστηµών στο Παρίσι 7. Στην αρχή, εργάστηκε στο Εργαστήριο Ψυχανάλυσης του Laplanche και κατόπιν ίδρυσε το 1989 το Εργαστήριο Θεµελιώδους Ψυχοπαθολογίας, µε σκοπό την εκπαίδευση ερευνητών και κλινικών µε άξονα την Ψυχανάλυση και την Ψυχοπαθολογία. Στόχος του η συνάντηση και συνεργασία πανεπιστηµιακών, ερευνητών, κλινικών, από ποικίλους κλάδους όλων των επιστηµών και των τεχνών. Μ αυτή την προοπτική, µαζί µε την Kristeva και τον φιλόσοφο Dominique Lecourt προώθησε από τη µια την εξέλιξη του Κέντρου Μελετών του Eµβίου κι από την άλλη την ανάπτυξη του Forum Diderot. Μεσα σ αυτούς τους χώρους, επιστήµονες, άνθρωποι των γραµµάτων και των τεχνών, νοµικοί και φιλόσοφοι βρίσκονταν σε διαρκή συνδιαλλαγή, µε αποτέλεσµα συναντήσεις, συνέδρια και εκδόσεις βιβλίων σχετικών µε επίκαιρα κοινωνικά θέµατα, όπως «Το ανθρώπινο έµβρυο είναι ανθρώπινο;», «To τέλος της ζωής, ποιος το αποφασίζει;» ή «Γίνεται θεραπεία χωρίς κίνδυνο;». Τα τελευταία χρόνια της διδασκαλίας του ο Fédida τα αφιέρωσε σε ένα ερώτηµα, που αφέθηκε ως ένα γόνιµο αίνιγµα, λόγω του αιφνίδιου θανάτου του. Τι είναι ανθρώπινο; Κι επειδή το απάνθρωπο ως έννοια τελικά συναντά αρνητικά αυτό που µας ανήκει ως ανθρώπινο, πρότεινε τον όρο déshumain, που µετέφρασα ως απανθρώπινο, γιατί κυρίως αφορά αυτό που δεν καταφέρνει να αποκτήσει ή εκείνο που χάνει την αξία του ανθρώπινου. Συνάντησε έτσι κατά τη γνώµη µου τα αγωνιώδη ερωτήµατα της τελευταίας περιόδου του Freud. Επιµένοντας ο Freud σ αυτό που αποκάλεσε Ενόρµηση Θανάτου στον άνθρωπο, υπενθυµίζει απλά τη διαπίστωση ότι η καταστροφικότητα της ζωής, που οδηγεί αναπόφευκτα στο θάνατο, ενσαρκώνεται ψυχικά σε µια απόπειρα αποσύνδεσης και αφάνισης, που αφορά όλους µας, που αφορά την ανθρωπιά µας. Ο ψυχαναλυτής Fédida, ψάχνοντας την αρχή του ανθρώπινου, οδηγήθηκε αδιόρατα και συνάµα συνειδητά στις φιγούρες Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6
του θανάτου. Γι αυτό και παρέµεινε µέχρι τέλους γενναιόδωρος, ευγενής και απεριόριστα ανθρώπινος. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7