Μια ανά-γνωση του Χρόνος και αχρονικότητα Στη µνήµη του Πέτρου Χαρτοκόλλη

Μια ανά-γνωση του Χρόνος και αχρονικότητα Στη µνήµη του Πέτρου Χαρτοκόλλη Χρυσή Γιαννουλάκη Το βιβλίο του αείµνηστου Πέτρου Χαρτοκόλλη Χρόνος και αχρονικότητα (1983) είναι διεθνώς γνωστό και καταξιωµένο σε αυτό, ο Π. Χαρτοκόλλης προσεγγίζει µε την ευαισθησία του ψυχαναλυτή αλλά και µε τη διαισθητική ικανότητα του συγγραφέα/καλλιτέχνη την έννοια του χρόνου και της αχρονικότητας σε µια πλούσια συλλογή δηµοσιευµένων σε ψυχαναλυτικά περιοδικά αλλά και αδηµοσίευτων κειµένων του που φιλοδοξούν και καταφέρνουν να καλύψουν τις ποικίλες παραλλαγές της χρονικής εµπειρίας από µια ψυχαναλυτική οπτική. Με αυτό το βιβλίο, ο Χαρτοκόλλης επιτυγχάνει να είναι πρωτοπόρος σε ένα δύσβατο πεδίο της ψυχαναλυτικής γραµµατείας, διανοίγοντας έτι περαιτέρω το πεδίο όπου η ψυχανάλυση µπορεί όχι µόνο να φωτιστεί αλλά και να φωτίσει µε τα δικά της εννοιολογικά εργαλεία περιοχές της ανθρώπινης εµπειρίας και σκέψης που ανθίστανται στη διερεύνησή τους. Ο Χαρτοκόλλης εκκινεί στο πρώτο κεφάλαιο Χρόνος και Συνείδηση από τη φιλοσοφία και τον Μπερξόν, ο οποίος κάθε φορά που µιλούσε για τον χρόνο τελείωνε λέγοντας: «δεν υπάρχει άλλο πράγµα στο χρόνο από την ίδια την αλλαγή» (σ. 15). Η σχέση του χρόνου µε τη συνείδηση και η σχέση του χρόνου µε την κίνηση είναι οι δυο βασικοί άξονες, όπου εκτυλίσσεται η σκέψη του Χαρτοκόλλη. Πέραν της φιλοσοφίας, ο Χαρτοκόλλης έχει, φυσικά, ως µείζον σηµείο αναφοράς τη φροϋδική θεωρία, στην οποία η αχρονικότητα και ο χρόνος συνδέονται µε τις πρωτογενείς και δευτερογενείς διεργασίες, άρα µε το ασυνείδητο και τη συνείδηση, αντίστοιχα. Στο προαναφερθέν Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1

κεφάλαιο Χρόνος και Συνείδηση, ο Χαρτοκόλλης παραθέτει (σ. 19) σχετικό απόσπασµα από το φροϋδικό άρθρο Το ασυνείδητο (1915): «Οι διαδικασίες του συστήµατος Ασνδ (ασυνείδητο) είναι α-χρονικές, δηλαδή δεν έχουν διάταξη στον χρόνο, δεν τροποποιούνται από τη ροή του χρόνου και δεν έχουν καµιά απολύτως σχέση µε τον χρόνο. Η σχέση µε τον χρόνο συνδέεται κι αυτή µε τις διεργασίες του συστήµατος Σνδ (συνείδηση)». Ο χρόνος είναι απαραίτητος για τη συνείδηση. Δεν µπορεί να υπάρξει αίσθηση εαυτού, διαφοροποιηµένο συναίσθηµα, αντίληψη σχέσης µε κάποιον άλλον και αντίληψη του χώρου χωρίς να υπάρχει αντίληψη του χρόνου, καθώς όλα αυτά γεννώνται ταυτόχρονα. Η Edith Jacobson (1964) διατύπωσε την άποψη ότι η ανάπτυξη της σταθερότητας του αντικειµένου καθορίζει την ανάδυση του εαυτού ως µιας οντότητας που τη χαρακτηρίζει η συνέχεια, καθιστώντας την ικανή να βιώσει την εµπειρία του χρόνου και τα συναισθήµατα. Στην ίδια γραµµή σκέψης, στο κεφάλαιο Πρώιµη ανάπτυξη του χρόνου σύµφωνα µε τη θεωρία των αντικειµενοτρόπων σχέσεων, ο Χαρτοκόλλης γράφει: «Η έννοια του χρόνου είναι το αποτέλεσµα της αρτίωσης δυο µεγάλων περιοχών ψυχολογικής ανάπτυξης: στοιχειωδών λειτουργιών του Εγώ που επιτρέπουν την αντίληψη του χώρου, δηλαδή την κατανόηση χωρικών σχέσεων, όπως η κίνηση, η συγχρονία και η διαδοχή και πρωτόγονων συναισθηµατικών καταστάσεων που λειτουργούν ως κίνητρα και νοηµατοδοτούνται ως εσωτερικά αντικείµενα. Κατ αρχάς ο χρόνος ως ψυχολογική οντότητα βασίζεται στην ανάπτυξη της συνείδησης: την επίγνωση του εαυτού µας ως εσωτερικής εικόνας ή αναπαράστασης ξεχωριστής από εικόνες ή αναπαραστάσεις αντικειµένων. Αλλά για να αναπτυχθεί η συνείδηση του χρόνου είναι απαραίτητο να αποκτήσουµε συνείδηση της κίνησης, δηλαδή επίγνωση ότι τα αντικείµενα γύρω µας µετακινούνται ή Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2

αλλάζουν και η συνείδηση ότι τα αντικείµενα είναι µοναδικά, συνεχή και σχετικώς σταθερά» (σ. 49). Όταν αναφέρεται ο Χαρτοκόλλης στον χρόνο ως ψυχολογική οντότητα τον διακρίνει από τον αντικειµενικό χρόνο, αυτόν που µετριέται µε τα ρολόγια. Όσο πιο οργανωµένη είναι µια κοινωνία και όσο πιο εξελιγµένη η τεχνολογία της, τόσο µεγαλύτερη είναι η ανάγκη για ακριβή µέτρηση και αξιολόγηση του χρόνου και ο χρόνος µοιάζει να κυριαρχεί έναντι της αχρονικότητας. Η κυριαρχία του χρόνου, όµως, είναι σχετική. Αρκεί να αναλογιστούµε πόσες στιγµές νιώθουµε την ανάγκη να αποκοπούµε από τον τρέχοντα χρόνο και την τρέχουσα πραγµατικότητα. Ο Χαρτοκόλλης τονίζει ότι η αχρονικότητα µπορεί να αποτελέσει βίωµα ενός οποιουδήποτε ανθρώπου όταν ονειρεύεται. «Η ψυχαναλυτική θεωρία υποστηρίζει ότι, εφόσον στα όνειρα δεσπόζει το ασυνείδητο, δεν περιορίζονται από τα δεσµά του χρόνου. Σύµφωνα µε τον Freud (1900), στα όνειρα, όπως στην ψύχωση, «υπάρχει παντελής απουσία της αίσθησης του χρόνου». «Αλλά, όπως συµβαίνει µε το ασυνείδητο, η αχρονικότητα των ονείρων είναι σχετική» (σ. 206). «Θα µπορούσαµε να πούµε ότι το όνειρο είναι κάτι ανάλογο µε µια µυστικιστική εµπειρία. Η εξαίσια εµπειρία που µπορεί να έχουµε σε ένα όνειρο φαίνεται ότι βασίζεται στην ικανότητα του εαυτού µας να λησµονεί κάθε αισθητηριακό ερέθισµα, να το αγνοεί ή να το αποσυνδέει από την υλική, αντικειµενική πηγή του στον εξωτερικό κόσµο ή µέσα στο ίδιο του το σώµα» [ ] «Όταν αυτή η προσοχή που µοιάζει µε ενέργεια ρέει, να το πούµε έτσι, µακριά από την ψυχική αναπαράσταση των σπλάχνων και επενδύει αποκλειστικά τις αναπαραστάσεις του ψυχικού µας κόσµου, ένα όνειρο γεννιέται: η συνείδηση των ψυχικών αναπαραστάσεων χωρίς επίγνωση του υλικού, δεµένου ν χρόνο, αντικειµενικού κόσµου» (σ. 224). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3

Η αίσθηση του χρόνου επηρεάζεται από τη δοµή του υποκειµένου είναι διαφορετική η αίσθηση του χρόνου στις νευρωτικές διαταραχές, στις οριακές διαταραχές και στις ψυχωτικές διαταραχές. Στο κεφάλαιο Ο Χρόνος στις ψυχωτικές διαταραχές, ο Χαρτοκόλλης υπογραµµίζει: «Υπό οµαλές συνθήκες, ο χρόνος παραµένει στο παρασκήνιο σαν µια προσυνειδητή αίσθηση, στηρίζοντας µάλλον παρά εµποδίζοντας τη ροή του χρόνου. Σε παθολογικές καταστάσεις και επείγουσες περιπτώσεις, ωστόσο, ο χρόνος γίνεται µια συνειδητή, δεσπόζουσα αίσθηση. Η υπερβολική επίγνωση του χρόνου αντιστοιχεί σε µια αυξηµένη συναισθηµατική πίεση, και κατά έναν παράδοξο τρόπο βιώνεται σαν µια κατάσταση χωρίς συναίσθηµα» (σ. 140). Εξαιτίας της στενής σχέσης µεταξύ του εαυτού και του χρόνου, στις καταστάσεις σύγκρουσης όπου κυριαρχεί µια ανάγκη αλλαγής της αίσθησης του εαυτού, π.χ. αποκήρυξης κάποιας πλευράς του, συχνά βρίσκουµε αυτή την αλλαγή να ακολουθείται από µια αντίστοιχη αλλαγή στη βίωση του χρόνου. Το παραπάνω εξηγεί γιατί ανοίκειες εµπειρίες του χρόνου είναι συνήθεις στις ψυχώσεις, όπου είναι διαταραγµένη η αίσθηση του εαυτού και του άλλου. Δραµατικές εµπειρίες του χρόνου συνοδεύουν τη µελαγχολία και συναντιούνται σε περιπτώσεις αποπροσωποποίησης και σε εµπειρίες déjà vu. Φυσικά, η αίσθηση του χρόνου επηρεάζεται και από ποικιλία άλλων παραγόντων όπως από τον ρυθµό του µεταβολισµού του οργανισµού (σ. 294), από εθιστικές ουσίες (κοινώς ναρκωτικά) (σ. 177), στην πρόδροµη φάση επιληπτικών κρίσεων (σ. 195) ή από τη φάση του κύκλου της ζωής του ανθρώπου (σ. 281). Τα πολλά κλινικά παραδείγµατα, που συνοδεύουν το θεωρητικό µέρος, καθιστούν µοναδική εµπειρία την ανάγνωση κάθε κεφαλαίου του βιβλίου. Η δύναµη και η ευκρίνεια της σκέψης του Χαρτοκόλλη είναι απολύτως αξιοποιήσιµες όταν καταπιάνεται µε τις παραλλαγές της Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4

εµπειρίας του χρόνου σε διαφορετικές δοµές/καταστάσεις συνείδησης κλπ. Για παράδειγµα µια δυσκολία, από διαφορο-διαγνωστική άποψη, συνιστά το βίωµα της εξαφάνισης του χρόνου ως διάρκεια. Από τη µία πλευρά υπάρχουν οι εµπειρίες ψυχωτικής αποπροσωποποίησης όπου οι ασθενείς είναι «ανίκανοι να βιώσουν τη ροή του χρόνου, νιώθοντας ότι ο χρόνος ως διάρκεια έχει εξαφανιστεί γι αυτούς, κάτι που τους δίνει την αίσθηση του εξωπραγµατικού, την αίσθηση ότι τα πράγµατα δεν είναι πραγµατικά επειδή δεν µπορούν να διαρκέσουν» (σ. 143). Από την άλλη πλευρά υπάρχουν οι ονοµαζόµενες µυστικιστικές εµπειρίες όπου επικρατεί «µια παραλλαγή της συνείδησης που περιγράφεται ως χαρούµενη, ευδαιµονική, φωτεινή, αχωρική και αχρονική» (σ. 225); Τι διαφοροποιεί τις µεν από τις δε; Η απάντηση του Χαρτοκόλλη είναι ότι, σε αντίθεση µε την ευδαιµονική βίωση της µυστικιστικής έκ-στασης, στις περισσότερες περιπτώσεις, η ψυχωτική εµπειρία της αχρονικότητας «περιγράφεται ως έντονα δυσάρεστη» (σ.144). Υποστηρίζει ότι στους οριακούς και στους ψυχωτικούς ασθενείς η εµπειρία της αχρονικότητας κυριαρχείται από την επιθετικότητα και τις καταστροφικές δυνάµεις στο πρότυπο µιας αποτυχίας της ψευδαισθητικής ικανοποίησης να αναπληρώσει µια υπερβολικά µακροχρόνια για τον συγκεκριµένο ψυχισµό, άρα τραυµατική, µαταίωση: «Καθώς η ένταση αυξάνεται και η µητέρα δεν είναι ακόµα παρούσα, η καλή εικόνα ή αναπαράσταση του αντικειµένου εµφανίζεται προστατευτικά στη φαντασία και ενώνεται µε την εικόνα του εαυτού σε µια ψευδαισθητική εµπειρία που ικανοποιεί την ανάγκη αν όµως η άφιξη της µητέρας καθυστερήσει περισσότερο, η ψευδαισθητική εµπειρία αρχίζει να σβήνει πολύ γρήγορα. Ενόσω το βρέφος προσπαθεί να γαντζωθεί από αυτήν και η δυσαρέσκεια αυξάνεται, η αβέβαιη καλή εικόνα του αντικειµένου αρχίζει να µετατρέπεται σε κακή» [ ] «Αν η άφιξη της µητέρας καθυστερήσει Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5

κι άλλο, ο εύθραυστος µηχανισµός του Εγώ του βρέφους πληµµυρίζει από διεγέρσεις και η ψυχική του κατάσταση παλινδροµεί στο επίπεδο µιας αδιαφοροποίητης κακής εικόνας εαυτού-αντικειµένου, ενδεχόµενα που ισοδυναµούν µε µια εµπειρία καταστροφικών διαστάσεων. Μια τέτοια εµπειρία είναι αχρονική» (σ. 54-55). Η εµπειρία αχρονικότητας που προκύπτει εδώ είναι, φυσικά, δυσάρεστη. Αντιθέτως, η απουσία του χρόνου ή το συναίσθηµα της αιωνιότητας ως χαρακτηριστικό γνώρισµα του ερωτικού πάθους επιζητείται από τους περισσοτέρους ανθρώπους ως εξαιρετικά ευχάριστη κατάσταση. Είναι κοινό ανθρώπινο βίωµα στον έρωτα ότι δεν υπάρχει πια χρόνος, ότι ζει κάποιος σ ένα διαρκές, ικανοποιητικό παρόν, που γίνεται αντιληπτό ως αιωνιότητα, αν και η βίωση της αχρονικότητας ενδέχεται να προκαλέσει σε κάποιους ανθρώπους τον φόβο της τρέλας που η έξοδος από τον χρόνο και την πραγµατικότητα συνεπιφέρει. Εάν επιστρέψουµε στη φροϋδική συσχέτιση της δηµιουργίας του Εγώ στο στάδιο του ναρκισσισµού µε την αρχή της βίωσης του χρόνου, θα δούµε ότι η κλινική εµπειρία έχει οδηγήσει στην ανακάλυψη του διπλού προσώπου του ναρκισσισµού, άρα και της εµπειρίας της αχρονικότητας. Μέσω του ναρκισσισµού επιτελείται ένας εναγκαλισµός των µερικών ενορµήσεων, οι οποίες έτσι απαρτιώνονται στην οργάνωση και λειτουργία του Εγώ. Το Εγώ γεννιέται, λοιπόν, µέσω µιας πράξης σύνθεσης, υπαγόµενης στην ενόρµηση της ζωής την οποία ο Φρόυντ ονόµασε µε την ελληνική λέξη έρως. Ο Φρόυντ θεωρεί τον πρωταρχικό ναρκισσισµό ως µια προλεκτική κατάσταση του Είναι κατά την οποία δεν υπάρχουν αντικείµενα. Η νοσταλγία για τη βίωση της αδιαφοροποίητης ενότητας γεννιέται ταυτόχρονα µε τη διαφοροποίηση. «Ο πόθος για την εµπειρία µιας αδιαφοροποίητης ενότητας έχει ερµηνευθεί από ψυχαναλυτές ως η παλινδροµική επιθυµία για µια προλεκτική κατάσταση του είναι, είτε χωρίς αντικείµενα -µια κατάσταση Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6

απεριόριστου ναρκισσισµού που χαρακτηρίζεται από ένα ωκεάνιο συναίσθηµα (Freud, 1930)- είτε ως η συγχώνευση του εαυτού µας µε την εικόνα του διατροφικού αντικειµένου-µαστού (Lewin, 1950)» (σ. 228). Ο Χαρτοκόλλης, παραθέτει απόσπασµα από τον Lewin (1952), «στο οποίο η µητέρα γενικά φτάνει στο σηµείο να αντιπροσωπεύει την αρχή της ευχαρίστησης, την πρωτογενή διαδικασία της σκέψης και την αχρονικότητα: Οι ποιητές και οι καλλιτέχνες απεικονίζουν το χρόνο σαν µια πατρική φιγούρα, αλλά βλέπουν την αθανασία στην έννοια της αχρονικότητας που είναι δώρο της µητέρας, η οποία αρχικά µας έκανε αθάνατους µε µαγικά θρεπτικά φίλτρα που φέρνουν ύπνο. Η αθανασία ή η αχρονικότητα είναι ένα στοµατικό δώρο» (σ. 229). Υπάρχει επίσης και η κατακλυσµιαία επιθετικότητα που η κατάρρευση της πρωταρχικής ναρκισσιστικής ευδαιµονίας µπορεί να προκαλέσει. Όπως λέει ο Φρόυντ στο άρθρο του Για το ναρκισσισµό (1914), το πιο ακανθώδες στοιχείο του ναρκισσιστικού σύµπαντος, που βάλλεται σκληρά από την πραγµατικότητα, είναι η αθανασία. Ωστόσο η επιθυµία για αθανασία βρίσκει καταφύγιο στη γέννηση των παιδιών τα οποία προσφέρουν στο θνητό ον τη δυνατότητα να διαιωνίσει την ύπαρξή του. Ταυτόχρονα όµως, ο ανθρώπινος νους από τότε που ανακάλυψε το µυστικό της ύπαρξης: - το εφήµερο και το θάνατο - προβληµατίζεται ακατάπαυστα για «τον χρόνο, την αχρονικότητα, καθώς και όλες τις ενδιάµεσες παραλλαγές της χρονικής εµπειρίας» (σ. 299). «Ο φόβος του θανάτου και ο φόβος του χρόνου είναι ένα και το αυτό [ ] Ο χρόνος συµβολίζει τον θάνατο, αλλά και πολλά άλλα πράγµατα ουσιώδη για την ύπαρξη και την επιβίωσή µας, ξεκινώντας µε τη µητέρα και τον πατέρα µας, τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες τους, τον έλεγχό τους πάνω µας µέσω του Υπερεγώ µας [ ] Η προσπάθεια να ελέγχεις το χρόνο σπαταλώντας τον, χρονοτριβώντας, απουσιάζοντας από την Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7

ψυχαναλυτική σου συνεδρία, τερµατίζοντας αιφνίδια ή επιµηκύνοντας επ αόριστον µια καλοκαιρινή ερωτική ιστορία, καταλήγει να είναι µια προσπάθεια ελέγχου της ίδιας της καταστροφικότητάς σου και του φόβου της απόρριψης, του φόβου µήπως µείνεις µόνος, ανήµπορος και χωρίς ελπίδα» (σ. 299-230). Θεωρώ ιδιαίτερα σηµαντικό ότι η έρευνα του Χαρτοκόλλη για την έννοια του χρόνου από ψυχαναλυτικής σκοπιάς συµπληρώνεται τόσο από τη λογοτεχνική του δηµιουργία-πάλη ενάντια στη λησµονιά προσωπικών και εθνικών στιγµών όσο και από τη µελέτη της βιογραφίας και της προσωπικότητας σηµαντικών Ελλήνων «ιδανικών αυτόχειρων». Διαθέτοντας την τόλµη, όπως αναφέρει και ο ίδιος στον σχετικό πρόλογο, να παραδεχθεί την έλξη που του ασκεί η θεµατική της αυτοκτονίας τους, διαθέτοντας την τόλµη να ενσκήψει στις ακριτικές για την ψυχανάλυση περιοχές των µυστικιστικών εµπειριών και της θρησκευτικότητας, διαθέτοντας επιπροσθέτως στιβαρές θεωρητικές γνώσεις και εξίσου στιβαρό ήθος, ο Χαρτοκόλλης έδειξε ότι είναι η γνώση του θανάτου και όχι η διάψευσή του ή η άρνησή του, που καθιστά δυνατή την εµβάθυνση στον δύσβατο εννοιολογικά χώρο του Χρόνου και της Αχρονικότητας. Στο έργο του, ο Χαρτοκόλλης µοιράζεται µαζί µας µε γενναιοδωρία τον θεωρητικό και κλινικό ανθό της επαγγελµατικής του σταδιοδροµίας αλλά και ανθρώπινες πτυχές του, όπως την αγάπη του για την ποίηση. Έτσι, θα κλείσω µε την επιλογή του Χαρτοκόλλη να παραθέσει ως ένα δώρο του χρόνου (και τολµώ να προσθέσω και δικό του δώρο σ εµάς) ένα γλαφυρό «απόσπασµα ενός ποιήµατος της Σαπφούς που µεταδίδει µια ζωντανή αίσθηση µοναξιάς και λαχτάρας, κάτι που δεν θα ήταν δυνατό χωρίς τη συνείδηση του χρόνου: Δέδυκε µεν α σελάννα Και Πληἳάδες, µέσαι δε Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 8

Νύκτες, παρά δ έρχετ ώρα Έγω δε µόνα κατεύδω» (σελ. 66) Σε υποσηµείωση η απόδοση Οδ. Ελύτη: Γρήγορα η ώρα πέρασε µεσάνυχτα κοντεύ/ουν πάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βα/σιλέψανε και µόνο εγώ κείτοµαι δω µονά/χη κι έρηµη (σ. 66). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 9