«Η έναρξη της εικονομαχικής έριδας και τα αίτιά της».

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧ. ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΡΙΖΟΥ (Α.Ε.Μ.: 927) ΜΕ ΘΕΜΑ: «Η έναρξη της εικονομαχικής έριδας και τα αίτιά της». ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ Θεσσαλονίκη 2015 i

Πίνακας περιεχομένων Βραχυγραφίες... iii Βιβλιογραφία... vi Αντί προλόγου... 1 Προβλήματα έρευνας και πηγές της εικονομαχικής περιόδου... 2 Ιστορική εισαγωγή... 11 Η άνοδος του Λέοντα στο θρόνο του Βυζαντίου... 17 Η αντιμετώπιση των Αράβων και η εσωτερική αναδιοργάνωση του κράτους... 20 ΜΕΡΟΣ Α : Η έναρξη της εικονομαχικής έριδας Κεφάλαιο 1 ο : Η θρησκευτική πολιτική του Λέοντα Γ και οι συνεργάτες ομοϊδεάτες του... 26 Κεφάλαιο 2 ο : Η αποκαθήλωση της εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη και τα επεισόδια που ακολούθησαν... 32 Κεφάλαιο 3 ο : Τα διατάγματα που εξέδωσε ο Λέων Γ κατά την έναρξη της εικονομαχικής έριδας... 44 Κεφάλαιο 4 ο : Οι ενέργειες του Λέοντα Γ από τα γεγονότα της Χαλκής Πύλης έως τη σύγκληση σιλεντίου το 730μ.Χ.... 46 Κεφάλαιο 5 ο : Η σύγκληση σιλεντίου και η παραίτηση του πατριάρχη Γερμανού Α 50 Κεφάλαιο 6 ο : Το κίνημα των Ελλαδικών... 54 Κεφάλαιο 7 ο : Οι αντιδράσεις για την απαγόρευση της λατρείας των εικόνων στη Δύση... 57 Κεφάλαιο 8 ο : Οι αντιδράσεις για την απαγόρευση της λατρείας των εικόνων στην Ανατολή... 60 ΜΕΡΟΣ Β : Τα αίτια της εικονομαχικής έριδας Οι θεωρίες Κεφάλαιο 1 ο : Η χρήση των θρησκευτικών εικόνων από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια έως τον 8 ο αιώνα... 62 Κεφάλαιο 2 ο : Οι ανεικονικές θρησκευτικές αντιλήψεις Ιουδαίων και Μουσουλμάνων 74 Κεφάλαιο 3 ο : Ιουδαϊκές και ισλαμικές επιδράσεις στη βυζαντινή εικονομαχική πολιτική Ο αραβικός παράγοντας... 80 Κεφάλαιο 4 ο : Οι θεωρίες που διατυπώθηκαν για τα αίτια της εικονομαχικής έριδας 84 Συμπεράσματα... 98 ii

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ AA SS BMGS BSl Acta Sanctorum, έκδ. Socii J. Bollandi, Antwerpen 1643-1940. Byzantine and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ.ε. Byzantinoslavica, Revue Internationale des Études Byzantines, Prague 1929 κ.ε. Byz. Byzantion, Revue Internationale des Byzantines, Paris-Liége 1924-1929, Paris- Bruxelles 1930, Bruxelles 1931κ.ε. Βυζαντιακά Byz Forsch. Βυζαντιακά, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitchrift fur Byzantinistik. Amsterdam, Hakkert, 1966 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München 1950-1990, Stuttgart und Leipzig 1991-1998, München und Leipzig 1999 κ.ε. CB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington Berlin Wien Bruxelles Roma Thessalonique 1967 κ.ε. CSCO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. DOP Dumbarton Oaks Papers, Cambridge, Massachusetts 1941 κ.ε. ΕΕΘΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονική 1953 κ.ε. EHR English Historical Review, London 1886 κ.ε. iii

Ε.Ι. GRBS Iconoclasm Mansi ΜΙΕΤ ODB The Encycloclopaedia of Islam. New edition, Leiden London 1960 κ.ε. Greek, Roman and Byzantine Studies, Cambridge, Massachusetts 1958 κ.ε. Iconoclasm. Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975, έκδ. Anthony Bryer Judith Herrin, Birmingham 1977. J.D. Mansi, Sacrorum consiliorum nova et amplissima collectio, Φλωρεντία Βενετία 1759-1798 ἀ νατύπ. Graz 1960-1962. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. The Oxford Dictionary of Byzantium, έκδ. Alexander Kazhdan, τ.ι-ιιι, New York - Oxford 1991. PG Patrologiae cursus completus, Series Graeca, τ.1-161, έκδ. Jacques-Paul Migne, Paris 1857-1906. PmbZ Speculum Σύμμεικτα TIB TM Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, Erste Abteilung (641-867), έκδ. R.J. Lilie κ.ά., τ. I-V, Berlin New York 1998-2001. Speculum, A Journal of Mediaeval Studies, The Mediaeval Academy of America, Cambridge - Massachusettis 1925 κ.ε. Σύμμεικτα (από το 2008 Βυζαντινά Σύμμεικτα) Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Ε- θνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1966 κ.ε. Tabula Imperii Byzantini, έκδ. Ηerbert Hunger, τ.1-12, Wien 1976-2008. Travaux et Mémoires, Centre de Recherche d histoire et civilization byzantines, Paris 1965 κ.ε. iv

Θεολογία Θεολογία, Ἐ πιστημονικὸ ν περιοδικόν τῆ ς Ἱ ερᾶ ς Συνόδου τῆ ς Ἐ κκλησίας τῆ ς Ἑ λλάδος, Ἀ θῆ ναι 1923 κ.ε. v

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πηγές : Βασ., Περί Αγίου Πνεύμ. Τοῦ ἐ ν ἁ γίοις πατρὸ ς ἡ μῶν Βασιλείου ἀ ρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας, Περὶ τοῦ Ἁ γίου Πνεύματος πρὸ ς τὸ ν ἐ ν ἁ γίοις Ἀ μφιλόχιον ἐ πίσκοπον Ἰ κονίου, PG XXXII 67-218. Βίος Γερμανού Α Lucian Lamza (έκδ.), Patriarch Germanos I. von Konstantinopel (715-730), Würzburg 1975, 200-240. Βίος Θεοδοσίας Βίος Μαρτύρων Βίος Στεφάνου De Sancta Theodosia, sanctimoniali et martyre Constantinopolitana, έκδ. AASS Maii VII 64 B -85 F. Ἄ θλησις τῶν ἁ γίων ἱ ερομαρτύρων τοῦ Χριστοῦ Γρηγορίου, Ἰ ουλιανοῦ, Μαρκιανοῦ, Ἰ ωάννου, Ἰ ακώβου, Ἀ λεξίου, Δημητρίου, Λεοντίου, Φωτίου, Πέτρου, καὶ τῆ ς ἁ γίας καὶ σεβασμιωτάτης Μαρίας τῆ ς πατρικίας, τῶν καὶ μαρτυρισάντων ἐ ν τοῖ ς χρόνοις Λέοντος τοῦ Ἰ σαυροῦ διὰ τὸ ν ἐ ν τῇ Χαλκῇ πύλῃ εἰ κόνα τοῦ Κυρίου ἠ μῶν Ἰ ησοῦ Χριστοῦ, έκδ. AASS Augusti II 428 A 448 E. Στέφανος Διάκονος, Εἰ ς τὸ ν βίον καὶ μαρτύριον τοῦ παμμάκαρος καὶ ὁ σίου μάρτυρος Στεφάνου τοῦ Νέου, έκδ. Marie- France Auzépy, La Vie d Étienne le Jeune par Étienne le Diacre, [Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 3], Aldershot 1997, σ.σ.87-177. Concil. Elib. Concilium Eliberitanum, έκδ. Mansi II 1 A - 406 B. Concil. Lateran. Concilium Lateranense Romanum, έκδ. Mansi X 863 D - 1188 E. vi

Ecloga Ecloga das Gesetzbuch Leons III und Konstantinos V, έκδ. Ludwig Burgmann, Frankfurt 1983. Ecloga cum appendici Ecloga Leonis et Constantini cum appendici, έκδ. Α.G. Monferratus, Athens 1889. Epiphan. Ep. ad Joannem Επιφαν. Επ. προς Ιωάννην Αιλ. Ευσέβιος Sancti Epiphanii episcopi Cypri epistola ad Joannem episcopum Jerosolymorum, έκδ. PG XLIII 379 B -392 A. Τοῦ ἐ ν ἁ γίοις πατρὸ ς ἠ μῶν Ἐ πιφανίου ἐ πισκόπου Κωνσταντείας τῆ ς Κύπρου, Πρὸ ς Ἰ ωάννην τὸ ν Αἰ λείας ἐ πίσκοπον ἐ πιγεγραμμένη ἐ πιστολὴ στο: G. Ostrogorsky, Studien, σ.73-75. Εὐ σεβίου ἐ πιστολὴ πρὸ ς Κωνσταντίαν τὴ ν βασίλισσαν, PG XX 1545 Α 1549 Α. Έξοδος Ἰ ωὴ λ Γιαννακόπουλος, Ἡ Παλαιὰ Διαθήκη κατὰ τοὺ ς Ο, κείμενον, ἑ ρμηνευτικὴ παράφρασις, σχόλια προβλὴ ματα, χάρται, τόμος Δεύτερος: Ἡ Ἔξοδος, Ἀ θήναι 2 1964. Γεώργιος Κεδρηνός Γεώργιος Μοναχός Γερμανός πατρ., Επ. προς Θωμά Γερμανός πατρ., Επ. προς Ιωάννην Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱ στοριῶν, έκδ. Immanuel Bekker, Georgii Cedreni Compendium Historiarum, τ. Ι, [CB], Bonnae 1838-1839. Γεώργιος Μοναχός, Χρονικόν Σύντομον έκδ. Carolus de Boor - Peter Wirth, Georgii Monachi Chronicon, τ. I-II, Stuttgart 1978. Ἐ πιστολὴ Γερμανοῦ ἀ ρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως πρὸ ς Θωμᾶ ν ἐ πίσκοπον Κλαυδιουπόλεως, PG XCVIII 164 D -188 B. Ἐ πιστολὴ Γερμανοῦ τοῦ μακαριωτάτου πατριάρχου γενομένου Κωνσταντινουπόλεως πρὸ ς Ἰ ωάννην ἐ πίσκοπον Συνάδων, PG XCVIII 156 C -161 C. vii

Γερμανός πατρ., Επ. προς Κων. Γερμανός πατρ., Πραγμ. Γρηγ. Β, Επ. προς Γερμ. Τοῦ ἐ ν ἁ γίοις πατρὸ ς ἠ μῶν Γερμανοῦ πρὸ ς Κωνσταντῖ νον Νακωλείας, PG XCVIII 161 C -164 C. Τοῦ ἐ ν ἁ γίοις Γερμανοῦ οἰ κουμενικοῦ πατριάρχου πρὸ ς Ἄ νθιμον τον θεοφιλέστατον διάκονον της καθολικής εκκλησίας, Λόγος διηγηματικὸ ς περὶ τε τῶν ἁ γίων συνόδων καὶ τῶν κατὰ καιρούς ἀ νέκαθεν τῷ ἀ ποστολικῷ κηρύγματι ἀ ναφυεισῶν αἱ ρέσεων, Σύνταγμα Ι 337-369. Ἐ πιστολὴ Γρηγορίου τοῦ ἁ γιωτάτου πάπα Ρώμης, πρὸ ς Γερμανὸ ν τὸ ν ἁ γιώτατον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, PG XCVIII 148 A -156 B. Γρηγ. Β Επ. α προς Λέοντα Ἐ πιστολὴ Γρηγορίου πάπα Ρώμης γραφεῖ σα πρὸ ς Λέοντα τὸ ν βασιλέα περὶ τῶν σεπτῶν καὶ ἁ γίων εἰ κόνων, στο: Jean Gouillard, Aux origines de l Iconoclasme: Le témoignage de Grégoire II, TM 2 (1968) 277-297. Γρηγ. Β Επ. β προς Λέοντα Ιω. Δαμασκ. Αντιρ. Λόγοι Τοῦ αὐ τοῦ Γρηγορίου πάπα Ρώμης πρὸ ς Λέοντα τὸ ν βασιλέα ἐ πιστολὴ β, στο: Jean Gouillard, Aux origines de l Iconoclasme: Le témoignage de Grégoire II, TM 2 (1968) 299-305. P. Bonifatius Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos ΙΙΙ: Contra imaginum calumniatores orationes tres (Patristisch Texte und Studien 17), Berlin New York 1975. Ιω. Δαμασκ. Περὶ εἰ κόνων Ἰ ωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, λόγος ἀ ποδεικτικὸ ς περὶ τῶν ἁ γίων καὶ σεπτῶν εἰ κόνων. Πρὸ ς πάντας Χριστιανούς, καὶ πρὸ ς τὸ ν βασιλέα Κωνσταντῖ νον τὸ ν Καβαλῖ νον, καὶ πρὸ ς πάντας αἱ ρετικοὺ ς, PG XCV 309-344. viii

Κων. Πορφ., Des cer., Μιχαήλ Β Επ. προς Λουδοβ. Νικήτας Χωνιάτης Νικηφόρος Νικηφόρου Αντίρρησις Κωνσταντίνου τοῦ φιλοχρίστου καὶ ἐ ν αὐ τῷ τῷ Χριστῷ τῷ αἰ ωνίῳ βασιλεῖ βασιλέως υἱ οῦ Λέοντος τοῦ σοφωτάτου καὶ ἀ ει-μνήστου βασιλέως σύνταγμά τι καὶ βασι-λείου σπουδῆ ς ὄ ντως ἄ ξιον πόνημα, έκδ. Albert Vogt, Constantin VII Porphyro-génète, Le livre des cérémonies Ι- ΙΙ: Commentaire, Paris 1967. Michaelis Balbi et Theophili imperatorum Constantinop. Epistola de non adorandis imaginibus ad Ludovicum Pium imp. Romanorum, έκδ. Mansi XIV 417-422. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική διήγησις, έκδ. J.A. van Dieten, Nicetae Choniatae Historia, CFHB 11, Berlin New York 1975. Νικηφόρος πατριάρχης, Ἱ στορία σύντομος, έκδ. C. Mango, Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History, [CFHB 13], Washinghton D.C. 1990. Τοῦ ἐ ν ἁ γίοις πατρὸ ς ἠ μῶν καὶ ἀ ρχιεπισκόπου γενομένου Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρου ἀ ντίρρησις καὶ ἀ νατροπὴ τῶν παρὰ τοῦ δυσσεβοὺ ς μάμωνα κατὰ τῆ ς σωτηρίου του Θεοῦ Λόγου σαρκώσεως ἀ μαθῶς καὶ ἀ θεῶς κενολογηθέντων ληρη-μάτων Ι-ΙΙΙ, PG C 205-533. Παραστάσεις Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί, έκδ. Averil Cameron Judith Herrin, Constantinople in the early eighth century The Parastaseis Syntomoi Chronikai, Leiden 1984. Πάτρια Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, έκδ. Theodorus Preger, Scriptores originum Constantinopolitanarum,τ. ΙΙ, Lipsiae 1901. Πρακτ. Ζ Οικουμ. Συν. Ἡ ἐ ν Νίκαια τὸ δεύτερον Ἁ γία καὶ Οἰ κουμενική, Ἑ βδόμη Σύνοδος, έκδ. ix

Mansi XII 951-1154 & XIII 1-485. Πρακτ. Πενθέκτης Προκόπιος, Ανέκδοτα Κανόνες τῶν ἐ ν Κωνσταντινουπόλει, ἐ ν τῷ Τρούλλῳ τοῦ Βασιλικοῦ παλατίου συν-ελθόντων ἁ γίων πατέρων, ἐ πὶ Ἰ ουστινιανοὺ τοῦ εὐ σεβεστάτου καὶ φιλοχρίστου ἠ μῶν Βασιλέως, Σύνταγμα ΙΙ 295-554. Προκόπιος, Ἀ νέκδοτα, έκδ. J. Haury, Procopii Caesariensis Opera Omnia, Historia quae dicitur arcane. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth III, Lipsiae 1963. Προκόπιος, Περί κτισμάτων Προκόπιος, Περί κτισμάτων, έκδ. J. Haury,Procopii Caesariensis Opera Omnia, De aedificiis Libri VI. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth IV, Lipsiae 1964. Scriptor Ιncertus Scriptor Ιncertus de Leone Armenio, έκδ. Francesca Iadevaia, Scriptor Ιncertus, Messina 1987, 37-72. Severus, Historia Severus ben el-moqaffa Historia patriarcharum alexandrinorum, έκδ. Christian Fredrich Seybold (CSCO 52 Scriptores Arabici, series III, τ. VIII), Louvain 1972. SynaxCP Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως περιέχον ὅ λου του ἐ νιαυτοῦ τῶν ἁ γίων μαρτύρων καὶ τῶν ὁ σίων ἐ ν συντόμω τὰ ὑ πομνήματα, έκδ. Hippolyte Delehaye, Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, Propylaeum ad AASS Novembris, Brussels 1902. Σύνταγμα Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱ ερῶν Κανόνων τῶν τε Ἁ γίων καὶ Πανευφήμων Ἀ ποστόλων, καὶ τῶν Ἱ ερῶν Οἰ κουμενικῶν καὶ Τοπικῶν Συνόδων, καὶ τῶν κατὰ μέρους Ἁ γίων Πατέρων, x

ἔ κδ. Γ.Α. Ράλλη καὶ Μ. Ποτλή, τ. Ι-VI, Ἀ θήνησιν 1852. Θεοδ. Στουδίτου Έλεγχος Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, Ἔλεγχος καὶ ἀ νατροπὴ τῶν ἀ σεβῶν ποιημάτων Ἰ ωάννου, Ἰ γνατίου, Σεργίου καὶ Στεφάνου, τῶν νέων χριστομάχων, PG XCIX 435-477 Α. Θεοφάνης Θεοφάνης Ὁμολογητής, Χρονογραφία, έκδ. Carolus de Boor, Theophanis Chronographia, Ι, Lipsiae 1883, ανατ. Hildesheim 1963. Ιωάννης Ζωναράς Ἰ ωάννης Ζωναρᾶ ς, Ἐ πιτομὴ ἱ στοριῶν, έκδ. L. Dindorf, Ioannis Zonarae, Epitome Historiarum, τ.iii, Lipsiae 1870. Βοηθήματα: H. Ahrweiler, Geography Hélène Ahrweiler, The Geography of the Iconoclast world, στο Iconoclasm, 21-34. P.Alexander, Ascetic sect Paul Julius Alexander, An ascetic sect of Iconoclasts in seventh century Armenia, στο: Late Classical and medieaval studies in honor of Albert Mathiou Friend Jr., Princeton 1955, σ.σ.151-160. P.Alexander, Nicephorus Paul Julius Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople. Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, Oxford 1958. Κ. Άμαντος, Ιστορία Κωνσταντῖ νος Ι. Ἄ μαντος, Ἱ στορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, τ. Ι : 395-867 μ.χ., Ἀ θῆ ναι 3 1963. M. Anastos, Εκκλησία και Πολιτεία Milton V. Anastos,Ἐ κκλησία καὶ Πολιτεία κατὰ τὴ ν πρώτη περίοδον τῆ ς Εἰ κονομαχίας, στο: Εὐ χαριστήριον τιμητικὸ ς τόμος Ἀ μιλκὰ Σ. Ἀ λιβιζάτου, xi

Ἀ θῆ ναι 1958, σ.σ.8-21. M. Anastos, Imperial rule Milton V. Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule 717-842, στο: The Cambridge Mediaval History, τ.i: The Byzantine Empire part I: Byzantium and its neighbours, (έκδ.) J.M. Hussey, Cambridge 1966, σ.σ.61-104. M. Anastos, Leo III s edict Milton V. Anastos, Leo III s edict against the Images in the year 726-27 and Italo- Byzantine relations between 726 and 730, ByzForsch. 3 (1968) 5-41 (= Studies in Byzantine Intellectual History, VIII, Variorum Reprints, London 1979). M.-F. Auzépy, La destruction de l icône du Christ Marie-France Auzépy, La destruction de l icône du Christ de la Chalcé par Léon III : propagande ou réalité?, Byz. 60 (1990) 445-492. B. Baldwin, Theophanes Barry Baldwin, Theophanes on the Iconoclasm of Leo III, Byz. 60 (1990) 426-428. L.W. Barnard, Byzantium and Islam L.W. Barnard, Emperor Cult L.W.Barnard, Background L.W. Barnard, Theology of Images Leslie William Barnard, Byzantium and Islam : Τhe Interaction of two Worlds in the Iconoclast Era, BSl 36(1975) 25-37. Leslie William Barnard, The Emperor Cult and the Origins of the Iconoclast Controversy, Byz. 43(1973) 13-29. Leslie William Barnard, The Graeco- Roman and Οriental background of the Iconoclastic Controversy, Leiden 1974. Leslie William Barnard, The theology of Images, στο: Iconoclasm 7-13. N. H. Baynes, Idololatry Norman Hepburn Baynes, Idololatry and the Early Church, στο: Byzantine Studies and other Essays, London 1955, 116-143. N. H. Baynes, Ιcons Norman Hepburn Baynes, The Ιcons before Iconoclasm, στο: Byzantine Studies and xii

other Essays, London 1955, 226-239. N. H. Baynes, Supernatural defenders Norman Hepburn Baynes, Τhe Supernatural Defenders of Constantinople, στο: Byzantine Studies and other Essays, London 1955, 248-260. L. Bréhier, Legend Louis Bréhier, La legend de Léon l Isaurien, incendiaire de l Université de Constantinople, Byz. 4(1927-1928) 13-28. L. Bréhier, Querelle Louis Bréhier, La Querelle des Images (VIII e -IX e Siècles), New York 1969. L. Bréhier, Vie et Mort Louis Bréhier, Vie et Mort de Byzance, Paris 1948. S.Brock, Iconoclasm Sebastian Brock, Iconoclasm and the Monophysites,στο: Iconoclasm 53-57. P.A. Brown, A Dark-Age Crisis Peter A. Brown, A Dark-Age Crisis: aspects of the Iconoclastic controversy, EHR 88(1973) 1-34. L. Brubaker, The Chalke gate Leslie Brubaker, The Chalke gate, the construction of the past and the Trier ivory, BMGS 23 (1999) 258-285. L. Brubaker, Inventing Leslie Brubaker, Inventing Byzantine Iconoclasm, London 2012. L. Brubaker J. Haldon, Sources Leslie Brubaker - John Haldon, Byzantium in the iconoclast era (ca 680-950): The Sources. An annotated survey, Ashgate 2001. J.B. Bury, History John Bagnell Bury, A History of the Later Roman Empire : from Arcadius to Irene (395 A.D. to800 A.D.), τ. II, Amsterdam 1966. J.B. Bury, System John Bagnell Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century with a revised text of the Kletorologion of Philoteos, New York 1958. xiii

W.R. Cannon, History of Christianity William Ragsdale Cannon, History of Christianity in the Middle Ages from the fall of Rome to the fall of Constantinople, New York 1960. P. Charanis, Monk Peter Charanis, The Monk in Byzantine Society, DOP 25 (1971) 63-84. K. Χρήστου, Προσωπογραφικά Kωνσταντίνου Π. Χρήστου, Προσωπογραφικά για τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ τον Ίσαυρο και το πρόβλημα των επιδράσεων επί της Εικονομαχίας, ΕΕΘΣΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας 5 (1998) 199-223. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Aik.Christophilopoulou, Σιλέντιον J.A. Cramer, Asia Minor Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ.α, Β 1 & Β 2, Θεσσαλονίκη 2 1998. Aikatherine Christophilopoulou, Σιλέντιον, BZ 44 (1951) 79-85. John A. Cramer, A geographical and historical description of Asia Minor, τ.i-ιι, Amsterdam 1971. C. Diehl G. Marçais, Histoire Charles Diehl Georges Marçais, Histoire du Moyen Age, τ.iii : Le Monde Oriental de 395 a 1081, Paris 1936. Β. Φειδάς, Ἐ κκλησιαστικὴ ἱ στορία Βλάσιος Ιω.Φειδάς, Ἐ κκλησιαστικὴ ἱ στορία, τ. Ά: Ἀ π ἀ ρχῆ ς μέχρι τὴ ν Εἰ κονομα-χία, Ἀ θῆ ναι 3 2002. G. Finlay, History George Finlay, A history of Greece from its conquest by the Romans to the present time: B.C.146 to A.D.1864, τ. II, Oxford 1877. S. Gero, Constantine V Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm during the reign of Constantine V, with particular attention to the oriental sources, (CSCO 384 Subsidia 52), Louvain 1977. S. Gero, Leo III Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm during the reign of Leo III, with particular attention to the oriental sources, (CSCO 346 Subsidia 41), Louvain 1973. xiv

S. Gero, Notes Stephen Gero, Notes on Byzantine Iconoclasm in the eighth century, Byz. 44 (1974) 23-42. S.Gero, Survey Ε. Γλύκατζη- Αρβελέρ, Πολιτική ιδεολογία Stephen Gero, The Byzantine Iconoclastic Movement: A survey, στο: L'icône dans théologie et l'art, Centre Othodoxe du Patriarcat Oecuménique, Chambésy-Genève 1990, σ.σ. 95-103. Ἑ λένη Γλύκατζη- Ἀ ρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰ δεολογία τῆ ς βυζαντινῆ ς αὐ τοκρατορίας, Ἀ θῆ ναι 1977. Ελλ.μτφρ. του L ideologie politique de l empire byzantin, Paris 1975. J. Gouillard, Οrigines Jean Gouillard, Aux origines de l Iconoclasme: Le témoignage de Grégoire II, TM 2 (1968) 243-307. O. Grabar, Islam Oleg Grabar, Islam and Iconoclasm, στο: Iconoclasm 45-52. Ο. Grabar, Islamic art Oleg Grabar, Islamic art and Byzantium, DOP 18 (1964)67-88. P. Grierson, Catalogue Philip Grierson, Catalogue of the byzantine coins, τ. III : Leo III to Nicephorus III, Washington 1973. G. Grunebaum, Islam and Medieval Hellenism J. Gutmann, The Second Commandment Gustave E. von Grunebaum, Islam and Medieval Hellenism : Social and Cultural Perspectives, Variorum Reprints, London 1976. Joseph Gutmann, The Second Commandment and the Image in Judaism, Hebrew Union College Annual 32 (1961) 1-14. J. Haldon, Remarks John F. Haldon, Some Remarks on the Backround to the Iconoclast Controversy, BSl 38(1977). J. Haldon - B.Ward-Perkins, Evidence John Haldon - Bryan Ward-Perkins, Evidence from Rome for the Image of xv

from Rome Christ on the Chalke gate in Constantinople, BMGS 23(1999) 286-296. C. Head, Leo the Isaurian Constance Head, Who was the real Leo the Isaurian?, Byz. 41 (1971) 105-108. M. Hendy, Studies Michael F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c.300-1450, Cambridge 1990. J. Herrin, Reform Judith Herrin, The context of Iconoclast reform, στο: Iconoclasm 15-20. J. Herrin, Women and faith Judith Herrin, Women and the faith in icons in early Christianity, στο: Raphael Samuel Gareth Stedman Jones (έκδ.), Culture, Ideology and Politics: Essays for Eric Hobsbawm (History workshop series), London 1982, 56-83. Α. Ηλιάδη, Βίοι Αγίων Αμαλία Ηλιάδη, Οι Βίοι των Αγίων της Βυζαντινής περιόδου ως ιστορικές πηγές, Σημειώσεις και παρατηρήσεις για τα βυζαντινά αγιολογικά κείμενα της Μέσης περιόδου: 7 ος -10 ος αιώνας, Τρίκαλα 2006. M. Hodgson, Islâm and image Marshall G.S. Hodgson, Islâm and Image, History of Religions 3 (1964) 220-260. G. Huxley, St Stephen George Huxley, On the Vita of St Stephen the Younger, GRBS 18 (1977) 97-108. R. Janin, Constantinople Raymont Janin, Constantinople byzantine: développement urbain et repertoire topographique [Archieves de l Orient Chrétien- 4A], Paris 2 1964. R. Jenkins, Byzantium Romilly Jenkins, Byzantium: The Imperial centuries A.D. 610-1071, London 1966. W. Kaegi, Byzantine Armies Walter E. Kaegi, The Byzantine Armies and Iconoclasm, BSl 27 (1966) 49-70. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τόμος Β, Ιστορία Μέσης Βυζαντινής περιόδου (565-1081), xvi

Θεσσαλονίκη 1993. Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη 4 1996. I. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ἰ ωάννης Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ τῆ ς Βυζαντινῆ ς Ἱ στορίας, Θεσσαλονίκη 1987. Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί Απόστολος Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τόμος Β (8 ος 10 ος αι.), Αθήνα 2002. A. Kazdan G. Constable, People and Power Alexander Kazdan Giles Constable, People and Power in Byzantium, Washington 1982. A. Kazdan A. Talbot, Women Alexander Kazdan Alice - Mary Talbot, Women and Iconoclasm, BZ 84-85 2 (1991-1992) 391-408. Ε. Kitzinger, Cult Ernst Kitzinger, The cult of Images in the age before Iconoclasm, DOP 8 (1954) 83-150. Θ. Κορρές, Γάμος Θεόδωρος Κορρές, Τὸ ζήτημα τοῦ δευτέρου γάμου τοῦ Κωνσταντίνου Στ : Συμ-- βολὴ εἰ ς τὴ ν Ἱ στορίαν τοῦ Βυζαντίου κατὰ τὰ τέλη τοῦ Η αἰ ῶνος, Θεσσαλονίκη 1975. Θ. Κορρές, Κίνημα Θεόδωρος Κορρές, Το κίνημα των «Ελλαδικών», Βυζαντιακά 1 (1981) 37-49. Θ. Κορρές, Ὑγρὸ ν πῦ ρ Θεόδωρος Κορρές, «Τὸ Ὑγρὸ ν Πῦ ρ».ένα όπλο της βυζαντινής ναυτικής τακτικής, Θεσσαλονίκη 3 1995. Ε. Κουντούρα Γαλάκη, Κλήρος Ελεονώρα Κουντούρα Γαλάκη, Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», Εθνικό Iδρυμα Ερευνών- Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Μονογραφίες 3, Αθήνα 1996. N. Koutrakou, Identity Νike Koutrakou, Defying the other s Identity: Language of Acceptance and Rejection in Iconoclastic Byzantium, Byz. xvii

69(1999)107-118. G. Ladner, Controversy Gerhart Ladner, Origin and Significance of the Byzantine Iconoclastic Controversy, Mediaeval Studies 2 (1940) 127-149. G. Ladner, The Concept of Image Gerhart Ladner, The Concept of Image in the Greek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy, DOP 7 (1953) 1-34. Α. Λαΐου, Οικονομική Ιστορία Αγγελική Ε. Λαΐου (επιμ.), Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου, τ. A - Γ, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010. Ελλ. μτφρ. του A. Laiou-Thomadaki (έκδ.), The Economic History of Byzantium from the Seventh through the Fifteenth Century, τ.1-3, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, 2002. P.Lemerle, Ουμανισμός Paul Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2 1985. Ελλ. μτφρ. του La premier humanism byzantine, Paris 1971. Α.Lombard, Constantin V Αlfred Lombard, Constantin V, Empereur des Romains (740-775), Paris 1902. Τ. Λουγγής, Δοκίμιο Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, Δοκίμιο για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγόμενων «σκοτεινών αιώνων», Βυζαντινά Σύμμεικτα 6 (1985) 139-222. Τ. Λουγγής, Ιστοριογραφία Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, Η πρώιμη βυζαντινή ιστοριογραφία και το λεγόμενο «μεγάλο χάσμα», Σύμμεικτα 4 (1981) 49-85. Τ. Λουγγής, Προσανατολισμοί Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, Οι «νέοι προσανατολισμοί» των Ισαύρων, Βυζαντιακά 2 (1982) 63-73. Κ. Μαναφής, Βιβλιοθῆ και Κωνσταντίνος Μαναφής, Αἳ ἐ ν Κωνσταντινουπόλει βιβλιοθῆ και, αὐ τοκρατορικαὶ καὶ πατριαρχικὴ καὶ xviii

περὶ τῶν ἐ ν αὐ ταῖ ς χειρογράφων μέχρι τῆ ς Ἁ λώσεως (1453), Ἀ θῆ ναι 1972. C. Mango, Art Cyril Mango, The art of Byzantine Empire 312-1453: sources and documents, University of Toronto Press in association with the Medieval Academy of America 1986. C. Mango, Brazen House Cyril Mango, The Brazen House: A study of the Vestbule of the imperial Palace of Constantinople, Copenhagen 1959. C. Mango, Byzantium CyrilMango, Byzantium, The Empire of new Rome, London 1980. Ελλ. μτφ. Δημήτρης Τσουγκαράκης, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, έκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2 1990. C. Mango, Historical Introduction Cyril Mango, Historical Introduction, στο: Iconoclasm 1-6. J. Meyendorff, Views John Meyendorff, Byzantine views of Islam, DOP 18(1964) 115-132. A. Moffatt, Schooling Ann Moffatt, Schooling in the Iconoclastic centuries, στο: Iconoclasm 85-92. J. Moorhead, Iconoclasm John Moorhead, Iconoclasm, the Cross and the Imperial Image, Byz. 55(1985) 165-179. Κ. Μπουρδάρα, Λαϊκή αντίδραση Καλλιόπη Α. Μπουρδάρα, Η λαϊκή αντίδραση στην έναρξη της εικονομαχικής πολιτικής του Λέοντος Γ. Νομική θεώρηση των αγιολογικών κειμένων, Βυζαντινά 21 (2000) 459-473. C. Murray, Art and the Early Church Charles Murray, Art and the Early Church, Journal of Theological Studies 28 (1977) 305-345. G. Ostrogorsky, Ιστορία Georges Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Ι-ΙΙΙ, Αθήνα 7 2002. Ελλ. μτφρ. του Geschichte des Byzantinischen Staates, τ. ΙΙ, München 1963. xix

G. Ostrogorsky, Querelle Georges Ostrogorsky, Les débuts de la Querelle des Images, στο: Mélanges Charles Diehl, τ.i, Paris 1930, 235-55. G. Ostrogorsky, Studien Georges Ostrogorsky, Studien zur Geschichte des byzantinischen Bilderstreites, Breslau 1929, ανατ. Amsterdam 1964. Χρ. Παπαδόπουλος, Αἰ τίαι Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, Αἰ τίαι καὶ γενικὸ ς χαρακτὴ ρ τῆ ς Εἰ κονομαχίας, Θεολογία 8 (1930) 5-16. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Έπος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Το έπος της Εικονομαχίας (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, βιβλίον δέκατον: Μεσαιωνικός Ελληνισμός- ΙΙ, Η Μεταρρύθμισις), εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2005. K. Parry, Depicting the Word Κenneth Parry, Depicting the Word: Byzantine Iconophile Thought of the Eighth and Ninth Centuries, Leiden-New York- Köln 1996. Ν. Πάσσας, Διαμάχη Νικόλαος Δ. Πάσσας, Βυζαντινὴ Διαμάχη, Εἰ κονοφόβων καὶ Εἰ κονοφίλων (711-843), Ἱ στορία, Θεολογία, Τέχνη, Ἀ θῆ ναι 1983. W.M. Ramsay, Geography William Mitchell Ramsay, The historical geography of Asia Minor, Amsterdam 1962. I. Rochow,Byzanz Ilse Rochow,Byzanz im 8 Jahrhundert in der Sicht des Theophanes, Quellenkritisch historischer Kommentar zu den Jahren 715-813, Berlin 1991. S. Runsiman, Θεοκρατία Steven Runsiman, Η Βυζαντινή Θεοκρατία, Αθήνα 1982. Eλλ.μτφρ. του The Byzantine Theocracy, Cambridge 1977. Α. Σαββίδης, Βυζαντινό κράτος και Ισλάμ Αλέξης Γ.Κ. Σαββίδης, Το Οικουμενικό Βυζαντινό κράτος και η εμφάνιση του Ισλάμ (518-717 μ.χ.), Αθήνα 2 1990. xx

Ι. Ševčenko, Hagiography Ιhor Ševčenko, Hagiography of Iconoclast period, στο: Iconoclasm 113-131. A.Sharf, Byzantine Jewry Andrew Sharf, Byzantine Jewry from Justinian to the Fourth Crusade, London 1971. A. Sharf, Jews Andrew Sharf, The Jews, the Montanists, and the Emperor Leo III, BZ 59 (1966) 37-46. J. Starr, Legend Joshua Starr, An Iconodulic legend and its historical basis, Speculum 8 (1933) 500-503. Κ. Σταυριανός, Άγιος Γερμανός Α Κυριάκος Σταυριανός, Ο Άγιος Γερμανός Α ο ομολογητής πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 2003. Γ. Στόγιογλου, Εκκλησιαστική Ιστορία G.V.Sumner, Anastasius II Α.M. Talbot, Defenders Γεώργιος Στόγιογλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1989. Graham V. Sumner, Philippicus, Anastasius II and Theodosius III,GRBS 17(1976) 287-294. Αlice-Mary Talbot, Byzantine Defenders of images: Eight Saint s Lives in English Transalation, Washington 1998. Δ. Τσεγγελίδης, Μελέτες Δημήτριος Ι. Τσεγγελίδης, Εικονολογικές μελέτες, Θεσσαλονίκη 2003. Π. Τσορμπατζόγλου, Εικονομαχία Αρχιμ. Παντελεήμων Τσορμπατζόγλου, Εικονομαχία και κοινωνία στα χρόνια του Λέοντος Γ Ίσαυρου, Συμβολή στην διερεύνηση των αιτίων, Κατερίνη 2002. Π. Τσορμπατζόγλου, Φύση και προοπτική της Εικονομαχίας Αρχιμ. Παντελεήμων Τσορμπατζόγλου, Η φύση και η προοπτική της Εικονομαχίας: Ιδεολογικές επιδράσεις, στόχοι και σκοπιμότητα, Θεολογία 66 (1995) 645-738. Ν. Τωμαδάκης, Σύλλαβος Νικόλαος Β. Τωμαδάκης, Σύλλαβος Βυζαντινῶν Μελετῶν καὶ Κειμένων, Ἀ θῆ ναι 1961. xxi

Α.Α.Vasiliev, Edict Αlexander Α. Vasiliev, The Iconoclastic Edict of the Caliph Yazid II, A.D. 721, DOP 10 (1956) 23-47. Α.Α. Vasiliev, Ιστορία Αlexander Α. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, τ.α, Αθήνα 2006. Ελλ.μτφρ. του History of the Byzantine Empire, τ.α, Madison 2 1952. Μ. Whittow, Byzantium Mark Whittow, The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025, London 1996 J. Wortley, Iconoclasm John Wortley, Iconoclasm and Leipsanoclasm : Leo III, Constantine V and the relics, ByzForsch. 8 (1982) 253-279. Δ. Ζακυθηνός, Ιστορία Διονύσιος Ζακυθηνός, Βυζαντινὴ Ἱ στορία (324-1071), Ἀ θῆ ναι 1972. Δ. Ζακυθηνός, Σκέψεις Διονύσιος Ζακυθηνός, Σκέψεις τινὲ ς περὶ Εἰ κονομαχίας, Τιμητικὸ ς τόμος Α. Ἀ λιβιζάτου, Ἀ θῆ ναι 1958, σ.σ.90-102. xxii

Αντί προλόγου Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη της έναρξης της εικονομαχικής έριδας και των αιτίων της. Συγκεκριμένα, αφού παρουσιαστούν οι κύριες πηγές της πρώτης εικονομαχικής περιόδου (726-787) και τα προβλήματα, που ανακύπτουν κατά τη μελέτη τους, θα ακολουθήσει αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο των πρώτων αιώνων της μέσης βυζαντινής περιόδου, στα βιογραφικά στοιχεία του αυτοκράτορα Λέοντα Γ και στην άνοδό του στο θρόνο του Βυζαντίου. Στη συνέχεια, θα γίνει αναφορά στα γεγονότα που σημάδεψαν τα πρώτα χρόνια της έριδας, καθώς και στις πρώτες αντιδράσεις, που προκλήθηκαν από την απαγόρευση της λατρείας των εικόνων. Αμέσως μετά θα εξεταστεί η θέση των εικόνων από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια έως την εκδήλωση της εικονοκλαστικής έριδας στο βυζαντινό κράτος, η στάση των ανατολικών λαών που γειτνίαζαν με την αυτοκρατορία έναντι των εικονικών αναπαραστάσεων σύμφωνα με τη μαρτυρία των πηγών, η επίδραση των θρησκευτικών τους αντιλήψεων στη βυζαντινή εικονομαχική πολιτική, καθώς και οι θεωρίες που προτάθηκαν από σύγχρονους ερευνητές σχετικά με τα αίτια της Εικονομαχίας. Τέλος, θα διατυπωθούν τα συμπεράσματα για τα αίτια της έναρξης της εικονομαχικής έριδας βασισμένα στην κριτική μελέτη των μαρτυριών των πηγών και των ερμηνειών που προτάθηκαν από τους ερευνητές. 1

Προβλήματα έρευνας και πηγές της εικονομαχικής περιόδου Το φαινόμενο της Εικονομαχίας εκδηλώθηκε στο Βυζάντιο την περίοδο της βασιλείας του Λέοντα Γ Ίσαυρου (717-741) και αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές έριδες, που απασχόλησε το κράτος από την ίδρυσή του έως τον 8 ο αιώνα. Την έναρξη της έριδας σηματοδότησε η προσπάθεια του βυζαντινού αυτοκράτορα να απαγορεύσει τη λατρεία των θρησκευτικών εικόνων. Η λαϊκή αντίδραση υπήρξε έντονη, καθώς οι εικόνες κατείχαν σημαντική θέση στη λατρευτική πρακτική των απλών ανθρώπων. Πρωταγωνιστικό ρόλο στον αγώνα υπεράσπισης των εικόνων ανέλαβαν οι μοναχοί. Όσοι αντιστέκονταν ενεργά στην αυτοκρατορική βούληση διώκονταν και τιμωρούνταν παραδειγματικά. Από την εικονομαχική έριδα που απασχόλησε την αυτοκρατορία για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός αιώνα απειλήθηκε έντονα η εσωτερική συνοχή του κράτους και αμφότερες οι παρατάξεις δέχθηκαν ισχυρά πλήγματα. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες άσκησαν τη θρησκευτική τους πολιτική διακινδυνεύοντας σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και την παραμονή τους στο βυζαντινό θρόνο. Η ένταση των θρησκευτικών παθών σε συνδυασμό με την πολιτική αναστάτωση και τη δεινή οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας ευνοούσε την εμφάνιση σφετεριστικών κινημάτων. Φιλόδοξοι στρατιωτικοί επιδιώκοντας να καταλάβουν το θρόνο προσεταιρίζονταν την εικονόφιλη παράταξη και βύθιζαν την αυτοκρατορία στη δίνη εμφυλίων πολέμων. 1 Αντίστοιχα μεγάλο ήταν το τίμημα της σθεναρής τους στάσης στο ζήτημα των εικόνων και για τους εικονολάτρες. Ανώτατοι πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι βρέθηκαν στο επίκεντρο διώξεων και εκτελέσεων. 2 Ανώτατοι εκκλησιαστικοί άρχοντες καθαιρέθηκαν, διαπομπεύθηκαν και θανατώθηκαν, ενώ στη δεινότερη θέση βρέθηκε ο μοναχισμός και οι εκπρόσωποί του δοκιμάζοντας τις σκληρότερες διώξεις από την επικράτηση του Χριστιανισμού. 3 Η μελέτη της εικονομαχικής έριδας, όπως και άλλων σημαντικών γεγονότων που έλαβαν χώρα κατά τους πρώτους αιώνες της μέσης βυζαντινής περιόδου (565-1081), παρουσιάζει σημαντικές δυσκολίες, καθώς η γενικότερη αναστάτωση της εποχής αντανακλάται και στη μείωση της πνευματικής παραγωγής. Οι ιστορικές μαρτυρίες που σώζονται για τον 7 ο και 8 ο αιώνα είναι αριθμητικά περιορισμένες. 4 Ειδικότερα, παρατηρείται μεγάλη έλλειψη ιστοριογραφικών έργων, που καθιστά τη μελέτη της συγκεκριμένης εποχής τη δυσκολότερη της βυζαντινής ιστορίας. 5 1 Θ. Κορρές, Γάμος 7 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 134, 136, 220, 224. 2 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 134, 139, 155, 161. 3 Α.Α.Vasiliev, Ιστορία 261-262 - G. Ostrogorsky, Ιστορία 41- Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 154-157, 218, 220, 235-236, 255 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 115-117. 4 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 219. 5 L. Brubaker J. Haldon, Sources xxiii P. Lemerle, Ουμανισμός 71. 2

Χαρακτηριστική αυτής της ιδιαιτερότητας είναι η ονομασία «σκοτεινοί αιώνες» 6 ή «μεγάλο χάσμα», 7 που απέδωσαν παλαιότεροι ερευνητές στους πρώτους μεσοβυζαντινούς αιώνες. Εντούτοις, η διερεύνηση των γεγονότων της εικονομαχικής περιόδου εμφανίζει περαιτέρω δυσκολίες, καθώς το πρόβλημα της σπανιότητας των πηγών επιτείνεται και από τη φύση των σχετικών με την Εικονομαχία ιστορικών μαρτυριών. Στο σύνολό τους οι μαρτυρίες αυτές προέρχονται από την εικονόφιλη παράταξη, επειδή όλα τα εικονομαχικά κείμενα και τα πρακτικά των εικονοκλαστικών Συνόδων καταστράφηκαν. 8 Η μοναδική δυνατότητα ανασύνθεσης των θεολογικών θέσεων των εικονομάχων προκύπτει από αποσπάσματα εικονομαχικών έργων που περιελήφθησαν σε αντιρρητικά κείμενα εικονολατρών και στα πρακτικά των εικονόφιλων Συνόδων, 9 προσπάθεια αρκετά επισφαλής, εάν ληφθεί υπόψη ότι οι εικονόφιλες πηγές διάκεινται εχθρικά προς το εικονομαχικό κίνημα. 10 Επηρεασμένες από το κλίμα θρησκευτικού φανατισμού της εποχής 11 τείνουν να διογκώνουν τα λάθη των εικονομάχων αυτοκρατόρων, να παρουσιάζουν στρεβλωμένα τα κίνητρά τους και να υπερτονίζουν αρνητικές πτυχές του χαρακτήρα τους. 12 Συνεπώς, η προσέγγιση των γεγονότων της συγκεκριμένης περιόδου με τις υπάρχουσες πηγές απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοποίηση των πηγών της εικονομαχικής έριδας, αλλά και εν γένει των πηγών, αποτελεί η αξιολόγηση της αξιοπιστίας τους, διότι όλες οι ιστορικές μαρτυρίες δεν έχουν την ίδια αξία. Η προσωπικότητα και ο σκοπός του συγγραφέα, καθώς και η χρονική απόσταση από τα γεγονότα που αφηγείται είναι στοιχεία που προσδιορίζουν το βαθμό αξιοπιστίας της κάθε πηγής. 13 Ακολούθως, καταγράφονται και περιγράφονται εν συντομία έξι βασικές κατηγορίες πηγών, που προσφέρουν πολύτιμη πληροφόρηση για την πρώτη περίοδο της εικονομαχικής έριδας και στην πλειοψηφία τους αποτέλεσαν πηγή άντλησης υλικού κατά τη σύνταξη της παρούσας εργασίας. Ένα μέρος αυτών των πηγών είναι σύγχρονες των γεγονότων, καθώς προέρχονται από τους πρωταγωνιστές της διαμάχης για τις εικόνες, ενώ οι υπόλοιπες, όπως τα ιστοριογραφικά έργα και οι Βίοι Αγίων, είναι μεταγενέστερες και ανήκουν στον 9 ο αιώνα. 14 6 Ν. Τωμαδάκης, Σύλλαβος 301-306 P. Lemerle, Ουμανισμός 71 Ε.Κουντούρα Γαλάκη, Κλήρος 29. 7 Τ.Λουγγής, Ιστοριογραφία 49-85 Ε.Κουντούρα Γαλάκη, Κλήρος 29. 8 A.A.Vasiliev, History 251 J.B. Bury, History 430 P. Lemerle, Ουμανισμός 71. Πρβλ. Π. Τσορμπατζόγλου, Εικονομαχία 90. 9 G. Ostrogorsky, Ιστορία 14 J.B. Bury, History 430 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 95 Π.Τσορμπατζόγλου, Φύση και προοπτική της Εικονομαχίας 683 σημ.4. 10 Νικηφόρος 60 Θεοφάνης 405, 410, 423, 443 Α.Α. Vasiliev, History 251 H. Ahrweiler, Geography 22 M. Whittow, Byzantium 143. 11 Θ. Κορρές, Γάμος 211. 12 Κ. Άμαντος, Ιστορία 333, 334 J.B. Bury, History 430. 13 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 25. 14 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 200 κ.ε. 3

1. Πρακτικά Εκκλησιαστικών Συνόδων: Στο Βυζάντιο, από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου είχε καθιερωθεί ως πρακτική επίλυσης σοβαρών δογματικών και θεολογικών ζητημάτων η σύγκληση Εκκλησιαστικών Συνόδων. Οι συζητήσεις που διεξάγονταν στα πλαίσια αυτών των Συνόδων, καθώς και οι αποφάσεις που λαμβάνονταν, καταγράφονταν λεπτομερώς σε πρακτικά. 15 Καθόλη τη διάρκεια της εικονομαχικής έριδας συγκλήθηκαν συνολικά τέσσερις Εκκλησιαστικοί Σύνοδοι, εκ των οποίων οι δύο είχαν εικονομαχικό χαρακτήρα και οι άλλες δύο εικονόφιλο. Αρχικά, το 754 συνήλθε στο ανάκτορο της Ιέρειας 16 Σύνοδος με τη συμμετοχή 338 επισκόπων ύστερα από πρωτοβουλία του εικονοκλάστη αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε, η οποία τάχθηκε κατά της λατρείας των εικόνων. 17 Τα πρακτικά της δεν σώζονται αυτούσια, καθώς κάηκαν μετά από σχετική απόφαση της Ζ Οικουμενικής Συνόδου, 18 που έλαβε χώρα το 787 στη Νίκαια της Βιθυνίας. Ωστόσο, αποσπάσματα των συνοδικών πρακτικών της Ιέρειας περιελήφθησαν στα πρακτικά της Συνόδου της Νίκαιας, όπου παρουσιάστηκαν αναλυτικά οι θέσεις των εικονομάχων, προκειμένου να ανατραπούν. 19 Εκεί, αποφασίστηκε, ακόμη, η εν γένει ακύρωση των ψηφισμάτων της εικονοκλαστικής Συνόδου του 754 και η αποκατάσταση των εικόνων επισφραγίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο τη λήξη της α περιόδου της εικονομαχικής έριδας (726-787). 20 Ανάλογη ήταν η τύχη των εικονομαχικών έργων της δεύτερης περιόδου (814-843) και των πρακτικών της εικονοκλαστικής Συνόδου της Κωνσταντινούπολης (815) μετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων το 843. 21 Πληροφορίες για τις αποφάσεις της Συνόδου του 815 αντλούμε από σύγχρονες μαρτυρίες και κυρίως από τα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου. 22 Τέλος, σε ότι αφορά στις αποφάσεις της 15 L.Brubaker - J. Haldon, Sources 233 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 28. 16 Η Ιέρεια ήταν προάστιο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο βρισκόταν στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου, στη Βιθυνία. Το βασιλικό ανάκτορο της συγκεκριμένης περιοχής ανεγέρθηκε επί Ιουστινιανού Α (527-565). Βλ. σχετ. R. Janin, Constantinople 148-150, 239, 498-499 -W.M. Ramsay, Geography, 184. 17 Ο Κωνσταντίνος Ε δια αυτής της ενέργειάς του επιδίωξε να νομιμοποιήσει την εικονομαχική του πολιτική, ώστε οι αποφάσεις του στο ζήτημα των εικόνων να μην αποτελούν απλή έκφραση της αυτοκρατορικής βούλησης, αλλά συνοδικά δόγματα. Βλ. σχετ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 41 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 153 - Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία 781. 18 Πρακτ. Ζ Οικουμ. Συν. XIII 430 B, κανόνας θ : Περὶ τοῦ μὴ κρύπτειν τινὰ χριστιανοκατηγορικῆς αἱ ρέσεως βίβλον, Πάντα τὰ μειρακιώδη ἀθύρματα καὶ μανιώδη βακχεύματα, τὰ ψευδοσυγγράματα κατὰ τῶν σεπτῶν εἰ κόνων γενόμενα, δέον δοθῆναι ἐν τῷ ἐπισκοπείῳ Κωνσταντινουπόλεως, ἴ να ἀποτεθῶσι μετὰ τῶν λοιπῶν αἱ ρετικῶν βίβλων. εἰ δὲ τὶ ς εὐρεθείη ταῦτα κρύπτων, εἰ μὲν ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος ἢ διάκονος εἴ η, καθαιρείσθω εἰ δὲ μοναχὸς ἢ λαϊκός, ἀναθεματιζέσθω Βλ. σχετ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 209 - Κ. Παπαρρηγόπουλος, Έπος 60 - G. Ostrogorsky, Ιστορία 14 - Π.Τσορμπατζόγλου, Φύση και προοπτική της Εικονομαχίας 683 σημ.4. 19 Πρακτ. Ζ Οικουμ. Συν. XIII 205: Πράξις στ, Ἀνασκευὴ τοῦ καττυθέντος καὶ ψευδῶς ὀνομασθέντος ὃρου παρὰ τῆς ὀχλαγωγηθείσης πληθύος τῶν χριστιανοκατηγόρων. Βλ., επίσης, G. Ostrogorsky, Studien 19-22. 20 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 170 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 205, 209. 21 Α.Α. Vasiliev, History 251. 22 Σχετικά με τα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου βλ. παρακάτω σ.6 στην κατηγορία των θεολογικών έργων. Βλ., επίσης, G. Ostrogorsky, Studien 48-51 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 217, 224. 4

Συνόδου του 843, ένα σημαντικό μέρος τους περιλαμβάνεται στο Συνοδικό, εκκλησιαστικό κείμενο του 9 ου αιώνα που αποδίδεται στον πατριάρχη Μεθόδιο (843-847). 23 2. Επιστολογραφία Οι επιστολές που αντάλλαξαν οι πρωταγωνιστές των γεγονότων της Εικονομαχίας περιλαμβάνουν σημαντικές πληροφορίες για τους πρωτεργάτες της εικονομαχικής έριδας, για την επιχειρηματολογία των δύο πλευρών, καθώς και για τη γενικότερη ατμόσφαιρα της εποχής. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται τρεις δογματικές επιστολές του εικονόφιλου πατριάρχη Γερμανού Α (715-730), οι οποίες σώζονται στα πρακτικά της Ζ Οικουμενικής Συνόδου, με αποδέκτες α) τον Μητροπολίτη Συνάδων, Ιωάννη, 24 β) τον επίσκοπο Νακωλείας, Κωνσταντίνο, 25 και γ) τον επίσκοπο Κλαυδιουπόλεως, Θωμά. 26 Αν και η ακριβής χρονολόγηση των συγκεκριμένων επιστολών είναι δύσκολη, τοποθετούνται χρονικά λίγο πριν την επίσημη έναρξη της Εικονομαχίας. 27 Ανάλογης σπουδαιότητας είναι και οι τρεις επιστολές του πάπα Γρηγορίου Β (715-731), εκ των οποίων η μια απευθυνόταν στον πατριάρχη Γερμανό 28 και οι άλλες δύο στον αυτοκράτορα Λέοντα Γ 29 με πιθανό χρόνο συγγραφής την περίοδο 726-729. Αναφορικά με τη γνησιότητα των συγκεκριμένων παπικών επιστολών έχουν διατυπωθεί σημαντικές ενστάσεις. Ειδικότερα, η επιστολή του πάπα προς τον πατριάρχη δεν θεωρήθηκε προϊόν της παπικής γραμματείας, αλλά εξαιτίας της ομοιότητάς της με την επιστολή που στάλθηκε στον Θωμά Κλαυδιουπόλεως υποστηρίχθηκε ότι συντάχθηκε από τον Γερμανό και απευθυνόταν σε κάποιον εκκλησιαστικό παράγοντα. 30 Αντίστοιχα, σημαντικά προβλήματα προέκυψαν και από τις δύο επιστολές του Γρηγορίου Β προς τον Λέοντα Γ, που σώζονται μόνο στην ελληνική γλώσσα. Πάντως, η επικρατούσα άποψη είναι ότι οι δυο αυτές επιστολές δεν πρέπει να απορρίπτονται συλλήβδην, καθώς θεωρούνται πλαστές μόνο ως προς τη μορφή με την οποία περιήλθαν στα χέρια μας και όχι ως προς τον αρχικό τους πυρήνα, που εμφανίζει γνήσια χαρακτηριστικά της παπικής γραμματείας. 31 23 J. Gouillard (έκδ.), Le Synodikon de l Orthodoxie. Edition et Commentaire, TM 2 (1967) 1-313. Βλ. σχετ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 225 - L.Brubaker - J. Haldon, Sources 238. 24 Γερμανός πατρ., Επ. προς Ιωάννην. 25 Γερμανός πατρ., Επ. προς Κων. 26 Γερμανός πατρ., Επ. προς Θωμά. Βλ. σχετ. G. Ladner, Controversy 128. 27 G. Ladner, Controversy 128κ.ε. - G.E. von Grunebaum, Islam and Medieval Hellenism 3-4 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 202 - Π. Τσορμπατζόγλου, Φύση καὶ προοπτικὴ της Εἰ κονομαχίας 694. Βλ., επίσης, M.-F. Auzépy, La destruction de l icône du Christ 446-447, σημ.6. 28 Γρηγ. Β Επ. προς Γερμ. 29 Γρηγ. Β Επ. α προς Λέοντα & Γρηγ. Β Επ.β προς Λέοντα. 30 Α. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 97. Πρβλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 14. 31 J. Gouillard, Οrigins 259 κ.ε. - Τ. Λουγγής, Δοκίμιο 171 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 134 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ. Β 1 97 - Π. Τσορμπατζόγλου, Φύση καὶ προοπτικὴ της Εἰ κονομαχίας 695. Πρβλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 14, σημ.31 - Α.Καρπόζηλος, Ιστορικοί 155, σημ.85. 5

3. Θεολογικά έργα α) Οι τρεις αντιρρητικοί λόγοι «Πρὸ ς τοὺ ς διαβάλλοντας τάς ἁ γίας εἰ κόνας» 32 του Ιωάννη Δαμασκηνού, που γράφτηκαν κατά τα έτη 726-730. 33 Στις εν λόγω πραγματείες ο Δαμασκηνός ανατρέχοντας στα πατερικά κείμενα τεκμηρίωσε την απόρριψη των εικονοκλαστικών θέσεων και ανέπτυξε την επιχειρηματολογία των εικονολατρών για τη συμβολική σημασία των εικόνων. 34 β) Η πραγματεία «Περὶ συνόδων καὶ αἱ ρέσεων», που συντάχθηκε από τον πατριάρχη Γερμανό μετά την απόσυρσή του στη Μονή της Χώρας. 35 Το έργο αναπτύσσεται ως επιστολή του πατριάρχη προς ένα διάκονο με το όνομα Αθανάσιος, στον οποίο αναλύει τις σημαντικότερες κατά τη γνώμη του αιρέσεις, που είχαν δημιουργηθεί στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας έως τις ημέρες του, καθώς και την καταδίκη τους. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνεται και η Εικονομαχία ως η τελευταία χρονικά μεγάλη αίρεση. Σημαντικές ενστάσεις έχουν διατυπωθεί αναφορικά με τη γνησιότητα του συγκεκριμένου έργου. 36 γ) Οι τρεις λόγοι που συνέγραψε ο πατριάρχης Νικηφόρος υπό τον τίτλο Ἀ ντίρρησις καὶ ἀ νατροπὴ εναντίον των αντιλήψεων του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε περί της σαρκώσεως του Χριστού. 37 Επίσης, στην κατηγορία των θεολογικών έργων εντάσσονται και δύο απολογητικοί λόγοι του πατριάρχη Νικηφόρου, απολογητικός major 38 και απολογητικός minor 39, στους οποίους ανασκεύαζε τα επιχειρήματα των εικονομάχων. 40 32 Ιω. Δαμασκ. Αντιρ. Λόγος Ι 1-68 - Ιω. Δαμασκ. Αντιρ. Λόγος ΙΙ 1-71 - Ιω. Δαμασκ. Αντιρ. Λόγος ΙΙΙ 1-137. 33 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 204. Ειδικότερα, για τη χρονολόγηση των λόγων βλ. Π. Τσορμπατζόγλου, Φύση καὶ προοπτικὴ της Εικονομαχίας 694-695, σύμφωνα με τον οποίο ο πρώτος λόγος τοποθετείται χρονικά το 726 αμέσως μετά την επίσημη έναρξη της εικονομαχικής έριδας, ο δεύτερος στις αρχές του 730 μετά την παραίτηση του πατριάρχη Γερμανού και ο τρίτος προς τα τέλη του 730 ή αρχές του 731 μετά την έκδοση του εικονομαχικού διατάγματος. Πρβλ. L.Brubaker - J. Haldon, Sources 238, όπου αναφέρεται ότι η ημερομηνία συγγραφής τους είναι αμφιλεγόμενη και σύμφωνα με νεότερες εκτιμήσεις τοποθετούνται χρονικά στην περίοδο βασιλείας του Κωνσταντίνου Ε μεταξύ των ετών 741-750. 34 L.Brubaker - J. Haldon, Sources 238 - W.R. Cannon, History of Christianity 106 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 95. 35 Γερμανός πατρ., Πραγμ. 337-395. 36 Κ. Σταυριανός, Άγιος Γερμανός Α 105. Επίσης, σχετικά με τη γνησιότητα του έργου βλ. Ε. Κουντούρα Γαλάκη, Κλήρος, σ.106, σημ.403, κατά την οποία τα κεφάλαια μ - μγ, που αφορούν στην Εικονομαχία, διαφέρουν από το υπόλοιπο έργο και κατά συνέπεια δεν έχουν γραφτεί από τον πατριάρχη Γερμανό. Πρβλ. S. Gero, Leo III 97, σημ.14. 37 Νικηφόρου Αντίρρησις Ι 205-328 - Νικηφόρου Αντίρρησις ΙΙ 329-374 - Νικηφόρου Αντίρρησις ΙΙΙ 375-533. 38 Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἠμῶν καὶ ἀρχιεπισκόπου γενομένου Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρου, Λόγος ὑπὲρ τῆς ἀμωμήτου καὶ καθαρᾶς καὶ εἰ λικρινοῦς ἠμῶν τῶν Χριστιανῶν πίστεως καὶ κατὰ τῶν δοξαζόντων εἰ δώλοις προσκεκυνηκέναι, PG C 533-832. 39 Τοῦ Ὁσίου πατρὸς ἠμῶν Νικηφόρου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως ἀπολογητικὸς μικρὸς πρὸς τὴν καθολικὴν Ἐκκλησίαν περὶ τοῦ κατὰ τῶν σεπτῶν εἰ κόνων πάλιν νέου σχίσματος, PG C 833-850. 40 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί 224. 6

4. Νομικά κείμενα Σημαντική συμβολή στη μελέτη της προσωπικότητας και του ιδεολογικού προσανατολισμού του Λέοντα έχει το νομοθετικό του έργο Ἐ κλογὴ Νόμων. 41 Η δημοσίευση της Εκλογής έλαβε χώρα το 726 και συνέπεσε χρονικά με την επίσημη έναρξη της εικονομαχικής έριδας. Το ενδιαφέρον των ερευνητών της εικονομαχικής περιόδου εστίασε ιδιαιτέρως στο Προοίμιον της Εκλογής 42, όπου ο Λέων μεταξύ άλλων εκθέτει την αντίληψή του για την αυτοκρατορική εξουσία, στοιχείο αρκετά διαφωτιστικό για τους θρησκευτικούς και πολιτικούς του στόχους. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη αντίληψη ο βυζαντινός μονάρχης κατείχε την απόλυτη επί της γης εξουσία, την οποία αντλούσε απευθείας από το Θεό και ασκούσε έχοντας τη θεία συνδρομή και καθοδήγηση, χωρίς να απαιτείται η μεσολάβηση του ιερατείου. 43 5. Βίοι Αγίων Οι Βίοι Αγίων ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία των αγιολογικών κειμένων. Απαντώνται είτε μεμονωμένοι, είτε σε συλλογές. Το συγκεκριμένο γραμματειακό είδος γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση την περίοδο της Εικονομαχίας. Μάλιστα, εξαιτίας του περιορισμένου αριθμού πηγών για τον 8 ο και 9 ο αιώνα η ιστορική ματιά στράφηκε στους Βίους Αγίων, προκειμένου να αντλήσει πληροφόρηση για την εποχή αυτή, γεγονός αρκετά επισφαλές, 44 εάν αναλογιστούμε ότι το περιεχόμενό τους απέβλεπε σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικά σκοπό: να παρακινήσει τον πιστό στη μίμηση του τρόπου ζωής και των πράξεων ενός εξιδανικευμένου αγίου. 45 Παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες ως προς την προσέγγιση, οι οποίες θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όταν μελετώνται ως ιστορικές μαρτυρίες, διότι: α) αντιγράφουν στοιχεία από άλλους βίους, β) οι συγγραφείς τους δεν ήταν γνώστες της εποχής για την οποία γράφουν, γ) μεροληπτούν. 46 Παρόλα αυτά αποτελούν αξιόλογη πηγή άντλησης πληροφοριών για τη βυζαντινή κοινωνία και τους θεσμούς της θεωρημένους μέσα από μια πιο λαϊκή και ανεπίσημη σκοπιά. 47 Η παρούσα εργασία ανατρέχει σε τέσσερις Βίους Αγίων, οι οποίοι έζησαν και μαρτύρησαν κατά την πρώτη περίοδο της Εικονομαχίας: α) Το Βίο του Στεφάνου του Νέου, 48 ο οποίος μαρτύρησε κατά τη διάρκεια των διωγμών που εξαπέλυσε ο Κωνσταντίνος Ε εναντίον των μοναχών, όπως δηλώνεται περιληπτικά στον τίτλο του έργου : Βίος καὶ πολιτεία ὁ μολογία τε καὶ ἄ θλησις τοῦ ὁ σίου πατρὸ ς ἡ μῶν Στεφάνου τοῦ νέου τοῦ μαρτυρήσαντος ἐ ν τοῖ ς χρόνοις τοῦ ἀ σεβοῦ ς Κωνσταντίνου τοῦ Κοπρωνύμου. 49 Το συγκεκριμένο βίο συνέταξε σαράντα 41 Ecloga 160-244. 42 Ecloga 160-166. 43 S. Gero, Leo III 48 κ.ε. - Ε. Κουντούρα Γαλάκη, Κλήρος 183. 44 G. Huxley, St Stephen 107-108. 45 L.Brubaker - J. Haldon, Sources 199 - Α. Ηλιάδη, Βίοι Αγίων 23-26. 46 P. Lemerle, Ουμανισμός 91- Α. Ηλιάδη, Βίοι Αγίων 43. 47 L.Brubaker - J. Haldon, Sources 199. 48 Βίος Στεφάνου 87 177. 49 Βίος Στεφάνου 87. 7

δυο χρόνια μετά το θάνατο του Στεφάνου ένας διάκονος της Αγίας Σοφίας, που έφερε το ίδιο όνομα με τον Άγιο. 50 Παρότι η ακριβής χρονολόγηση του έργου δεν είναι δυνατή, διότι δεν γνωρίζουμε το έτος θανάτου του Αγίου, πιθανολογείται ότι συντάχθηκε περίπου το 808. 51 Χάρη στην εκτενή βιογραφία του, ο Στέφανος ο Νέος είναι ο πλέον γνωστός μάρτυρας της πρώτης εικονομαχικής περιόδου και η ημέρα του μαρτυρίου του τοποθετείται σύμφωνα με το Συναξάριον της Κωνσταντινούπολης 52 στις 28 Νοεμβρίου. 53 Αναφορικά με την αξιοπιστία του Βίου του Στεφάνου του Νέου έχουν εκφραστεί θετικά αρκετοί μελετητές, ωστόσο υπάρχουν πολλά σημεία στο σώμα του κειμένου, που θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή, όταν εξετάζεται ως ιστορική μαρτυρία. 54 β) Το Βίο των δέκα μαρτύρων της Κωνσταντινούπολης, 55 που έχει ως κεντρικό θέμα το επεισόδιο της Χαλκής Πύλης. Οι δέκα μάρτυρες έχοντας επικεφαλής την πατρικία Μαρία πρωταγωνίστησαν στην επίθεση εναντίον των αυτοκρατορικών απεσταλμένων και στη θανάτωση του σπαθάριου. Για την πράξη τους αυτή, αλλά και επειδή παρέμειναν αμετάπειστοι εικονολάτρες, εκτελέστηκαν στις 9 Αυγούστου, ημέρα κατά την οποία εορταζόταν η μνήμη τους βάσει του Συναξάριου. Ο Βίος τους συντάχθηκε το έτος 869 από ανώνυμο συγγραφέα. 56 γ) Το Βίο της Αγίας Θεοδοσίας της Κωνσταντινούπολης, 57 που παραδίδεται συνοπτικά στο Συναξάριο της Κωνσταντινούπολης ως εορτάζουσα στις 29 Μαΐου. Η Αγία Θεοδοσία ασπάστηκε το μοναχισμό σε ηλικία μόλις επτά ετών και σύμφωνα με το Βίο της πρωτοστάτησε στις ταραχές, που ξέσπασαν κατά την καθαίρεση της εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη. Για την ενέργειά της αυτή τιμωρήθηκε με βίαιο θάνατο από τους εντεταλμένους του Λέοντα Γ. Η μη αναφορά του ονόματός της από κάποια σχετική με τα γεγονότα του 726 πηγή δημιουργεί ερωτηματικά ως 50 Βίος Στεφάνου, 1, 87.5-11: περί τε τοῦ βίου πολιτείας τε καὶ ἀθλήσεως τοῦ παμμάκαρος καὶ ὁσιομάρτυρος πατρὸς ἡμῶν Στεφάνου τοῦ νέου,, λεχθέντα δὲ ὑπὸ Στεφάνου διακόνου τῆς ἐν Βυζαντίῳ ἁγιωτάτης τοῦ Θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας Βλ. σχετ. G. Huxley, St Stephen 97. 51 M. Anastos, Leo ΙΙΙ s edict 6 ODB 3.1955 A.-M. Talbot, Defenders xvii, 9-10 J. Haldon / B.Ward-Perkins, Evidence from Rome Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί 117. Πρβλ. G. Huxley, St Stephen 105-106. 52 Το Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως (SynaxCP) ήταν ένα εκκλησιαστικό ημερολόγιο του 10 ου αιώνα, το οποίο περιλάμβανε τα ονόματα των αγίων που εορτάζονταν σε κάθε ημερομηνία, καθώς και μια σύντομη αναφορά στον τρόπο που μαρτύρησαν και στην περιοχή της Πόλης, όπου τιμώνταν η μνήμη τους. Εικονογραφημένη έκδοση του Συναξάριου της Κωνσταντινοπολης αποτελεί το Μηνολόγιον του Βασιλείου Β (Il Menologio di Basilio II, τ. Ι-ΙΙ [ Codices Vaticani Graeci 1613],Turin 1907). Βλ. σχετ. ODB ΙΙΙ 1991. 53 SynaxCP 261. Βλ. A.-M. Talbot, Defenders of Images 9. 54 G. Ostrogorsky, Ιστορία 12-13 - Ι. Ševčenko, Hagiography 115 - K. Μπουρδάρα, Λαϊκή αντίδραση 462. Πρβλ. G. Huxley, St Stephen 98κ.ε. 55 Βίος Μαρτύρων 428 A 448 E. 56 C. Mango, Brazen House 116-117 - S. Gero, Leo III 213-214 - Ι. Ševčenko, Hagiography 114 - K. Μπουρδάρα, Λαϊκή αντίδραση 463-464. Βλ., επίσης, Ε. Κουντουρά-Γαλάκη, Κλήρος, σ.165, σημ.722, όπου αναφέρει ότι ο Βίος των Δέκα Μαρτύρων γράφτηκε το 869 με αφορμή την ανεύρεση των λειψάνων τους. 57 Βίος Θεοδοσίας 64 B -85 F. Βλ. σχετ. Α. Ηλιάδη Βίοι Αγίων 93-95. 8