1 «Το νέο βλέµµα στην ψυχιατρική µεταρρύθµιση. * Τζανάκης Μανόλης Εισαγωγή Εφόσον καλούµαι να µιλήσω πρώτος σε αυτή τη διηµερίδα, της οποίας νοµίζω δεν υπάρχει προηγούµενο στο Ρέθυµνο, θα περιοριστώ στο να αναδείξω ορισµένα ζητήµατα και να εκθέσω κάποιους προβληµατισµούς προς συζήτηση, σχετικά µε ότι αποτελεί, ή υποτίθεται ότι αποτελεί, «νέο βλέµµα» της µετα-ασυλιακής ψυχιατρικής. Αυτό θα το επιχειρήσω εκθέτοντας, και σχολιάζοντας, τεκµήρια ζωής, βιογραφικές αφηγήσεις και καταγραφές προσωπικού ηµερολογίου, ενός ατόµου που έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του ως «ψυχικά πάσχοντας», για να χρησιµοποιήσουµε έναν όρο, ο οποίος κινείται εντός των ορίων του τρέχοντος political correct. Πρόκειται για τον Γιώργο Φαλελάκη, ο οποίος δεν βρίσκεται πια στη ζωή. Από τα δεκαεπτά του χρόνια, έως τα σαράντα ένα που απεβίωσε, έζησε στις παρυφές του συστήµατος των ψυχιατρικών υπηρεσιών, κυρίως των Χανίων, και κατέγραψε σε ποιητικές συλλογές, συνεντεύξεις και δηµόσιες παραβάσεις «το βίωµα του να είσαι ψυχασθενής» στην Ελλάδα των αρχών του 21 ου αιώνα. Ο λόγος του είναι οξύς και κριτικός, ενίοτε αυτοκριτικός, κάποιες φορές αντιφατικός. Πριν από µερικά χρόνια συµφωνήσαµε να γράψουµε από κοινού ένα βιβλίο που να αφορά την ιστορία ζωής του, στο οποίο κατέθεσε, επωνύµως, τη µαρτυρία του, αλλά η πρόωρη απώλειά του µετέθεσε για αργότερα την έκδοσή του. Από αυτό το κείµενο δανείζοµαι ορισµένα αποσπάσµατα, βιωµατικές καταγραφές της καθηµερινότητας, τα οποία θεωρώ ότι µας παρέχουν ένα µπούσουλα προκειµένου να * Ανακοίνωση στην επιστηµονική διηµερίδα µε θέµα «Κοινότητα και Ψυχική Υγεία», το οποίο διοργάνωσε το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Ρεθύµνου στις 21-22 Μαρτίου 2009, στο Ρέθυµνο.

2 αναδείξουµε όψεις της νέας ρύθµισης και των αγώνων, προσωπικών και συλλογικών, που ανακύπτουν όταν τίθεται εκ νέου το ζήτηµα της δηµόσιας ψυχιατρικής φροντίδας. Οδηγός µας είναι ορισµένα παράδοξα τα οποία ανακύπτουν από αυτές τις βιωµατικές καταγραφές. Το «νέο βλέµµα», το οποίο υπαινίσσεται ο τίτλος της οµιλίας, αφορά το είδος του µετασχηµατισµού της θεραπευτικής σχέσης που επιδιώκεται µε ότι αποκαλείται ως «ψυχιατρική µεταρρύθµιση». Όµως, και αυτό είναι απολύτως σαφές στους γνώστες, το εγχείρηµα της υπέρβασης του ψυχιατρικού ασύλου βρίσκεται σε βαθιά κρίση, η οποία προηγήθηκε της τρέχουσας οικονοµικής. Παρόλα αυτά, ο κοινωνικός θεσµός της ψυχιατρικής έχει µεταλλαχθεί σε ουσιώδεις του διαστάσεις, και αυτές θα προσπαθήσουµε να αναδείξουµε. Τα τεκµήρια ζωής που ο Γιώργος Φαλελάκης µας παρέχει, µας δίνουν ένα σχεδίασµα του τρόπου µε τον οποίο αντιλαµβάνονται τον πάσχοντα εαυτό τα άτοµα µε ψυχιατρικές διαγνώσεις την εποχή της εγκαθίδρυσης του κοινοτικού µοντέλου ψυχιατρικής περίθαλψης. 1. Αποασυλοποίηση, αποϊδρυµατοποίηση και άλλα δεινά 1.1. Ιδρυµατοποίηση στο σπίτι Το Φθινόπωρο του 1989, την «ηρωική εποχή», θα µπορούσαµε να πούµε, της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης, τότε που οι οµοτράπεζοι συνοµιλητές αγωνίζονταν, οµολογουµένως σε πολύ δύσκολες συνθήκες, να αλλάξουν τα πράγµατα και να ξεπεραστεί το άσυλο, ο Γιώργος Φαλελάκης, ένας νέος άνθρωπος 25 ετών, αρχίζει να εξοικειώνεται µε τον κοινωνικό κόσµο της ψυχιατρικής. Αναγκάζεται να προβληµατιστεί για ότι του συµβαίνει. Στο προσωπικό του ηµερολόγιο σηµειώνει: «Είµαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδροµή, έτσι λένε επιστηµονικά την αρρώστια. Ξυπνάω στις 10 π.µ. και παίρνω τα χάπια µου και µετά

3 ξαναγυρνάω στο κρεβάτι, ή γυρνάω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Έχω πέσει σε µια φοβερή κατάσταση γεµάτη αδιέξοδα, έχω αποµονωθεί από τον κόσµο. Έχω φοβίες απέναντι στο κόσµο. ΑΚΟΥΣΕΣ φοβάµαι τους ανθρώπους 2 µέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και να κρύβοµαι. εν θέλω να βλέπω ανθρώπους να έρχονται σε επαφή µαζί τους. Έχω χάσει την προσωπικότητά µου.» Ο αντίπαλος φαίνεται εδώ να είναι εσωτερικός, είναι η ψυχική οδύνη που µαταίωσε τα φιλόδοξα σχέδια για σπουδές. Η επώδυνη κατάσταση οδηγεί σε αναδιοργάνωση του βίου, και σε µια διερώτηση για την ατοµική ταυτότητα. Μερικές µέρες αργότερα συνεχίζει στο ίδιο ηµερολόγιο: «Έχω πέσει σ ένα τέλµα σπαστικό, έχει χαθεί η προσωπικότητα µου, δεν έχω ψυχική δύναµη, ούτε τη διάθεση να αγωνιστώ και να παλέψω για να αποκτήσω αυτή τη δύναµη. Είµαι έρµαιο των καταστάσεων, δεν έχω φωνή για να µιλήσω όταν πρέπει. Ζω µέσα σ ένα άσχηµο ιδρυµατισµό που κάθε µέρα µου αποµυζά τις δυνάµεις. Κρύβοµαι από τους ανθρώπους, τους φοβάµαι και τους αποφεύγω, µε το να καταθλίβοµαι και να κλείνοµαι περισσότερο στον εαυτό µου. Σίγουρα η ηττοπάθεια που µε διακατέχει και τα αισθήµατα κατωτερότητας έχουν παγιοποιηθεί µέσα µου. Κάπου ζω ένα δράµα, το δράµα ενός ψυχασθενή που η ασθένεια έχει χαρακτηριστεί χρόνια. Έχω ιδρυµατοποιηθεί είµαι συνέχεια µέσα στο σπίτι τριγυρίζω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Και να δικαιολογούµαι ότι είµαι άρρωστος και δεν βγαίνω έξω να δουλέψω. Έχω γίνει τεµπέλης δεν θέλω να κουράζοµαι, αδυνατώ κυριολεκτικά να αναλάβω τις ευθύνες µου. Σε λίγες µέρες µπαίνουν οι ελιές.»

4 Στα πρώτα αυτά γραπτά, ο λόγος είναι αυτοκριτικός, στα όρια του αυτοστιγµατισµού. Το αδιέξοδο η «ιδρυµατοποίηση». Να το πρώτο παράδοξο: η ιδρυµατοποίηση, το αντίπαλο δέος της αποσυλοποίησης, δεν χαρακτηρίζει µόνο το άσυλο. Στην προκειµένη περίπτωση, εµφανίζεται ως στοιχείο της ζωής στο σπίτι. Αφορά τον τρόπο ζωής, αλλά και την κατανόηση του εαυτού. Ο κατεξοχήν κόσµος της οικειότητας, η οικογενειακή εστία, γίνεται φυλακή της σκέψης και των συναισθηµάτων. Οι καθηµερινές συναναστροφές, αντί για επικοινωνία και ευχαρίστηση, αποτελούν δυσβάσταχτο βάρος. 1.2. Αποασυλοποίηση δεν είναι το κλείσιµο του ασύλου Λίγα χρόνια αργότερα, το 2001, όταν η ψυχιατρική µεταρρύθµιση στα Χανιά αρχίζει να εδραιώνεται και να αποκτά µια οιονεί κινηµατική διάσταση, ο Γιώργος Φαλελάκης ξεπερνά την αυτοκριτική, και ασκεί κριτική στον ψυχιατρικό θεσµό, και τις προοπτικές του. Ο γενικότερος αναβρασµός στα ψυχιατρικά πράγµατα των Χανίων, η εµφάνιση σειράς δράσεων, παρεµβάσεων και προγραµµάτων «αποκατάστασης» και «επανένταξης», µε πρωτεργάτες τον Αντώνη Λιοδάκη, τον Γιώργο Κοκκινάκο και άλλους/ες, οδηγεί τους συντάκτες ενός αριστερού εντύπου, της εφηµερίδας Σχόλιο, να αναζητήσουν το λόγο των ίδιων των ενδιαφεροµένων, των «ψυχικά πασχόντων». Ο Γιώργος Φαλελάκης εξηγεί, σε µια συνέντευξή του, τι σηµαίνει για τον ίδιο αποασυλοποίηση: «Κατ αρχήν για µένα αποασυλοποίηση δεν είναι να πάµε στο ψυχιατρείο και να βάλουµε στην πόρτα ένα λουκέτο και να πάµε τους ασθενείς σε 15 διαµερίσµατα ανά την Ελλάδα. Καλό αυτό κι εγώ το εγκρίνω όµως αποασυλοποίηση είναι να βγάλεις όλες τις εµπειρίες του ασύλου, από την πρώτη µέχρι την τελευταία, από το µυαλό σου. Αυτό είναι αποασυλοποίηση. εν είναι να πας σε ένα διαµέρισµα και να κουβαλάς

5 πάλι τον εαυτό σου τον κακό, και τις εµπειρίες σου. Θα χεις µια πιο καλή ζωή, εντάξει, αυτό είναι σωστό, όµως δεν λύθηκε το πρόβληµα. Το θέµα είναι να βγάλω έξω τον εαυτό µου και εκεί µπαίνει για µένα η δηµιουργία! Είναι άτοµα στο ψυχιατρείο που ζωγραφίζουν, γράφουν ποίηση, γράφουν θεατρικά έργα. Πήγε ποτέ κανείς εκεί να δει τίποτα; Που είναι η ευαισθησία; Θέλω να πω ότι αποασυλοποίηση δεν είναι ότι φτιάξαµε οργανωτικά θέλω τόσο προσωπικό εδώ και τόσο εδώ και διόρισέ µου και αυτούς εδώ και αυτούς εδώ και αν πάρουν κάποια χρήµατα παραπάνω θα ασχοληθούν µε το Ψυχαργώ. Και εγώ τι θα γίνω; Εγώ θα είµαι πάλι ο εξόριστος; Όταν θα βγω από το γραφείο να πάρω το εξιτήριό µου µ ένα χαρτί, πάλι δε θα είµαι έξω και θα ψάχνω κάτω για γόπες;» Και λίγο παρακάτω, στην ίδια συνέντευξη, συνεχίζει: «Εγώ απλά λέω ότι µήπως είµαστε και εµείς ένα άλλοθι για να στηρίζεται η κοινωνία σε κάποια βάθρα. Μήπως πρέπει να έχει και η κάθε πόλη κι ένα ψυχιατρείο µε τους περιθωριακούς, τους ψυχοπαθητικούς, για να λένε εµείς είµαστε υγιής κοινωνία ;» Πράγµατι, εάν πάρουµε στα σοβαρά τούτα τα λεγόµενα, το ζήτηµα της «κατάλυσης του ασύλου», δεν είναι τεχνικό πρόβληµα, τόσες ψυχιατρικές υπηρεσίες εκεί, τόσο προσωπικό εδώ. Άσε που, ως γνωστόν, οι πιστώσεις συνήθως δεν επαρκούν, πόσο µάλλον σε περιόδους «κρίσης», όπως η σηµερινή. Το «νέο βλέµµα», όπου κι αν αυτό εµφανίζεται, δεν είναι ζήτηµα τεχνικής αναδιάρθρωσης, αναδιοργάνωσης των υπηρεσιών, είναι ζήτηµα θεσµικό, βαθύτατα πολιτικό. Αφορά την καθηµερινότητα και την διαχείριση της ψυχικής οδύνης, την ίδια την υποκειµενικότητα και τον τρόπο µε τον οποίο το άτοµο που πάσχει κατανοεί τον εαυτό του και τις σχέσεις µε τους άλλους, πρωτίστως αφορά

6 τις συλλογικότητες, δηλαδή όλους µας. Αν όµως η αποασυλοποίηση, και όλες οι συναφούς θεραπευτικού προσανατολισµού «µεγάλες ιδέες» της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης, όπως η «επανένταξη», η «ψυχοκοινωνική αποκατάσταση» κ.ά., δεν είναι ζήτηµα µιας απλής οργανωτικής αναδιάρθρωσης, όπως για παράδειγµα η δηµιουργία µιας ψυχιατρικής υπηρεσίας του τύπου του Κέντρου Ψυχικής Υγείας Ρεθύµνου, αν δεν είναι ζήτηµα τεχνικό, τότε που θα πρέπει να αναζητήσουµε τη λύση αυτού του πολύπλοκου ζητήµατος; 2. Οι νέες υπηρεσίες και τα φάρµακα ως µέσα διαχείρισης του εαυτού 2.1. Οι νέες υπηρεσίες ως «µέσα». Ας µεταφέρουµε το σηµείο εστίασης στο πεδίο της καθηµερινότητας, προκειµένου να δούµε τον τρόπο µε τον οποίο παρεµβαίνουν οι νέες δοµές, όπου και όπως αυτές υπάρχουν, στη διαχείριση της οδύνης από τους ίδιους τους πάσχοντες. Στις 8 του Οκτώβρη του 2002, ο Γιώργος Φαλελάκης γράφει στο προσωπικό του ηµερολόγιό του: «Απόψε η νύχτα είναι ασαφής. Από τη µια θέλω πολύ να κοιµηθώ για να µαι ξεκούραστος αύριο (ο µόνιµος εκβιασµός) από τη άλλη θέλω να τη ζήσω, εδώ στο σπίτι µε µουσική και σκέψεις.» Την εποµένη σηµειώνει: «Τελικά κοιµήθηκα καλά, ξύπνησα 9 πήγα στο Νοσοκοµείο Ηµέρας αλλά η Μ. είχε άδεια. Πήγα στο χαµάµ τα είπαµε µε τον Λ. τον υπεύθυνο. Πήρα και µία κασέτα της Καγιατζόγλου και την έγραψα. Τώρα είναι απόγευµα, καφεδάκι και αισθάνοµαι όµορφα.»

7 Μια άλλη µέρα: «Απόγευµα Τετάρτης. Το πρωί κάναµε µάθηµα κηπουρικής αξιόλογο. Πήγα και στο χαµάµ για λίγο.» Στις 11 του Οκτώβρη, του 2002, σηµειώνει: «Υπαρξιακές αναζητήσεις, αγωνίες ζωής και ηρεµία, να προσπαθώ να αποβάλλω την ένταση µου. Υπάρχουν πολλοί παράµετροι, ίσως αρνητικοί, όµως χρειάζοµαι ηρεµία. εν ξέρω αν µπορώ να το επιβάλλω στον εαυτό µου. Οι αλλαγές περιβάλλοντος, τα προβλήµατα των άλλων, τα προβλήµατά µου.» Την εποµένη: «Η µόνιµη αντίδραση προς την επέλευση του ύπνου. Ο εκβιασµός (θα κοιµηθώ-δε θα κοιµηθώ). Αν και στο τέλος κάποια στιγµή ξεραίνοµαι και κοιµάµαι. Αυτό έχει σίγουρα µια ψυχολογική βάση ( εν ξέρω όµως. Τι;).» Μια από τις επόµενες µέρες καταγράφει τα εξής: «Σήµερα πήγα στο «Ηµέρας. Μάλλον αύριο κάνω εισαγωγή. Πέρασα δύσκολες µέρες. Τώρα πιστεύω θα πάνε όλα καλά. Θα ξυπνάω πρωί, θα περνάω την ώρα µε ενδιαφέροντα θέµατα (συζητήσεις κτλ.). Θα τρώγω το µεσηµέρι ενδέχεται να παίρνω φαγητό για το βράδυ.» Την εποµένη:

8 «Η νύχτα πέρασε, ήρθε το µεσηµέρι. εν έκανα εισαγωγή στο Νοσοκοµείο Ηµέρας. Αλλά θα πηγαίνω 3 φορές την εβδοµάδα. 1 µε τη γιατρό (µου αύξησε τα φάρµακα για να αντιµετωπιστεί η αϋπνία). 2 µε τη Ρ. art therapy. 3. Γυµναστική.» Οι νέες ψυχιατρικές υπηρεσίες, αυτές που παρέχονται από το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Χανίων αλλά και οι συναφείς δράσεις, το εργαστήριο καλλιτεχνικής δηµιουργίας στο «Χαµάµ», λειτουργούν ως «µέσα» για τον αφηγητή, καθώς εντάσσονται στο ρεπερτόριο των καθηµερινών δραστηριοτήτων, ως εναλλακτικές λύσεις, αν και όχι ως πανάκεια. Οι υπηρεσίες αυτές φαίνεται να γίνονται για τον «πάσχοντα» ένα καταφύγιο, ένα αποκούµπι, στο οποίο µπορεί να βασιστεί σε µια δύσκολη στιγµή. Η ψυχιατρική υπηρεσία λειτουργεί, µε τον τρόπο αυτό, ως ένα µέσο για τη διαχείριση της υποκειµενικότητας, µια εναλλακτική η οποία χαρακτηρίζει την καθηµερινότητα και, γιατί όχι, υπό προϋποθέσεις, έστω δυνητικά, αποτελεί µηχανισµό χειραφέτηση. Παράλληλα, η µέριµνα για την υγεία του εαυτού παίρνει τη µορφή αυτοσυγκράτησης και αυτοελέγχου, συστηµατικής αποφυγής καταστάσεων ή συναναστροφών που απαιτούν τη συναισθηµατική δέσµευση. Ο κανόνας της εγκράτειας δεν είναι και ούτε µπορεί να είναι απόλυτος, φαίνεται εντούτοις ότι οδηγεί σε µια κατάσταση συνεχούς επιτήρησης του εαυτού. Ο αυτοέλεγχος τίθεται ως αναγκαίο καθήκον του ατόµου, προκειµένου να αποφευχθεί η δραστικότερη παρέµβαση από τους εκφραστές των ψυχιατρικών υπηρεσιών, η οποία ενίοτε βιώνεται ως περιστολή του εαυτού, ως απώλεια της ανεξαρτησίας.

9 2.2. Τα φάρµακα ως «µέσα» και το πρόταγµα της αυτονοµίας Τα ψυχοφάρµακα, υπό προϋποθέσεις, φαίνεται ότι µπορούν να παίξουν τον ίδιο ρόλο. Να πως ο Γιώργος Φαλελάκης περιγράφει, σε µια συνέντευξη που µου παραχώρησε ο ίδιος, το ρόλο των φαρµάκων: «Αυτό γίνεται µε όλους, µε όλα τα παιδιά που έχουνε νοσηλευτεί και κάποια στιγµή βρίσκονται έξω στο φυσικό τους χώρο, στην κοινωνία. Αυτοί πρέπει να ρυθµίζουνε τη θεραπεία τους. ηλαδή, θα πάνε στο γιατρό, να τους πει ο γιατρός να πάρεις αυτά τα χάπια. Άµα δεν τηρήσουνε αυτό το στάτους, γιατί είναι ένα στάτους, πάρε αυτά τα χάπια, από κει θα αρχίσουν να κυλούνε κι αυτοί. Αν δεν το κάνουνε θα αρχίσουνε να γυρνάνε πάλι πίσω. Μετά από ένα µήνα, δυο, θα γυρίσουνε πίσω, µέσα.» Εποµένως, η φαρµακοθεραπεία λειτουργεί ως ένα µέσο αποφυγής των κλειστών νοσηλειών, ένας τρόπος να κρατηθείς µακριά από τις ψυχιατρικές υπηρεσίες, ιδιαιτέρως τις νοσοκοµειακού τύπου. Ο αφηγητής µας εξιστορεί πως έφτασε στο σηµείο να θεωρεί ότι τα φάρµακα είναι δικιά του υπόθεση: «Πως το επεξεργάστηκα; Γιατί Θα στο πω λίγο θεωρητικά µάλλον, γιατί µ αρέσει η ελευθερία. Μ αρέσει η ελευθερία, δηλαδή θέλω να ρυθµίζω εγώ τα πράγµατα του εαυτού µου. ε θέλω να ζω σε µια κατάσταση συµβατική, στο χωριό, και να λέω στη µάνα µου σε παρακαλώ µου δίνεις τώρα το χαπάκι µου, ή να µαι σε µια δοµή ψυχιατρική. Ακόµα και αυτό το πέρασα κι έφτασα στο σηµείο να πω ότι µόνος µου πλέον πρέπει να καθορίζω τη ζωή µου. Και η αλήθεια είναι ότι δε θέλω να µαι και πολύ στα πόδια των ψυχιάτρων και των γιατρών. ( ) Και βέβαια, δε θέλω να πω ότι αυτό που έχει γίνει µε µένα είναι στα όρια του τυχαίου. Προσπάθησα πολύ για να διαβιώνω µόνος µου. Προσπάθησα. Τώρα αν τα

10 κατάφερα; Εντάξει, αισθάνοµαι τυχερός που ξέρω ότι εγώ θα βάλω το κλειδί στην πόρτα και θα µπω µέσα ότι ώρα και να ναι. εν πρέπει να δώσω αναφορά σε κάποια αρχή για να µου ανοίξει την πόρτα να µπω σε ένα συγκεκριµένο σύστηµα αρχών και να λειτουργήσω.» Η φαρµακοθεραπεία εντάσσεται σταδιακά στο ρεπερτόριο των τεχνικών της καθηµερινής φροντίδας του εαυτού. Να άλλο ένα παράδοξο: τα φάρµακα, στη συγκεκριµένη περίπτωση, φαίνεται να αποτελούν βασικό στυλοβάτη της συγκρότησης ενός αυτενεργού υποκειµένου, και σε καµία περίπτωση δεν νοούνται, µονοσήµαντα, ως µέσα καταναγκασµού και πειθάρχησης, καθώς επιτρέπουν µια µερική αυτονόµηση από το σύστηµα των ψυχιατρικών υπηρεσιών, δηλαδή την αποφυγή βίαιων εγκλεισµών. Έτσι, όµως, η αυτονόµηση προϋποθέτει την αποδοχή της ταυτότητας του ασθενούς, εφόσον ο εαυτός αναγνωρίζεται από το ίδιο το άτοµο ως «πάσχων εαυτός». Με τον τρόπο αυτό το άτοµο αποδέχεται, υπό όρους, την αρµοδιότητα του ψυχιατρικού θεσµού, συµβάλλοντας στην νοµιµοποίησή του. Στις αφηγήσεις ζωής του Γιώργου Φαλελάκη, οι αναφορές στην ασθένεια είναι πάµπολλες, µάλιστα ο εαυτός προβάλλεται υπό το πρίσµα της ασθένειας, η οποία όµως σχεδόν πάντοτε στα κείµενά του τίθεται εντός εισαγωγικών. Να άλλο ένα παράδοξο: η ψυχιατρική αρµοδιότητα γίνεται υπό όρους αποδεκτή, αλλά την ίδια στιγµή η οντολογική βάση της ασθένειας αµφισβητείται. 3. Μια υπόσχεση: αυτή της ενοικειοποίησης της αρρώστιας Η κριτική αναπτύσσεται εδώ ως αµφισβήτηση της βιοϊατρικής µονοµέρειας. Σε ένα ποίηµα του Γιώργου Φαλελάκη διαβάζουµε τους παρακάτω στίχους:

11 «Το τριζόνι βουβάθηκε απότοµα όταν η γάτα ρίχτηκε προς το ρυάκι. Γύρισε πλευρό, αυτή η εικόνα µέσα στο σκληρό όνειρό του ήταν εφιάλτης. Κι όµως το άκουγε να χει περάσει µέσα στο αυτί του, όσο κι αν η γάτα έκοβε βόλτες γύρω απ το ρυάκι. Ακούς φωνές; Ναι ακούω φωνές. Τις δικές µου φωνές. 1 Aloperidin ακόµη µε Akineton. Ένοιωθε να του φεύγει η ψυχή και όλο να τη κυνηγάει στο µονόδροµο, χωρίς να έχει µαζί του την σκιά του. Είχε χάσει και το µοναδικό αναπόσπαστο και αναντίρρητα δικό του πράγµα. Τη σκιά του. Μεταλλαγµένη, φωσφορίζουσα. Όλα τ άλλα είχαν αφαιρεθεί. Χωρίς ψυχή, σκιά και θάνατο. Αέναα νοσταλγικός γιατί οι δικές του ενοχές ήταν οριακές. Το πρωινό, χάπια, η απραξία και πάλι µια µέρα θα ξηµέρωνε. Μέρα µε πανοµοιότυπο τόνο, στυλ, ερµηνεία. Μοναχικός άνθρωπος, µονίµως αµυνόµενος, προσπαθώντας να µην αφήσει κανένα να µπει στη δική του ψύχωση. Να µπορεί να ακούει τα τριζόνια του αµετάκλητα άγιος. Καληνύχτα.» Πρόκειται για µια πολιτική διεκδίκηση. Οι «φωνές», αυτό το σύµβολο της ψυχιατρικής σηµειολογίας, και της έλευσης της τρέλας, γίνεται ξανά κτήµα του ατόµου, στοιχείο του εαυτού. Πρόκειται για «τις δικές του φωνές», τα τριζόνια του γίνονται αντικείµενο διεκδίκησης, η ψύχωση γίνεται «η ψύχωσή του». Έτσι, η «πάθηση» συνδέεται αναπόδραστα µε την ατοµική ύπαρξη, αποτελεί θεµελιώδες συστατικό του εαυτού, και σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να υποβιβαστεί στο επίπεδο του καθαρού αντικειµένου, ούτε να εξοριστεί στο βασίλειο της αρνητικότητας. Εάν και στο βαθµό που πρόκειται για µια πάθηση αυτή αφορά την ύπαρξη στην

12 ολότητά της. Σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να περιοριστεί από µια ψυχιατρική ορολογία, όσο τεχνικά άρτια κι αν είναι. Μέσω αυτών των επικοινωνιακών διαβηµάτων το άτοµο διεκδικεί την κοινωνική αναγνώριση, η οποία θα του επιτρέψει να διάγει έναν κατά το δυνατό αυτόνοµο βίο. Το εγχείρηµα είναι εγγενώς αµφίσηµο και βαθύτατα αντιφατικό, καθώς αρθρώνεται στο µεταίχµιο του ορίου, στον αβέβαιο χώρο µεταξύ οντολογικής οµοιότητας και οντολογικής ετερότητας. Από τις εξιστορήσεις αυτές µαθαίνουµε ότι στα νέα ψυχιατρικά περιβάλλοντα, συχνά, η θεραπεία τείνει να πάρει τη µορφή µαθητείας στη µέριµνα για τον εαυτό. Η σχέση µε τον εαυτό ηθικοποιείται, καθώς τίθενται συγκεκριµένα κριτήρια για τον τρόπο µε τον οποίο το άτοµο είναι θεµιτό να επέµβει στη δοµή της υποκειµενικότητάς του, ελέγχοντας τα συναισθήµατά του, επαναπροσδιορίζοντας τους στόχους του, αλλάζοντας την καθηµερινή του συµπεριφορά και την επικοινωνία µε τους άλλους. Η φροντίδα του εαυτού φαίνεται να ανάγεται σε πρώτιστο ηθικό καθήκον. Το άτοµο καλείται να ακολουθήσει ορισµένους κανόνες και να εφαρµόσει ορισµένες, ως ένα βαθµό επεξεργασµένες από τον ψυχιατρικό θεσµό, πρακτικές διαχείρισης της καθηµερινότητας. Έτσι, το πάσχον άτοµο αναγκάζεται να επεξεργαστεί τρόπους ελέγχου της συµπεριφοράς και των συναισθηµάτων, και µαθητεύει σε ένα συγκεκριµένο τρόπο ύπαρξης. Αυτές οι τεχνικές συνάδουν µε έναν τρόπο θεραπευτικής παρέµβασης ο οποίος λειτουργεί µε βάση τη λογική της ατοµικής ευθύνης, εξαναγκάζοντας ταυτόχρονα τους επαγγελµατίες ψυχικής υγείας να αναγνωρίσουν ορισµένα περιθώρια αυτενέργειας και µιαν ορισµένη ικανότητα παραγωγής έγκυρης γνώσης στα άτοµα στα οποία προτείνουν µια ψυχιατρική διάγνωση.