Tουρκο-ισλαµικός εθνικισµός και εξελίξεις στη Συρία

1 17 Απριλίου 2012 www.geostrategy.gr Tουρκο-ισλαµικός εθνικισµός και εξελίξεις στη Συρία Του Χρήστου Μηνάγια Πριν ένα χρόνο οι σχέσεις Τουρκίας-Συρίας αποτελούσαν το σύµβολο της επιτυχίας της τουρκικής διπλωµατίας και του στρατηγικού βάθους του υπουργού Εξωτερικών Αχµέτ Νταβούτογλου. Οι δύο χώρες σε σύντοµο χρονικό διάστηµα προώθησαν τη στρατηγική τους συνεργασία, διοργάνωσαν κοινές κυβερνητικές συνεδριάσεις, άνοιξαν τα σύνορα, κατήργησαν τη βίζα, διεύρυναν τις εµπορικές σχέσεις τους και ανέπτυξαν τη στρατιωτική τους συνεργασία. Όµως, µετά την εξέγερση του συριακού λαού εναντίον του εθνικιστικού καθεστώτος Μπάαθ, η Τουρκία άλλαξε πολιτική, αποστασιοποιήθηκε από τον πρόεδρο Μπασάρ αλ Άσαντ, υποστηρίζει τους αντικαθεστωτικούς και απειλεί τη Συρία µε λήψη στρατιωτικών µέτρων, όπως η δηµιουργία ζώνης ασφαλείας εντός του συριακού εδάφους. Κουρδικό Πρόβληµα Το κουρδικό πρόβληµα µε την πάροδο του χρόνου αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία. Στο παρελθόν οι Τούρκοι προσπάθησαν να το επιλύσουν κατά βάση µε στρατιωτικά µέτρα, στρατηγική η οποία τελικά δεν τους δικαίωσε. Τώρα, η νέα τουρκική στρατηγική φαίνεται ότι δεν αποσκοπεί στην επίλυση του εν λόγω προβλήµατος, αλλά επιδιώκει να θέσει υπό τον έλεγχο του αυταρχικού κρατικού µηχανισµού της χώρας, όλους τους πολιτικούς φορείς και τα ένοπλα τµήµατα των Κούρδων. Οι επιχειρήσεις εναντίον του ΡΚΚ, οι διάφορες συνεργασίες της Άγκυρας σε περιφερειακό και παγκόσµιο επίπεδο, οι συλλήψεις των µελών της ΚCK (Ένωση Κοινοτήτων Κουρδιστάν) και η σκληρή στάση έναντι του κουρδικού κόµµατος BDP έχουν ως στόχο τη δηµιουργία µηχανισµών ελέγχου και ποδηγέτησης του κουρδικού λαού. Το κυβερνόν κόµµα ΑΚΡ πιθανόν δεν προτίθεται να λάβει κανένα πολιτικό ρίσκο για να επιλύσει το κουρδικό πρόβληµα, επειδή όπως ισχυρίζεται, αυτό δεν δηµιουργήθηκε επί των ηµερών του και το πολιτικό κόστος δεν είναι ιδιαίτερα σηµαντικό. Άλλωστε, η κυβέρνηση του Ερντογάν θεωρεί ότι ο τουρκικός λαός συνήθισε πλέον να ζει µε το κουρδικό πρόβληµα και τις επιχειρήσεις του ΡΚΚ. Συνακόλουθα δε, Τούρκοι αναλυτές, προσκείµενοι στον ισλαµιστή πρωθυπουργό, αναφέρουν ότι το κουρδικό δεν

2 δηµιουργεί προβλήµατα ούτε στην εξωτερική πολιτική της χώρας τους, ούτε στη διαχείριση των περιφερειακών ισορροπιών, ειδικά σε ότι αφορά τη Μέση Ανατολή. Όµως, η πραγµατικότητα είναι εντελώς διαφορετική δεδοµένου ότι η χώρα αντιµετωπίζει σοβαρά ενδηµικά προβλήµατα. Η εκτίµηση αυτή και οι δύσκολες εσωτερικές ισορροπίες αποτυπώνονται µε αρκετή σαφήνεια σε άρθρο του Τούρκου δηµοσιογράφου Semih İdiz µε τίτλο: «Η Τουρκία τείνει να διασπασθεί», όπου αναγράφονται τα εξής: «Εάν εξετάσουµε κοινωνιολογικά τη σηµερινή Τουρκία θα διαπιστώσουµε ότι είναι µια χώρα σοβαρά διασπασµένη σε εθνικό, θρησκευτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η κατάσταση αυτή αντί να βελτιωθεί γίνεται ακόµη χειρότερη.» (εφηµερίδα Milliyet/17-3- 2012). Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι η συγκεκριµένη άποψη συµπίπτει µε τις απαιτήσεις του Κούρδων για αυτονοµία και συγκεκριµένα του Selahattin Demirtaş, προέδρου του κουρδικού κόµµατος BDP, ο οποίος δήλωσε τα εξής: «Εάν διαµελισθεί το Ιράκ θα δηµιουργηθεί το ανεξάρτητο κράτος του Κουρδιστάν. Στη Συρία θα µπορέσει να δηµιουργηθεί Κουρδιστάν. Εξάλλου και στο Ιράν υπάρχει η ιοικητική Περιφέρεια του Κουρδιστάν. Στην περίπτωση αυτή όλη η νότια Τουρκία, από το Iğdır µέχρι το Hatay, θα συνορεύει µε το επίσηµο Κουρδιστάν Εµείς επιθυµούµε σε όλη την Τουρκία να υπάρχουν αυτόνοµες (αυτοδιοικούµενες) περιοχές. Για παράδειγµα το Κουρδιστάν (νοτιοανατολική Τουρκία) µπορεί να χωρισθεί σε τέσσερεις αυτόνοµες περιοχές. Έχουµε την άποψη ότι στην Τουρκία µπορεί να δηµιουργηθούν 18-20 αυτόνοµες περιοχές. Αυτές θα διοικούνται από το κόµµα που θα κερδίζει τις εκλογές. Εµείς δεν προτείνουµε ένα µοντέλο αυτονοµίας που θα στηρίζεται στην εθνική ταυτότητα» (εφηµερίδα Milliyet/10-4-2012). Εκτός τούτου, το κουρδικό πρόβληµα ενόψει των εξελίξεων στη Συρία έχει λάβει µια περίπλοκη µορφή η οποία πιθανόν θα επηρεάσει όλους τους Κούρδους της περιοχής. Άλλωστε, δηλώσεις Κούρδων αξιωµατούχων όπως, «Η ένωση όλων των Κούρδων θα δηµιουργήσει το Μεγάλο Κουρδιστάν» αποτελεί συχνό κοµµάτι της τουρκικής επικαιρότητας. ηµιουργία ζώνης ασφαλείας Το όρος Καντίλ ευρίσκεται στην περιοχή του βορείου Ιράκ και αποτελεί τη κύρια βάση των ανταρτικών δυνάµεων του ΡΚΚ. Η στρατηγική σηµασία του όρους αυτού εστιάζεται στο γεγονός ότι αφενός ευρίσκεται περίπου 50 km νοτίως του τριγώνου Τουρκία-Ιράκ-Ιράν, αφετέρου από εκεί διέρχονται οι διάδροµοι που ενώνουν τους Κούρδους του Ιράν µε τους Κούρδους του Ιράκ και της Συρίας. Σύµφωνα µε τουρκικές πηγές, µέσω των διαδρόµων αυτών, το Ιράν παρέχει υποστήριξη στη Συρία σε οπλισµό, πυροµαχικά και ανθρώπινο δυναµικό. Στο ίδιο πλαίσιο δραστηριοποιείται και το ΡΚΚ προωθώντας δυνάµεις ανταρτών στη Συρία επιδιώκοντας να επανακτήσει την ισχύ που είχε

3 επί εποχής Οτσαλάν χρησιµοποιώντας το συριακό έδαφος ως βάση του κουρδικού αγώνα. Αναφορικά µε την επιδίωξη της Άγκυρας να εκκενωθούν οι βάσεις του ΡΚΚ στο όρος Καντίλ, οι τουρκικές υπηρεσίες πληροφοριών, στις εκθέσεις τους, εκτιµούν ότι αυτό θα δηµιουργήσει ένα άλλο σοβαρό πρόβληµα. Συγκεκριµένα, το κενό που θα υπάρξει στην περιοχή θα καλυφθεί από αντίστοιχες ιρανικές οργανώσεις, οι οποίες θα υποστηρίξουν τη στρατηγική της Τεχεράνης για τον έλεγχο του Ιράκ και θα προκαλέσουν την κήρυξη ενός ιδιόµορφου πολέµου και αναταραχών τόσο στο βόρειο Ιράκ όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας. Επίσης, στις εκθέσεις αυτές προτείνεται η άµεση δηµιουργία µιας ζώνης ασφαλείας σε συνεργασία µε την Κουρδική Περιφερειακή ιοίκηση του Βορείου Ιράκ προκειµένου να αποκοπεί ο διάδροµος που διέρχεται από το όρος Καντίλ. Για το λόγο αυτό το τελευταίο χρονικό διάστηµα οι Τούρκοι άρχισαν να εγκαθιστούν στρατιωτικές δυνάµεις, κατανεµηµένες σε µικρές ευέλικτες οµάδες των 10 ατόµων, σε στρατηγικά σηµεία βάσει των οποίων θα χαραχθούν τα όρια µιας πιθανής ζώνης ασφαλείας. Τα τµήµατα αυτά, συνολικής δύναµης 700 ατόµων, ολοκλήρωσαν την προετοιµασία τους πριν από 4 µήνες και ανήκουν στις Μονάδες Ειδικών Επιχειρήσεων της Jandarma (JÖH). Επισηµαίνεται ότι για τους Τούρκους, το σηµείο κλειδί της εν λόγω περιοχής ασφαλείας ευρίσκεται στο τρίγωνο Τουρκία-Ιράκ-Συρία. Όπως γίνεται κατανοητό οι τουρκικές αρχές ασφαλείας εξετάζουν σοβαρά το ενδεχόµενο της δηµιουργίας µιας ζώνης ασφαλείας, σε αντίθεση µε τις προτάσεις έγκριτων Τούρκων δηµοσιογράφων και αναλυτών οι οποίοι προβάλλουν τα ακόλουθα αντεπιχειρήµατα: εν υφίσταται ακόµη κανένα εναλλακτικό σχέδιο διακυβέρνησης της Συρίας σε περίπτωση πτώσης του Άσαντ. Μια ενδεχόµενη στρατιωτική επιχείρηση για τη δηµιουργία ζώνης ασφαλείας εντός του συριακού εδάφους θα διασπάσει τη χώρα σε εθνικούς, θρησκευτικούς και δογµατικούς θύλακες, ενώ αποτελεί γρίφο η χάραξη των ορίων της εν λόγω ζώνης. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάµεις δεν διαθέτουν τον κατάλληλο οπλισµό και εξοπλισµό για τη διεξαγωγή µιας τέτοιας ασύµµετρης επιχείρησης. Η Τουρκία εξαρτάται ενεργειακά από τη Ρωσία και το Ιράν, οι οποίες θεωρούνται στρατηγικοί σύµµαχοι της Συρίας. Υπάρχουν πληροφορίες ότι το καθεστώς του Άσαντ παρέχει κεκαλυµµένη υποστήριξη στο ΡΚΚ. Σε περίπτωση που εµπλακεί η Τουρκία σε µια στρατιωτική επιχείρηση εναντίον της Συρίας τότε είναι σίγουρο ότι παρόµοια τακτική θα εφαρµοσθεί και από το Ιράν. Ενδέχεται να διεθνοποιηθεί το κουρδικό πρόβληµα.

4 Θα πληγεί η οικονοµία της Τουρκίας. Θα διασπασθεί η τουρκική κοινή γνώµη λόγω της πόλωσης που υπάρχει µεταξύ Αλεβήδων-Σουνιτών, Κούρδων-Τούρκων και Ισλαµιστών- Κεµαλιστών. Σε περίπτωση προσβολής των πυρηνικών εγκαταστάσεων του Ιράν από το Ισραήλ την περίοδο διεξαγωγής της στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον της Συρίας, θα θεωρηθεί ότι η Τουρκία έχει συµµαχήσει µε το Ισραήλ και ενεργεί από κοινού εναντίον της «σιιτικής ηµισελήνου». Σε περίπτωση που αποφασισθεί από τους διεθνείς οργανισµούς η στρατιωτική παρέµβαση στη Συρία, η Τουρκία δεν θα πρέπει να ενεργήσει µονοµερώς διότι υπάρχει ο κίνδυνος το εν λόγω πρόβληµα να µετατραπεί σε τουρκο-συριακό πρόβληµα. Επίσης, µία µονοµερής τουρκική στρατιωτική επέµβαση πιθανόν να θεωρηθεί από τις αραβικές χώρες ότι η Άγκυρα υλοποιεί τις νεο-οθωµανικές της φιλοδοξίες και το συριακό πρόβληµα να µετατραπεί σε τουρκο-αραβικό πρόβληµα. Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη πως η εικόνα που προκύπτει από την εσωτερική κατάσταση της Τουρκίας καταδεικνύει ότι η χώρα τείνει να γίνει περισσότερο εθνικιστική. Ενδεικτικό παράδειγµα αποτελεί η ακόλουθη δήλωση του υπουργού Εξωτερικών Νταβούτογλου στο συνέδριο του κόµµατός του στην Konya στις 7-4-2012: «Το κόµµα ΑΚΡ ανέλαβε την αποστολή ενός νέου nizam-ı âlem και θα αναδείξει το ιερό έθνος µας σε µια παγκόσµια δύναµη. Μέχρι το 2023 θα ξανασυναντηθούµε (ξανασµίξουµε) µε τα αδέλφια µας (τους Τούρκους) που βρίσκονται στα εδάφη που χάσαµε την περίοδο 1911-1923 και στα εδάφη από τα οποία αποχωρήσαµε. Αυτό αποτελεί ένα επιτακτικό ιστορικό καθήκον.» (σ.σ. Η εννοιολογική ερµηνεία του όρου nizam-ı âlem αφορά στη τάξη, την οµαλότητα και την οικονοµική σταθερότητα που εξουσιάζει τη γη και το σύµπαν. Επίσης, στην Τουρκία υπάρχει µια θρησκευτικο-πολιτικο-ιδεολογική εθνικιστική κίνηση µε την ονοµασία nizam-ı âlem που έχει ως στόχο την ανάδειξη της τουρκοισλαµικής παιδείας και πολιτισµού.) Η παραπάνω άποψη οφείλεται σε τέσσερις λόγους: πρώτον, το κουρδικό πρόβληµα µε την πάροδο του χρόνου οδηγείται σε αδιέξοδο. Από τη µια πλευρά η κυβέρνηση σκληραίνει τη στάση της έναντι των Κούρδων και από την άλλη οι κουρδικές απαιτήσεις για αυτονοµία και ανεξαρτησία αποσυντονίζουν τους Τούρκους εθνικιστές και διεγείρουν τα αντανακλαστικά του τουρκο-ισλαµικού εθνικισµού. εύτερον, το πρόβληµα µε την Αρµενία και τη γενοκτονία των Αρµενίων οξύνεται σταδιακά και εκτιµάται ότι βραχυπρόθεσµα θα λάβει µεγαλύτερες διαστάσεις. Τρίτον, η Κυπριακή ηµοκρατία τον Ιούλιο θα αναλάβει την Προεδρεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Τουρκία απειλεί ότι θα παγώσει επίσηµα την ευρωπαϊκή της πορεία. Στο γεγονός αυτό εάν προστεθούν και οι ενεργειακές εξελίξεις στην Ανατολική

5 Μεσόγειο, τότε είναι βέβαιο ότι το εθνικιστικό ρεύµα στην Τουρκία θα προβάλει έντονα τόσο το Εθνικό Ζήτηµα της Κύπρου (Μilli Dava Kıbrıs) όσο και την εναντίωσή του προς τη ύση. Σε ότι αφορά στις εξελίξεις στη Συρία, το ενδιαφέρον της Άγκυρας δεν εστιάζεται ούτε στην πτώση του εν λόγω καθεστώτος, ούτε στα προβλήµατα του συριακού λαού. Οι πραγµατικές προθέσεις των Τούρκων σχετίζονται µε τον ηγετικό ρόλο που διεκδικούν στη Μέση Ανατολή και τον περιορισµό της επιρροής του Ιράν και του Ισραήλ. Ειδικότερα, εάν ανατραπεί ο Άσαντ και εάν διασπασθεί η Συρία σε δύο κράτη, θα πρέπει να αναµένεται ότι η Άγκυρα θα διεκδικήσει ενεργό ρόλο στις πολιτικές παρεµβάσεις που θα ακολουθήσουν (σ.σ. Η διάσπαση της Συρίας σε δύο κράτη συζητήθηκε κατά την πρόσφατη επίσκεψη του Κόφι Ανάν στη αµασκό). Η εκτίµηση αυτή επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι Τούρκοι αφενός επιδιώκουν την πολιτική και πολιτιστική διείσδυση στη Συρία, αφετέρου διότι άρχισαν να προβάλλουν την εθνική ταυτότητα των Τουρκµένων της Συρίας και να τους οργανώνουν σε πολιτικό κόµµα. Τέλος, οι απειλές του Ιράν προς την Τουρκία, οι εντάσεις που υπάρχουν µε τη Συρία και η δροµολογούµενη ανακήρυξη του βορείου Ιράκ ως το ανεξάρτητο κράτος του Κουρδιστάν είναι βέβαιο ότι θα επιδεινώσουν ακόµη περισσότερο την κατάσταση και η χρεωκοπία της πολιτικής των «µηδενικών προβληµάτων» θα είναι προφανής.