Qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηq ςwωψerβνtyuσiopasdρfghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι qπσπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghσj klzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjkl ΑΓΗΚΗΑ zxcvbnmςγqwφertyuioςδφpγρaηsόρ ωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwert ΓΤΝΑΗΚΔΗΑ ΣΗΥΟΤΡΓΗΑ: λκοθξyuiύαςφdfghjklzxcvbnmqwerty uiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdf ghjklzxcηvbnα ΣΔΗ ΖΠΔΗΡΟΤ ΣΜΖΜΑ ΛΑΨΚΖ & ΠΑΡΑΓΟΗΑΚΖ ΜΟΤΗΚΖ ΣΟ ΘΔΜΑ ΣΖ ΑΓΗΚΗΑ ΣΖ ΔΤΣΤΥΗΑ ΠΑΠΑΓΗΑΝΝΟΠΟΤΛΟΤ ΚΑΗ ΛΗΝΑ ΝΗΚΟΛΑΚΟΠΟΤΛΟΤ ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΣΖ ΓΔΡΒΗΖ ΘΔΑΝΧ ΑΜΦ 994 ΤΠΟ ΣΖΝ ΔΠΟΠΣΗΑ ΣΖ Κ. ΕΟΤΜΠΟΤΛΖ ΜΑΡΗΑ ςφδmqwertαςδyuiopasdfαςδφγθμκx cvυξςφbnmςφγqwθeξτςδφrtyuφγσο ιopaαςδφsdfghjklzxcvαςδφbnγμ,mq wertyuiopasdfgαςργκοϊτbnmqwerty
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Πξφινγνο 3 Δηζαγσγή 4 πλνπηηθφ ρξνληθφ ηνπ 20νχ αηψλα 7 Γπν δσέο. Βηνγξαθηθή αλαθνξά 23 Σν ζέκα ηεο μεληηηάο α. Σν ηζηνξηθό πιαίζην 32 β. Σν ινγνηερληθό πιαίζην 41 Σν ζέκα ηεο θηψρεηαο α. Σν ηζηνξηθό πιαίζην 52 β. Σν ινγνηερληθό πιαίζην 58 Ζ αδηθία. Μηα δηαρξνληθή ζεκαηηθή 75 Δπίινγνο 81 Βηβιηνγξαθία 83 Παξάξηεκα 85 2
ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ επηινγή ηνπ ζέκαηνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο πξνέθπςε κεηά απφ πνιιέο ζπδεηήζεηο κε ζπλαδέιθνπο θαη θαζεγεηέο κνπ ζην Σκήκα Λατθήο & Παξαδνζηαθήο Μνπζηθήο, αιιά θαη κεηά απφ πνιιή ελδνζθφπεζε, πνπ κε ψζεζε πξνο ζπγθεθξηκέλα ζεσξεηηθά δεηήκαηα: ε θχζε ηεο κνπζηθήο δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζε έλα ζχλνιν θζφγγσλ πνπ παίδνληαη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν ξπζκφ, αιιά απνηειεί έλα ζπλνιηθφ θνηλσληθφ θαηλφκελν. Ζ ηζηνξία, ε εζλνινγία, ε θνηλσληνινγία, ε αλζξσπνινγία, πξνζθέξνπλ πνιχηηκα εξγαιεία γηα ηελ παξαηήξεζε θαη ηελ θξηηηθή. ηελ εξγαζία κνπ πξνζπάζεζα λα ηα αμηνπνηήζσ γηα λα δηαρεηξηζηψ ηνπο ζηίρνπο δπν γπλαηθψλ δεκηνπξγψλ θη ειπίδσ λα θαηάθεξα λα απνδείμσ πσο ε πεξηγξαθή αθφκα θη ελφο απινχ ζηίρνπ αλαθαιεί φια ηα παξαπάλσ εξγαιεία. Ζ επηινγή ησλ δχν ζηηρνπξγψλ μεθηλάεη απφ ηηο πξνζσπηθέο κνπ πξνηηκήζεηο, αιιά ππνζηεξίδεη ηελ ζεψξεζε ηνπ ιατθνχ ηξαγνπδηνχ ζε κηα δηαρξνληθή πξννπηηθή. ηφρνο ηεο, φπσο θαη ζηφρνο θάζε πηπρηαθήο εξγαζίαο, δελ είλαη ε πξσηφηππε γλψζε, αιιά ην λα δηαρεηξηζηψ ηα εξγαιεία πνπ κνπ δφζεθαλ απφ ηηο ζπνπδέο κνπ ψζηε λα πξαγκαηνπνηήζσ κηα δηθή κνπ έξεπλα. Γηα ηελ επίηεπμε ηεο έξεπλαο απηήο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνπο ππαιιήινπο ηεο Βηβιηνζήθεο ησλ ΣΔΗ Ζπείξνπ ζηελ Άξηα, ηνπο ππαιιήινπο ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ θαη ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Γήκνπ Πέιιαο γηα ηελ βνήζεηα ηνπο. Δπίζεο ζέισ λα επραξηζηήζσ ηνπο ππαιιήινπο ηνπ Αξρείνπ Μνπζηθήο ηνπ ΣΔΗ Ζπείξνπ ζηελ Άξηα. Γηα ηελ ζεκαληηθή ηνπο βνήζεηα θαη ηελ θαηεχζπλζε πνπ κνπ παξείραλ ψζηε λα ζπιιέμσ ην κνπζηθνινγηθφ πιηθφ κνπ ζέισ λα επραξηζηήζσ ηνπο θ. θ. Λπθνπξφπνπιν θαη Μπδάιε απφ ηελ ΑΔΠΗ. Έλα κεγάιν επραξηζηψ νθείισ ζηελ θ. Λίλα Νηθνιαθνπνχινπ, γηα ηελ απνδνρή ηεο θαη ηελ ππνζηήξημή ηεο, αιιά θαη ηνλ ελζνπζηαζκφ ηεο, πνπ κνπ έδσζε ζάξξνο γηα λα ζπλερίζσ. εκαληηθή ήηαλ ε βνήζεηα ηνπ θ. Ζιία θνπιίδα, γηα ηελ δηακφξθσζε ηεο βηβιηνγξαθίαο κνπ, αιιά θαη ηνπ θ. Γηψξγνπ Κνθθψλε γηα ηελ βνήζεηα ζηε δηαηχπσζε ηνπ ζέκαηνο θαη ηεο ππφζεζεο εξγαζίαο. Γηα ηηο αηέιεησηεο ζπδεηήζεηο καο θαη ηελ ππνζηήξημή ηνπ ζέισ λα επραξηζηήζσ ηνλ θ. Βαζίιε Μσιηαλίηε. Σέινο ηε ζεκαληηθφηεξε βνήζεηα κνπ παξείρε ε επφπηξηα κνπ θ. Μαξία Ενπκπνχιε. Ζ βνήζεηά ηεο ζηελ δηεμαγσγή απηήο ηεο εξγαζίαο ήηαλ απαξαίηεηε, ρσξίο λα μερλψ ηηο παληφο ηχπνπ ζπκβνπιέο ηεο, πνπ ζα ζπκάκαη πάληα. 3
ΔΗΑΓΩΓΖ Ζ εξγαζία απηή αθνξά ηε κειέηε θαη ηε ζχγθξηζε ηνπ έξγνπ δχν ζπνπδαίσλ ζηηρνπξγψλ γπλαηθψλ, ηεο Δπηπρίαο Παπαγηαλλνπνχινπ θαη ηεο Λίλαο Νηθνιαθνπνχινπ. ηφρνο θαη αληηθείκελφ ηεο είλαη λα δείμεη πσο θάησ απφ εληειψο δηαθνξεηηθά βηψκαηα θαη εξεζίζκαηα, ε αδηθία απνηειεί κηα δηαρξνληθή ζεκαηηθή ηεο ιατθήο πνίεζεο. Βαζηθφ ζηνηρείν ζχγθξηζεο είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εθθξάδεηαη ε αδηθία: ζηελ πεξίπησζε ηεο Παπαγηαλλνπνχινπ, απηφ γίλεηαη κέζα απφ ηελ κνηξνιαηξία, αλαθαιψληαο ηνλ πφλν θαη ηα βάζαλα, ελψ ζηελ πεξίπησζε ηεο Νηθνιαθνπνχινπ κέζα απφ ηελ θνηλσληθή θξηηηθή, πνπ αληηηίζεηαη ζηε ξνπηίλα, ην θπλήγη ηεο «επηηπρίαο», ηελ επηβνιή πξνηχπσλ πνπ ζηεξνχλ ηελ ειεπζεξία. ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ είλαη εκθαλέο φηη νη αμίεο θαη ηα ηδαληθά πνπ ηξαγνπδηνχληαη ζηε ιατθή δεκηνπξγία έρνπλ αιιάμεη ζεκαληηθά, σζηφζν ην αίζζεκα ηνπ δηθαίνπ παξακέλεη ζεκειηψδεο ζπληζηψζα ηεο ιατθήο θνπιηνχξαο θαη ε δηεθδίθεζή ηνπ παξακέλεη ζηαζεξή θαη ζζελαξή. Ξεθηλψληαο ηελ έξεπλα, ην πξψην δήηεκα πνπ κε απαζρφιεζε ήηαλ ε ζπγθέληξσζε θαη θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ ζηηρνπξγηθνχ έξγνπ ησλ δχν δεκηνπξγψλ. πλνιηθά ζπγθέληξσζα 369 ηξαγνχδηα ηεο Δπηπρίαο Παπαγηαλλνπνχινπ, ησλ νπνίσλ νη ζεκαηηθέο αθνξνχλ ηνλ έξσηα, ηελ απειπηζία ηνλ πφλν θαη ηε δηακαξηπξία, ηελ αληαξζία, ηε ζχγρξνλε ηνπ ζηηρνπξγνχ δσή, ηε θηψρεηα, ηελ κεηαλάζηεπζε, ηξαγνχδηα πνπ αθνξνχλ ηε θπιαθή θαη ηνλ ζάλαην. Αληίζηνηρα, ζπγθέληξσζα 385 ηξαγνχδηα ηεο Λίλαο Νηθνιαθνπνχινπ, πνπ αθνξνχλ πξαθηηθά ηηο ίδηεο ζεκαηηθέο, κε ειάρηζηεο δηαθνξνπνηήζεηο. Πξνέθπςαλ έηζη δχν πίλαθεο, πνπ παξαηίζεληαη ζην Παξάξηεκα ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Καηαγξάθνληαη εθεί αιθαβεηηθά ηα ηξαγνχδηα θαηά ηίηιν, ν ζπλζέηεο, ν εξκελεπηήο, ν ξπζκφο ηνπ ηξαγνπδηνχ, ην έηνο θπθινθνξίαο ηνπ θαη ε πεγή απφ ηελ νπνία άληιεζα ηηο πιεξνθνξίεο κνπ γη' απηφ. Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηελ ππφζεζε εξγαζίαο κνπ ήηαλ ε θαηεγνξηνπνίεζε αλάινγα κε ηε ζεκαηνινγία, ε νπνία ζπγθξνηεί δηαθξηηή ζηήιε. Οη πίλαθεο απνηππψλνπλ έηζη κηα ζπλνιηθή εηθφλα γηα ηελ ζεκαηνινγία πνπ απαζρνιεί ηελ θάζε ζηηρνπξγφ, αλάινγα κε ηελ ρξνληθή πεξίνδν. Μέζα απφ απηήλ ηελ απνδειηίσζε θαηέζηε πξνθαλέο φηη θεληξηθή ζέζε ζην έξγν ηνπο έρνπλ νη δχν ζεκαηηθέο ηηο νπνίεο επέιεμα ηειηθά λα πξνζεγγίζσ, ε μεληηηά θαη ε θηψρεηα. Μέζα απφ απηέο αληρλεχηεθε ε έλλνηα ηεο αδηθίαο κέζα ζηα δηαθξηηά θάζε θνξά πνιηηηζκηθά ζπκθξαδφκελα. 4
Κάζε θαιιηηέρλεο, ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα, έρεη έλα εξκελεπηηθφ ζρήκα γηα ηνλ θφζκν, θαη πξνθεηκέλνπ λα ηνλ θαηαλνήζνπκε πξέπεη λα ελλνήζνπκε απηφ πνπ ηνλ εκπλέεη. Χο εθ ηνχηνπ, απαξαίηεηε πξνυπφζεζε είλαη λα επηζθνπήζνπκε ην ηζηνξηθφ πιαίζην γηα λα πξνζπαζήζνπκε λα ζπιιάβνπκε ηελ θάζε επνρή. Σν πξφβιεκα ζε απηφ ην επίπεδν είλαη ν ηεξάζηηνο φγθνο ησλ γεγνλφησλ θαη ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη, αθνχ νη δπν ζηηρνπξγνί δνπλ γηα κηα απφ ηηο πην γεκάηεο απφ ηζηνξηθά, πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δεηήκαηα πεξηφδνπο γηα ηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα. εκαληηθφ ήηαλ επίζεο λα θηηάμσ έλα πνξηξέην γηα ηελ θαζεκία ζηηρνπξγφ, δειαδή κηα βηνγξαθηθή αλαθνξά ηνπνζεηεκέλε κέζα ζην ηζηνξηθφ πιαίζην. Ζ δσή, ηα βηψκαηα θαη νη θαηαβνιέο ησλ δπν δπλακηθψλ απηψλ γπλαηθψλ ήηαλ απαξαίηεηα γηα λα θαηαλνήζσ ηνπο ιφγνπο πνπ επέιεμαλ λα γξάςνπλ ηα ζπγθεθξηκέλα ηξαγνχδηα, θάησ απφ πνηεο ζπλζήθεο ηα έγξαςαλ, γηαηί είδαλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα κε απηφ ηνλ ηξφπν θαη πνηα εξεζίζκαηα δεκηνχξγεζαλ κέζα ηνπο ην ζπγθεθξηκέλν αίζζεκα ηεο αδηθίαο ην νπνίν ζέιεζαλ λα εθθξάζνπλ. ζν θαη αλ θαίλεηαη απιφ, ην βηνγξαθηθφ θνκκάηη είλαη απηφ πνπ κνπ δεκηνχξγεζε ηελ κεγαιχηεξε αλαζθάιεηα. ηελ πεξίπησζε ηεο Παπαγηαλλνπνχινπ, ε νπνία ήηαλ κηα πνιχπινθε πξνζσπηθφηεηα, ππάξρεη ν θφβνο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο αλαθξίβεηαο, θαζψο νη ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο θηάλνπλ σο εκάο δηακέζνπ ησλ πξνζψπσλ πνπ έγξαςαλ γηα απηήλ θπξίσο κεηά ην ζάλαηφ ηεο. ηελ πεξίπησζε ηεο Νηθνιαθνπνχινπ, πνπ είλαη κηα ζχγρξνλε ζηηρνπξγφο ζε πιήξε δξάζε, είλαη δχζθνιε ε απνζηαζηνπνίεζε πνπ πξνζθέξεη ε ρξνληθή απφζηαζε. Ζ δεκηνπξγφο κπνξεί λα κελ έρεη ηελ πνιπηάξαρε δσή ηεο Παπαγηαλλνπνχινπ, αιιά ν βίνο ηεο δελ είλαη εχθνια ραξηνγξαθήζηκνο. Σν ζεηηθφ είλαη φκσο φηη έρεη έληνλε δεκφζηα παξνπζία θαη νη ζπλεληεχμεηο ηεο, απηέο πνπ έρεη δψζεη θαηά θαηξνχο, αιιά θαη απηέο πνπ επγεληθά ζέιεζε λα παξαρσξήζεη θαη ζε κέλα, δηεπθφιπλαλ ηελ ζθηαγξάθεζε ηνπ θαιιηηερληθνχ ηεο πξνθίι. Οη δχν βηνγξαθίεο απνηέιεζαλ θιεηδί γηα ηελ επηινγή θαη ηελ αλάιπζε ησλ δχν ζεκαηηθψλ πνπ πξναλαθέξζεθαλ. Ζ πξψηε εζηηάδεη ζην δήηεκα ηεο μεληηηάο θαη ζπλεπψο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο. Ζ εηζαγσγή ζην δήηεκα απηφ επηβάιιεη κηα ηζηνξηθή αλαδξνκή ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ ζηελ Διιάδα, πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ δηαρξνλία, μεθηλψληαο απφ ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη θαη θηάλνληαο κέρξη ζήκεξα. Ζ αλάιπζε ησλ ζηίρσλ ησλ δχν γπλαηθψλ, βάζεη ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζέηνπλ, ησλ επζπλψλ πνπ απνδίδνπλ γηα ην δήηεκα ηεο κεηαλάζηεπζεο, αιιά θαη ηνλ αληίθηππν ηφζν ζην θνηλσληθφ ζχλνιν φζν θαη ζηνλ νηθνγελεηαθφ ηζηφ. Αλάινγα κε ηελ 5
θνηλσληθή κήηξα κέζα ζηελ νπνία εκπλεχζηεθαλ νη δχν ζηηρνπξγνί απνδίδεηαη θαη κηα δηαθνξεηηθή άπνςε, πνπ πξνζθέξεηαη γηα ζχγθξηζε ηνπ πψο αληηκεηψπηζαλ νη ίδηεο αιιά θαη νιφθιεξε ε επνρή ηνπο ην ζέκα. Ζ δεχηεξε ζεκαηηθή αθνξά ην δήηεκα ηεο θηψρεηαο, πξάγκα πνπ επηβάιιεη κηα εηζαγσγή εζηηαζκέλε πεξηζζφηεξν ζην θνηλσληθφ πιαίζην, παξά ζην ηζηνξηθφ, φπσο έρεη πεξηγξαθεί ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα. Γηα ηελ αλάιπζε ησλ ζηίρσλ ρξεηάζηεθε πξψηα λα απνζαθελίζσ θάπνηεο έλλνηεο θνηλσληθνχ πεξηερνκέλνπ, ηδίσο απηέο πνπ πεξηγξάθνπλ ην πξνθίι ησλ θαηψηεξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, ζπρλά δε ησλ ππνπξνιεηάξησλ θαη ηεο ςπρνινγίαο ηνπο, πνπ εθθξάζηεθε ηδηαίηεξα έληνλα κέζα απφ ηνπο ζηίρνπο ηεο Παπαγηαλλνπνχινπ. ην πεδίν απηφ είλαη ραξαθηεξηζηηθή ε δηαθνξά κε ηελ Νηθνιαθνπνχινπ, ε νπνία εθθξάδεη κηα εληειψο δηαθνξεηηθή θνηλσληθή θαηάζηαζε, φπνπ ην βαζηθφ πξφβιεκα δελ είλαη βηνπνξηζηηθφ, αιιά ζπλαηζζεκαηηθφ. Χζηφζν, κέζα απφ απηή ηε ζχγθξηζε είλαη εκθαλέο πσο ε θηψρεηα ηεο ηζέπεο θαη ε θηψρεηα ησλ ζπλαηζζεκάησλ απνηεινχλ κηα θνηλή αθεηεξία, έλα θνηλφ θίλεηξν γηα λα εθθξαζηεί ην άδηθν, αθνχ θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο ην αίζζεκα πνπ πξνθαιείηαη είλαη ε δηακαξηπξία θαη ε αληίδξαζε. Οη δχν ζεκαηηθέο, μεληηηά θαη θηψρεηα, παξφιν πνπ αληηκεησπίδνληαη δηαθνξεηηθά ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, κνηξάδνληαη ηειηθψο κηα θνηλή πξνβιεκαηηθή, απέλαληη ζηελ νπνία ε γπλαηθεία επαηζζεζία δελ κέλεη αδηάθνξε. Με δπλακηζκφ θαη νη δχν ζηηρνπξγνί εληνπίδνπλ ην αίζζεκα θαη ην δίλνπλ κέζα απφ ηνπο ζηίρνπο ηνπο, πξαγκαηνπνηψληαο ηελ δηθή ηνπο πξνζσπηθή αληαξζία θαη ηε δηθή ηνπο ε θαζεκηά επαλάζηαζε. 6
ΤΝΟΠΣΗΚΟ ΥΡΟΝΗΚΟ ΣΟΤ 20ού ΑΗΩΝΑ 1 Πάλσ απφ κηζφο αηψλαο ρσξίδεη ηηο δπν ζηηρνπξγνχο ζηηο νπνίεο εζηηάδεη ε παξνχζα εξγαζία. Απφ ην γχξηζκα ηνπ 20νπ αηψλα κέρξη ζήκεξα, ε Διιάδα δηαηξέρεη κηα καθξά δηαδξνκή, πινχζηα ζε ηζηνξηθά γεγνλφηα. Ζ παξάζεζή ηνπο ζηηο επφκελεο παξαγξάθνπο έρεη ζηφρν λα βνεζήζεη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ πιαηζίνπ κέζα ζην νπνίν εληάζζνληαη ε Δπηπρία Παπαγηαλλνπνχινπ θαη ε Λίλα Νηθνιαθνπνχινπ, ηφζν ζε φ,ηη αθνξά ηηο ηνκέο, φζν θαη ζε φ,ηη αθνξά ηηο ζπλέρεηεο πνπ δηαγηγλψζθνπκε ζην έξγν ηνπο. Ζ ηζηνξηθή αλαδξνκή ζηελ Διιάδα ηνπ ηειεπηαίνπ αηψλα ζπληζηά έλα κεγάιν ηαμίδη γεκάην απφ γεγνλφηα, κηαο θαη ε πεξίνδνο απηή αλαδηακφξθσζε ηελ ειιεληθή αιιά θαη ηελ επξσπατθή πξαγκαηηθφηεηα. Ο 20 νο αηψλαο βξίζθεη ηελ Διιάδα ζε έλα θιίκα εζληθνχ δηραζκνχ, ν νπνίνο ζα δηαηεξεζεί γηα θαηξφ. Σα θχξηα αίηηα ηνπ είλαη πνιηηηθά, απφ ηε κία νη ππνζηεξηθηέο ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ ηνπ Α θαη απφ ηελ άιιε νη ππνζηεξηθηέο ηνπ πξσζππνπξγνχ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ, κάρνληαη γηα ηελ πνιηηηθή γξακκή ηεο Διιάδαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Αλαιπηηθφηεξα, ν Βεληδέινο είλαη ππνζηεξηθηήο ηεο Αληάλη, αθνχ ε θηιειεχζεξε πνιηηηθή ηνπ ηνλ ζπλδέεη κε ηνλ πξσζππνπξγφ ηεο Αγγιίαο Λφπλη Σδσξηδ, νπφηε είλαη δηαηεζεηκέλνο λα ζηείιεη 1 Ζ ελφηεηα απηή ζηεξίδεηαη ζηελ βηβιηνγξαθία πνπ αθνινπζεί: Βαζίιεο Βακβαθάο - Παλαγήο Παλαγησηφπνπινο, Η Διιάδα ηε δεθαεηία ηνπ 80, Σν πέξαζκα, Αζήλα. Λίλα Βεληνχξα, Μεηαλάζηεπζε θαη έζλνο: Μεηαζρεκαηηζκνί ζηηο ζπιινγηθόηεηεο θαη ηηο θνηλσληθέο ζέζεηο, Καηάξηη, Αζήλα 1994, θαζψο θαη ην άξζξν ηεο κε ηίηιν «Οη δξφκνη ηεο κεγάιεο θπγήο» ζην Βήκα ηεο Κπξηαθήο 19/12/1999. Γεψξγηνο Γξίβαο Γηγελήο, Απνκλεκνλεύκαηα αγώλνο ΔΟΚΑ 1955-59, Αζήλα 1961. Γηψξγνο Καιπαδάθεο, Σν Μαθεδνληθό δήηεκα 1962-1995, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2002. Αληψλεο Μσπζίδεο - πχξνο αθειιαξφπνπινο, Η Διιάδα ζηνλ 19 ν & 20 ν αηώλα, Δηζαγσγή ζηελ Διιεληθή θνηλσλία, Σφπνο, Αζήλα 2010. Κσλζηαληίλνο Σζνπθαιάο, Κξάηνο, Κνηλσλία, Δξγαζία ζηε Μεηαπνιεκηθή Διιάδα, Θεκέιην, Αζήλα 1999, θαζψο θαη Δμάξηεζε θαη αλαπαξαγσγή, Ο θνηλσληθόο ξόινο ησλ εθπαηδεπηηθώλ ζηελ Διιάδα1850-1922, Θεκέιην, Αζήλα 2001. Δπάλζεο Υαηδεβαζηιείνπ, ηα ζύλνξα ησλ θόζκσλ, ε Διιάδα θαη ν Ψπρξόο πόιεκνο, 1952-1967, Παηάθε, Αζήλα 2009. Η.Κ. Υαζηψηεο, Δπηζθόπεζε ηεο ηζηνξίαο ηεο λενειιεληθήο δηαζπνξάο, Βάληαο, Θεζζαινλίθε 1993. Υξήζηνο Υαηδεησζήθ, Ιζηνξία ηεο Διιάδαο ηνπ 20 νπ αηώλα, Α θαη Β ηόκνο, Βηβιηφξακα, Αζήλα 2001.Richard Clogg, ύληνκε ηζηνξία ηεο λεόηεξεο Διιάδαο, Καξδακίηζα, Αζήλα 1993. Mark Mazower, θνηεηλή ήπεηξνο, Ο Δπξσπατθόο εηθνζηόο αηώλαο, Αιεμάλδξεηα, Αζήλα 2004. 7
ειιεληθφ ζηξαηφ, αθήλνληαο φκσο ηελ Διιάδα εθηεζεηκέλε ζηηο γεηηνληθέο θηινζπκκαρηθέο δπλάκεηο, Σνπξθία θαη Βνπιγαξία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο είλαη θαλεξά ππέξ ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ: ε εθπαίδεπζή ηνπ ζηε Πξσζηθή ηξαηησηηθή Αθαδεκία, ν γάκνο ηνπ κε ηελ αδεξθή ηνπ Κάηδεξ Γνπιηέικνπ ηνπ Β νθία θαη ε ζπκκαρηθή ζηξαηησηηθή ππεξνρή είλαη ζεκαληηθά αίηηα ηνπ θηινγεξκαληζκνχ ηνπ. Ζ πνιηηηθή θαηάζηαζε πνπ αθνινπζεί είλαη αζηαζήο. Ο Βεληδέινο πξνζπαζεί κε θάζε ηξφπν λα βνεζήζεη ηελ Αληάλη, πξψηα κε ηηο βιέςεηο ηνπ ζην πιεπξφ ηνπ Άγγινπ Τπνπξγνχ Δμσηεξηθψλ Έληνπαξλη Γθξέπ θη έπεηηα κε ηελ ππνζηήξημε ησλ Διιήλσλ ζηελ εθζηξαηεία ησλ Γαξδαλειίσλ, ρσξίο λα θαηαθέξεη λα δηαηεξήζεη πνιηηηθή ηζνξξνπία θαη ζηαζεξφηεηα 2.Μηα ζεηξά παξαηηήζεσλ θαη εζσηεξηθψλ ζπγθξνχζεσλ δηαξθεί κέρξη ηελ παξαίηεζε ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ ηνλ Ηνχλην ηνπ 1917 θαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπ απφ ηνλ γην ηνπ Αιέμαλδξν. ιν απηφ ην δηάζηεκα θάζε θνξά πνπ ε Διιάδα βνεζά εμσηεξηθέο δπλάκεηο δηεθδηθεί σο αληάιιαγκα εδάθε ζηελ Μηθξά Αζία. Αιιά θαη ε Ηηαιία κεηά ηε ζπλζήθε ηνπ Λνλδίλνπ ην 1915 έρεη βιέςεηο πξνο ηελ Αλαηνιή. Έηζη ην Μάξηην ηνπ 1919 ηηαιηθέο δπλάκεηο απνβηβάδνληαη ζηελ Αηηάιεηα θαη δχν κήλεο αξγφηεξα ειιεληθέο δπλάκεηο θηάλνπλ ζηε κχξλε. Ζ ειιεληθή απνβίβαζε πξνθαιεί ειιελνηνπξθηθή ζχγθξνπζε, παξά ηελ παξνπζία ηνπ Έιιελα Όπαηνπ Αξκνζηή Αξηζηείδε ηεξγηάδε, ν νπνίνο ππνζηεξίδεη ηελ ηζφηεηα αλάκεζα ζηηο δχν πιεπξέο. Ζ κνπζνπικαληθή πιεπξά θαηαγξάθεη απψιεηεο θαη ην ηνπξθηθφ εζληθφ αίζζεκα αλαβηψλεη, κε απνηέιεζκα ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1920 ν Μνπζηαθά Κεκάι Αηαηνχξθ καδί κε ηνπο Σνχξθνπο εζληθηζηέο λα δηαθεξχμνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο απφ ηελ θπβέξλεζε. Οη Ηηαινί έξρνληαη ζε άκεζν ζπκβηβαζκφ καδί ηνπο. ηηο 10 Απγνχζηνπ ηνπ 1920 ππνγξάθεηαη ε πλζήθε ησλ εβξψλ. χκθσλα κε ηε ζπλζήθε απηή, ε κχξλε θαη ε ελδνρψξα ηεο γηα 5 ρξφληα ζα ήηαλ κελ ππφ ηνπξθηθή θπξηαξρία, αιιά ζα δηνηθνχληαλ απφ ηελ Διιάδα, ελψ ζηε ζπλέρεηα ζα κπνξνχζε λα πξνζαξηεζεί ζε απηή. Ζ ζπλζήθε απηή έθαλε ηδηαίηεξα πεξήθαλνπο ηνπο Βεληδειηθνχο, πνπ ζεσξνχζαλ πσο πιεζίαδαλ ζηελ πινπνίεζε ηεο Μεγάιεο Ηδέαο. Κη ελψ φινη ζεσξνχζαλ πσο ζηηο επεξρφκελεο εθινγέο ληθεηήο ζα είλαη ν Βεληδέινο, κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ βαζηιηά Αιέμαλδξνπ ν θηιειεχζεξνο πξσζππνπξγφο ράλεη ηηο εθινγέο θαη απηνεμνξίδεηαη απνγνεηεπκέλνο. Ο ιαφο ηεο ρψξαο κεηά απφ ηφζα ρξφληα πνιέκνπ θαη ηελ έληνλε αλάκεημε ησλ εμσηεξηθψλ Γπλάκεσλ ζηα εζσηεξηθά δεηήκαηα είλαη 2 Βι. Richard Clogg, ύληνκε Ιζηνξία ηεο Νεόηεξεο Διιάδαο, Καξδακίηζα, Αζήλα 1993, ζει. 160. 8
δπζαξεζηεκέλνο. Έηζη ην δεκνςήθηζκα γηα ηελ παιηλφξζσζε ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ ηνπ Α ηνλ επαλαθέξεη, θαη ην πνιηηηθφ ζθεληθφ αιιάδεη θαη πάιη. Ζ άθημε ηνπ απνηέιεζε αθνξκή γηα ηηο δπλάκεηο ηεο Αληάλη, πνπ κέρξη ηφηε ζηήξηδαλ ηελ Διιάδα, λα ζπλζεθνινγήζνπλ κε ηνλ Κεκάι θαη λα απνζχξνπλ ηα ζηξαηεχκαηά ηνπο απφ ηελ Μηθξά Αζία. Σν εζηθφ ησλ Διιήλσλ ζηξαηησηψλ έρεη πέζεη, ελψ επηβαξχλεηαη θαη απφ ηελ αιιαγή ησλ αμησκαηηθψλ απφ ηνλ βαζηιηά. Πνληάξνληαο ζηελ ζπκπάζεηα ηνπ Λφπλη Σδσξηδ, ηα ειιεληθά ζηξαηεχκαηα εμαπνιχνπλ επίζεζε ππφ ηε δηνίθεζε ηνπ βαζηιηά θαη θηάλνπλ κέρξη ην πνηακφ αγγάξην, πεξίπνπ 40 κίιηα έμσ απφ ηελ Άγθπξα. Δθεί φκσο δηαπηζηψλνπλ ηελ αδπλακία ηνπο ηφζν πιηθά, αθνχ πιένλ δελ έρνπλ ηε βνήζεηα ησλ Γπλάκεσλ, αιιά θαη εζηθά. Έηζη νπηζζνρσξνχλ ζηε ζηδεξνδξνκηθή γξακκή ηνπ Αθηφλ Καξαρηζάξ- Δζθί ερίξ. Αθνινπζεί ην πλέδξην ηνπ Παξηζηνχ, κε ηηο πξνηάζεηο ηνπ Καξδφλ γηα ζπκβηβαζηηθή εηξήλε θαη νξγαλσκέλε απνρψξεζε ησλ ειιεληθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηε Μηθξά Αζία, θαζψο επίζεο θαη γηα αλάζεζε ζηελ Κνηλσλία ησλ Δζλψλ ηεο πξνζηαζίαο ησλ ειιεληθψλ πιεζπζκψλ. ην κεηαμχ, θαη ελψ νη Έιιελεο δεηνχλ απφ ηνπο ζπκκάρνπο λα κπνπλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, νη Σνχξθνη απαηηνχλ άλεπ φξσλ νπηζζνρψξεζε. Σειηθά ν Κεκάι αληεπηηίζεηαη θαηά ησλ Διιήλσλ ζην Αθηφλ Καξαρηζάξ ζηηο 26 Απγνχζηνπ ηνπ 1922. ηηο 8 επηεκβξίνπ ν ειιεληθφο ζηξαηφο εθθελψλεη ηε κχξλε θαη ηελ επφκελε θηφιαο κέξα κπαίλεη ζηε πφιε ν ηνπξθηθφο ζηξαηφο. Δλψ ζηελ αξρή δηαηεξείηαη ε ηάμε, ην βξάδπ αξρίδνπλ νη θφλνη θαη νη ιεειαζίεο θαηά ησλ Διιήλσλ. Αθνινπζεί αθαηάζρεηε ζθαγή Διιήλσλ θαη Αξκελίσλ, φπνπ ράλνληαη 90.000 Υξηζηηαλνί. Μηα κεγάιε ππξθαγηά θαηαζηξέθεη ηελ ειιεληθή, ηελ αξκεληθή θαη ηε θξάγθηθε ζπλνηθία. ε ζπλζήθεο παληθνχ, πεξίπνπ 250.000 άηνκα ηξέρνπλ ζηηο απνβάζξεο γηα λα γιηηψζνπλ απφ ηε θσηηά, αιιά ηα ζπκκαρηθά πινία δηαηεξνχλ ηελ πξνκειεηεκέλε ηνπο νπδεηεξφηεηα. Με ηα ειιεληθά ζηξαηεχκαηα λα έρνπλ θαηαθχγεη ζηα ειιεληθά λεζηά, ν πνιηηηζκφο πνπ σο ηφηε αλζνχζε ζηελ αλαηνιηθή πιεπξά ηνπ Αηγαίνπ δελ έρεη πιένλ θακηά ειπίδα ζσηεξίαο. Με ηηο ηξαγηθέο απηέο εμειίμεηο, ν ειιεληθφο ιαφο εγθαηαιείπεη ηε Μεγάιε Ηδέα θαη ν βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο απνκαθξχλεη ηελ θπβέξλεζή ηνπ. ρεκαηίδεηαη επαλαζηαηηθή επηηξνπή απφ ηνπο ζπληαγκαηάξρεο Πιαζηήξα θαη Γνλαηά θαη απφ ηνλ πινίαξρν Φσθά, ν δε βαζηιηάο αληηθαζίζηαηαη απφ ηνλ γην ηνπ Γεψξγην. Πξνθεηκέλνπ λα θαηεπλάζεη ηα πλεχκαηα, ε λέα θπβέξλεζε επηζπκεί λα απνδψζεη επζχλεο γηα ηελ θαηαζηξνθή. ηε «Γίθε ησλ έμη» ζην Γνπδί, θαηαδηθάδνληαη ζε ζάλαην γηα εζράηε πξνδνζία νη έμη απφ ηνπο νρηψ θαηεγνξνχκελνη, νη αμησκαηηθνί Γνχλαξεο, Πξσηνπαπαδάθεο, ηξάηνο, Μπαιηαηδήο, Θενηφθεο θαη Υαηδεαλέζηεο, πνπ 9
εθηεινχληαη ζηηο 28 Ννεκβξίνπ ηνπ 1922. Σν γεγνλφο απηφ ζνθάξεη ηφζν ηνλ ειιεληθφ φζν θαη ηνλ επξσπατθφ θφζκν. Πνιινί ην ραξαθηεξίδνπλ σο δηθαζηηθφ θφλν, ν Καδαληδάθεο ιέεη πσο ήηαλ κηα πξάμε εζληθνχ δένπο. Σν νξηζηηθφ ηέινο ηεο Μεγάιεο Ηδέαο ζεκαηνδνηείηαη ηνλ Μάξηην ηνπ 1923 απφ ηε ζπλζήθε ηεο Λσδάλεο, νπφηε ηα ζχλνξα ηεο Διιάδαο απνθηνχλ ηε ζεκεξηλή ηνπο κνξθή. Ήδε απφ ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1923 ν Βεληδέινο έρεη ζπλζεθνινγήζεη κε ηνλ Σνχξθν Ηζκέη Ηλνλνχ γηα ηελ αλαγθαζηηθή αληαιιαγή Σνχξθσλ πνιηηψλ νξζφδνμνπ ζξεζθεχκαηνο, εγθαηεζηεκέλνπο ζε ηνπξθηθφ έδαθνο, κε Έιιελεο κνπζνπικάλνπο εγθαηεζηεκέλνπο ζε ειιεληθφ έδαθνο, εμαηξνπκέλσλ ησλ Διιήλσλ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο πνπ εγθαηαζηάζεθαλ εθεί πξηλ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1918, ησλ θαηνίθσλ ηεο Ίκβξνπ θαη ηεο Σελέδνπ, θαζψο επίζεο θαη ησλ Μνπζνπικάλσλ ηεο Γπηηθήο Θξάθεο. Οπζηαζηηθά 380.000 Μνπζνπικάλνη αληαιιάρζεθαλ κε 1.200.000Υξηζηηαλνχο. Αλαιπηηθφηεξα, ν αξηζκφο πξνζθχγσλ απφ ηελ κχξλε, ηελ Ησλία θαη ηελ Πξνπνληίδα αλήιζε ζε πεξίπνπ 600.000. Αθνινχζεζαλ πεξίπνπ 250.000 Θξάθεο, 300.000 Πφληηνη θαη Μηθξαζηάηεο, θαη ηέινο 38.000 Κσλζηαληηλνππνιίηεο. Άιινη ζηξηκσγκέλνη ζε πιενχκελα θαη ηξέλα θη άιινη ζε θαξαβάληα, θαηαθζάλνπλ θπξίσο ζηελ Αζήλα, ηνλ Πεηξαηά θαη ζε πεξηνρέο ηεο Μαθεδνλίαο θαη ηεο Θξάθεο. Ζ αζξφα απηή εηζξνή θέξλεη κεγάιε θηψρεηα θαη δπζηπρία. Παξ' φιν πνπ νκνγελνπνηείην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο, δεκηνπξγεί πνιιά άιια πξνβιήκαηα. Οη πξφζθπγεο πνξεχνληαη κε ηηο άζρεκεο εηθφλεο απφ ηελ παηξίδα πνπ ράζαλε. ηελ επαξρία γίλεηαη θαηακεξηζκφο ησλ αγξνηηθψλ εδαθψλ ψζηε λα θαιιηεξγήζνπλ ηε γε θαη λα θηηάμνπλ λένπο νηθηζκνχο. ηελ Αζήλα, θαηαθιχδνπλ απιέο, εθθιεζίεο, εμψζηεο ζεάηξσλ αιιά θαη δεκφζηνπο ρψξνπο κηαο πξσηεχνπζαο πνπ ζπκίδεη ρσξηφ. Γεκηνπξγνχληαη νη πξψηνη πξνζθπγηθνί θαηαπιηζκνί ζηε Γξαπεηζψλα, ηελ Καηζαξηαλή, ηνπο Πνδαξάδεο θαη ηελ Κνθθηληά. Αλ θαη ε εγθαηάζηαζή ηνπο εθεί ζεσξείηαη πξνζσξηλή, θαη παξά ηε κηδέξηα θαη ηε θηψρεηα, ν ηφπνο ζθχδεη απφ δσή ράξε ζηελ ηφζν δηαθνξεηηθή ηνπο θνπιηνχξα. Γλσζηφ είλαη πσο νη Μηθξαζηάηεο έθεξαλ καδί ηνπο έλα ζπνπδαίν κνπζηθφ θεθάιαην. εκαληηθά νλφκαηα φπσο ν Σνχληαο, ν Γξαγάηζεο, ν θαξβέιεο, ν Γηακάληεο, ν Πεξηζηέξεο, ν Παπάδνγινπ, ν Σνκπνχιεο, ν Αζίθεο θαη άιινη γλσζηνί ζπλζέηεο θαη κνπζηθνί έθεξαλ καδί ηνπο έλα λέν ηδίσκα 3. 3 ηάζεο Γακηαλάθνο, Η θνηλσληνινγία ηνπ ξεκπέηηθνπ, Πιέζξνλ, Αζήλα 2001, θεθ. 3, ζει. 155. 10
εκαληηθή ήηαλ ε επηξξνή ησλ πξνζθχγσλ θαη ζην δεκνςήθηζκα πνπ θαηάξγεζε ηε κνλαξρία θαη εδξαίσζε ηε δεκνθξαηία. Ζ θαηάζηαζε πνπ βξήθαλ νη πξφζθπγεο ζηελ Διιάδα ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο ηαμηθέο αληηζέζεηο πνπ δεκηνχξγεζε ε κηζζσηή εξγαζία, ε νπνία εηζρψξεζε ζε φινπο ηνπο ηνκείο (γεσξγίαηζηθιίθηα, ηξάπεδεο, βηνκεραλία, θισζηνυθαληνπξγεία, λαππεγεία). Οη πξφζθπγεο απνξξνθψληαη ζε ηέηνηεο ζέζεηο εξγαζίαο, άιινη επηδίδνληαη ζην εκπφξην, ην νπνίν θαηέρνπλ, άιινη πάιη εληζρχνπλ ηνλ εθεδξηθφ ζηξαηφ θαη επεξεάδνπλ ζεηηθά ηελ παγίσζε ηεο βηνκεραληθήο θπζηνγλσκίαο ηεο ρψξαο 4. Σα πξνβιήκαηα φκσο ζηελ παξαγσγή, ιφγσ ηεο έιιεηςεο πξψησλ πιψλ θαη ηνπ μεπεξαζκέλνπ κεραλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ, δελ επηηξέπνπλ ζηελ Διιάδα λα αλαπηπρζεί θαη ε νηθνλνκία παξακέλεη ζπλερψο αζηαζήο. Ο ξφινο ησλ πξνζθχγσλ ηελ επνρή εθείλε είλαη θπξίσο απηφο ηνπ εθεδξηθνχ εξγάηε. Σφηε νξγαλψλνληαη νη πξψηεο εξγαηηθέο θηλεηνπνηήζεηο (1923). ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηεο Διιάδαο σο ιχζε παξνπζηάδνληαη ηα δάλεηα, ηα νπνία ζα δηαηεξνχζαλ ηελ Διιάδα ζε θαιή νηθνλνκηθή, πνιηηηθή αιιά θαη θνηλσληθή ζέζε. Χο πξνθαηαβνιή γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ηάμεσο θαηά ηελ άθημε ησλ πξνζθχγσλ ε Διιάδα ιακβάλεη 12.300.00 ιίξεο. Σα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα φκσο δελ ιχζεθαλ. Ζ απνδνρή ηνπ δαλείνπ ζεκαίλεη φηη απνδέρνληαη πιένλ νη Έιιελεο ηελ εμάξηεζή ηνπο απφ ηηο μέλεο δπλάκεηο. Ζ αιιαγή ησλ ζπλφξσλ είλαη άιινο έλαο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη αξθεηέο πεξηνρέο ηεο επαξρίαο, αθνχ ηηο απέθνςε απφ πφιεηο κε ηηο νπνίεο είραλ εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο θαη πνπ ηψξα βξίζθνληαη εθηφο ζπλφξσλ. Ζ θαηάζηαζε ζηε γεσξγία είλαη επίζεο δξακαηηθή, δχζθνια είλαη ηα πξάγκαηα θαη ζηε βηνκεραλία θαη πνιιέο ηξάπεδεο θιείλνπλ. Γηα φια απηά είλαη ζεκαληηθή ε επηξξνή ηνπ κεγάινπ θξαρ ηεο Ακεξηθήο (1929) 5. πσο είλαη θπζηθφ, ε θξίζε δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζην νηθνλνκηθφ επίπεδν, αιιά πεξλά θαη ζην πνιηηηθφ, φπνπ νη θπβεξλήζεηο δηαδέρνληαη ε κία ηελ άιιε, θαη ν Βεληδέινο αγσλίδεηαη λα δηνξζψζεη ηηο δηπισκαηηθέο ζρέζεηο κε ηηο γεηηνληθέο ρψξεο. Παξά ηα κέηξα ηεο θπβέξλεζήο ηνπ, θξίζε ζηελ νηθνλνκία νδεγεί ην 1931 ζε αδπλακία εμππεξέηεζεο ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο θαη ππνηίκεζε ηεο δξαρκήο. Σελ ππνηίκεζε 4 Υξήζηνο Υαηδεησζήθ, «Οη πξφζθπγεο θαη ε αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ θαπηηαιηζκνχ», ζην Ιζηνξία ηεο Διιάδαο ηνπ 20νπ αηώλα, Σφκνο Β, Μέξνο 1ν, Βηβιηφξακα, Αζήλα 2001, ζει. 20-26. 5 Υξήζηνο Υαηδεησζήθ, «Ζ δηεζλήο νηθνλνκηθή θξίζε θαη ηα ελδνγελή πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο», ζην Ιζηνξία ηεο Διιάδαο ηνπ 20νπ αηώλα, Σφκνο Β, Μέξνο 1ν, Βηβιηφξακα, Αζήλα 2001, ζει. 43-45. 11
αθνινπζεί ε πηψρεπζε ηνπ Γεκνζίνπ, πνπ παξαζέξλεη θαη πνιιέο επηρεηξήζεηο. ηφρνο πιένλ είλαη ε απηάξθεηα. Μεηά ην 1932 αξρίδεη ε παξαγσγή δεκεηξηαθψλ θαη ε εμαγσγή θαπλνχ ζηε Γεξκαλία, αιιά θαη θάπνηα πξψηα θαιά βήκαηα ζηε λαπηηιία. Σν 1934 φκσο ε αμία ησλ εμαγσγψλ πέθηεη ζηα κηζά, αθνχ πιένλ ε δηεζλήο νηθνλνκηθή θξίζε έρεη ρηππήζεη γηα θαιά ηελ Δπξψπε, θη έηζη κεηψλεηαη ην ζπλάιιαγκα θαη ε λαπηηιία. Απφ ην 1933, ηα 2/3 ησλ θξαηηθψλ δαλείσλ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα απνπιεξσζνχλ νη ηφθνη ησλ δαλείσλ γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο νηθνλνκίαο ησλ πξνζθχγσλ. Ο Βεληδέινο ράλεη ηηο εθινγέο θαη ν εζληθφο δηραζκφο έρεη μαλά μππλήζεη κεηά ην απνηπρεκέλν πξαμηθφπεκα ηνπ Πιαζηήξα. Οη δπν ηνπο απηνεμνξίδνληαη ζηε Γαιιία θαη, κεηά ηελ ζχληνκε θπβέξλεζε ηνπ Γεκεξηδή ην 1936, ν Βαζηιηάο δηνξίδεη πξσζππνπξγφ ηνλ Μεηαμά. Λίγν κεηά ην ζάλαην ηνπ Γεκεξηδή πεζαίλεη ν Βεληδέινο, ν Παπαλαζηαζίνπ, ν ζηξαηεγφο Κνλδχιεο θαη νη δχν πξφεδξνη ηεο Γεκνθξαηίαο, Κνπληνπξηψηεο θαη Εαΐκεο. Ζ Διιάδα, πιένλ νξθαλή απφ πνιηηηθνχο, κε έλα εξγαηηθφ θίλεκα ζε αλαβξαζκφ ζα ζεκαδεπηεί απφ ηελ εκεξνκελία ηεο 4 εο Απγνχζηνπ, φηαλ ν Βαζηιηάο ζα δερζεί ηελ πξφηαζε ηνπ Μεηαμά γηα αλαζηνιή θάπνησλ άξζξσλ ηνπ πληάγκαηνο. Σφηε εξγάηεο επηζηξαηεχνληαη γηα ηε ιεηηνπξγία ησλ εξγνζηαζίσλ, επηβάιιεηαη ινγνθξηζία ζηνλ Σχπν θαη ε Βνπιή ηειεί ππφ δηάιπζε. Οη ζπλζήθεο απηέο δελ κπνξνχζαλ λα κελ επεξεάζνπλ ηελ θαιιηηερληθή δσή. Σφζν ην Τπνπξγείν Σχπνπ θαη Σνπξηζκνχ ηνπ Μεηαμά, φζν θαη ν Σχπνο, επηβάιινπλ ινγνθξηζία ζην ιατθφ ηξαγνχδη 6, πξάγκα πνπ έρεη επηπηψζεηο ηφζν ζηε ζεκαηνινγία φζν θαη ζην ιεμηιφγην. Σα λέα πξφζσπα πνπ εκθαλίδνληαη σζηφζν (Σζηηζάλεο, Υηψηεο, Παπατσάλλνπ, Υαηδερξήζηνο θ.α.), νξίδνπλ θαιιηηερληθά ην ηέινο ηεο πξνπνιεκηθήο πεξηφδνπ. Σελ επνρή 1938-40 ην κηθξαζηαηηθφ ζηνηρείν εθιείπεη, θάπνηνη απφ ηνπο δεκηνπξγνχο έρνπλ πεζάλεη ελψ άιινη δελ θαηάθεξαλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζηελ λέα πξαγκαηηθφηεηα. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο θπβέξλεζεο ηνπ Μεηαμά γίλνληαη ζεκαληηθά βήκαηα πξνο ηελ πινπνίεζε ησλ βηνκεραληθψλ θαη γεληθφηεξα νηθνλνκηθψλ ζηφρσλ. Υαξίδνληαη ηα αγξνηηθά ρξέε, πξνσζείηαη ε αλάπηπμε θαη ε εθβηνκεράληζε, πξάγκα πνπ δηθαηνινγεί ηελ ιατθή αλνρή ζην έιιεηκκα δεκνθξαηίαο. Γηα δέθα ρξφληα ν Μεηαμάο δελ ζπγθαιεί ηε Βνπιή, πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ε θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο θνκκνπληζηέο, ησλ νπνίσλ νη πνιηηηθνί εθπξφζσπνη εμνξίδνληαη ζηα λεζηά απφ ηνλ Τπνπξγφ Γεκφζηαο Σάμεο Κψζηα Μαληαδάθε. Καηά ηελ εμνξία ηνπο νη αξηζηεξνί 6 Βι. ηάζεο Γακηαλάθνο, Η θνηλσληνινγία ηνπ ξεκπέηηθνπ, Πιέζξνλ, Αζήλα 2001, ζει.241. 12
δέρνληαη πνιχ ηαπεηλσηηθή ζπκπεξηθνξά. Πηέδνληαη κε ηε βία λα ππνγξάςνπλ ζχκθσλν κε ην νπνίν λα αξλνχληαη ην πνιηηηθφ ηνπο παξειζφλ, θαηαγγέιινληαο ηνπο ζπληξφθνπο ηνπο. Σν εγεηηθφ θιίκα ηεο Διιάδαο αληηγξάθεη εκθαλψο ηνλ ζχγρξνλφ ηνπ ηηαιηθφ θαζηζκφ θαη Γεξκαληθφ Ναδηζκφ. Ο ίδηνο ν Μεηαμάο απηναλαθεξχζζεηαη ν «πξψηνο εξγάηεο» ή ν «πξψηνο αγξφηεο» θαη αξέζθεηαη λα απνθαινχλ «Αξρεγφ». Ζ Γεξκαλία ηνλ ζηεξίδεη, αγνξάδνληαο π.ρ. ην 1938 αγφξαζε ην 40% ησλ Διιεληθψλ θαπλψλ. κσο ν ηνξπηιηζκφο ηνπ ζσξεθηνχ «Έιιε» ηελ εκέξα ηεο Κνηκήζεσο ηεο Θενηφθνπ ζηε Σήλν ζα ππξνδνηήζεη ηηο ειιελντηαιηθέο ζρέζεηο. Ο Μνπζνιίλη, απνβιέπνληαο ζε κηα ζπκκαρηθή κεζνγεηαθή θαη βαιθαληθή πνιηηηθή, ζηέιλεη κέζσ ηνπ πξεζβεπηή ηνπ, ηελ 28 ε Οθησβξίνπ ηνπ 1940 ζηηο 3.00π.κ., έλα ηαπεηλσηηθφ ηειεζίγξαθν ζηνλ Μεηαμά ζην νπνίν αγλνεί ηα ειιεληθά θπξηαξρηθά δηθαηψκαηα. Δίλαη πξνθαλέο φηη ζεσξεί πσο εζηθά θαη πιηθά ε Διιάδα δελ είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζεη κηα επηθείκελε επίζεζε. κσο ν Μεηαμάο απαληά «φρη» θαη αλαζέηεη ζηνλ ζηξαηεγφ Παπάγν λα αλαζπληάμεη ηνλ εζληθφ ζηξαηφ. Δθεί εκπνδίδεηαη ε ζπκκεηνρή ησλ βεληδειηθψλ αμησκαηηθψλ, νη νπνίνη επηζηξαηεχνληαη ηειηθά απφ ηελ British Special Operations Executive, ζρεκαηίδνληαο ην δηθφ ηνπο πνιεκηθφ δίθηπν. ηελ πνιεκηθή ζχγθξνπζε πνπ αθνινπζεί, νη λίθεο ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ (ζηηο 22 Ννεκβξίνπ θαηαιακβάλεη ηελ Κνξπηζά, ζηηο 6 Γεθεκβξίνπ ηνπο Άγηνπο αξάληα θαη ζηηο 8 Γεθεκβξίνπ ην Αξγπξφθαζηξν) είλαη θαηαιπηηθέο γηα ηελ πάιε ελάληηα ζηνλ Άμνλα, ν νπνίνο επεθηείλεηαη πιένλ ζηα Βαιθάληα. Χζηφζν ν Μεηαμάο γηα λα κε πξνθαιέζεη ηνλ Υίηιεξ αξλείηαη ηε βνήζεηα ηνπ Σζψξηζηι, θαη ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1941 πεζαίλεη. Ο λένο πξσζππνπξγφο Αιέμαλδξνο Κνξπδήο καδί κε ηνλ Βαζηιηά Γεψξγην θαη ηνλ ζηξαηεγφ Παπάγν ζπλαληηνχληαη κε Βξεηαληθή απνζηνιή κε ζηφρν ηελ αληίζηαζε ζηε γεξκαληθή απεηιή. Σν εζηθφ ηνπ ζηξαηνχ θαη νιφθιεξνπ ηνπ ειιεληθνχ ιανχ είλαη πεζκέλν, νη δπλάκεηο πνπ αληηζηέθνληαη ζηε Μαθεδνλία είλαη πιένλ εμαζζελεκέλεο. Ζ απηνθηνλία ηνπ Κνξπδή ζηηο 18/4 ζα θνξπθψζεη ην δξάκα. χληνκα αληηθαζίζηαηαη απφ ηνλ Δκκαλνπήι Σζνπδεξφ, ε επεηξσηηθή Διιάδα φκσο θαηαξξέεη θαη ε ειιεληθή θπβέξλεζε απνζχξεηαη ζηελ Κξήηε. Λεηηνπξγεί εθεί κέρξη ηηο 20 Μαΐνπ, νπφηε νη Γεξκαλνί θαηαιακβάλνπλ ηελ Κξήηε θαη αλαγθάδεηαη λα κεηαθεξζεί ζηελ Αίγππην. Σνλ Ηνχλην ηνπ 1941 ε Διιάδα βξίζθεηαη ζηελ θαηνρή ησλ Γεξκαλψλ ησλ Ηηαιψλ θαη ησλ Βνχιγαξσλ. Οη Έιιελεο πξνζπαζνχλ λα επηβηψζνπλ θάησ απφ άζιηεο ζπλζήθεο, ρηιηάδεο άλζξσπνη πεζαίλνπλ απφ ηελ πείλα θαη ηελ έιιεηςε θαξκάθσλ. Οη Βνχιγαξνη εγθαζηζηνχλ επνίθνπο ζηε Μαθεδνλία ελψ νη Γεξκαλνί θαηαζηξέθνπλ 13
νιφθιεξα ρσξηά. Σν Διιελνεβξατθφ ζηνηρείν ηεο Θεζζαινλίθεο εμαθαλίδεηαη νινθιεξσηηθά, νη καπξαγνξίηεο εθκεηαιιεχνληαη ηελ εμαζιίσζε ησλ ζπκπαηξησηψλ ηνπο. Ζ πξψηε νξγαλσκέλε θίλεζε αληηκεηψπηζεο ηεο θαηάζηαζεο έξρεηαη απφ ηελ Αξηζηεξά θαη είλαη ε δεκηνπξγία ηνπ Δζληθνχ Απειεπζεξσηηθνχ Μεηψπνπ (ΔΑΜ), ην νπνίν ζχληνκα απέθηεζε παξαθιάδηα φπσο ην Δξγαηηθφ Δζληθφ Απειεπζεξσηηθφ Μέησπν (ΔΔΑΜ), ε Δζληθή Αιιειεγγχε (ΔΑ) αιιά θαη ε Δληαία Παλειιαδηθή Οξγάλσζε Νενιαίαο (ΔΠΟΝ). Οη αληάξηεο ηνπ Δζληθνχ Λατθνχ Απειεπζεξσηηθνχ ηξαηνχ (ΔΛΑ) βγαίλνπλ ζηα βνπλά ην θαινθαίξη ηνπ 1942, κε εγεηηθή κνξθή ηνλ Αζαλάζην Κιάξα, γλσζηφ σο Άξε Βεινπρηψηε. Παξάιιεια δεκηνπξγνχληαη θαη νη κε θνκκνπληζηηθέο νξγαλψζεηο, φπσο ν Δζληθφο Γεκνθξαηηθφο Διιεληθφο χλδεζκνο(δγδ) θαη ε Δζληθή θαη Κνηλσληθή Απειεπζέξσζεο (ΔΚΚΑ). Οη αληάξηεο, κε ηε βνήζεηα ησλ Βξεηαλψλ, ζπλεξγάδνληαη κε επηηπρία παξά ηηο κεηαμχ ηνπο αληηζέζεηο, φπσο ηελ 25 ε Ννεκβξίνπ ηνπ 1942 νπφηε απνζπάζκαηα ηεο ΔΓΔ θαη ηνπ ΔΛΑ κε ηελ νκάδα Υάξιηλγθ αλαηηλάδνπλ ηελ γέθπξα ηνπ Γνξγνπνηάκνπ, απνθφβνληαο έηζη κηα πνιχ ζεκαληηθή γξακκή αλεθνδηαζκνχ ησλ Γεξκαλψλ. Χζηφζν νη πνιηηηθέο δηαθνξέο ηνπο είλαη αγεθχξσηεο. Σνλ Αχγνπζην ηνπ 1943, αληηπξνζσπεία αληαξηψλ ζπλαληηέηαη ζην Κάηξν κε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε, ηνλ Βαζηιηά θαη ηνπο Βξεηαλνχο. Αηηνχληαη δεκνςήθηζκα γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο δεκνθξαηίαο, θαη ηελ αλάιεςε ηξηψλ βαζηθά ππνπξγείσλ, Δζσηεξηθψλ, ηξαηησηηθψλ θαη Γηθαηνζχλεο. Οη Βξεηαλνί αληηδξνχλ αξλεηηθά θαη ζηέιλνπλ ηνπο αληάξηεο πίζσ ζηελ Διιάδα, δεκηνπξγψληαο θιίκα εζληθνχ δηραζκνχ. Πεξηνξίδνπλ ηνλ ΔΓΔ ζηελ Ήπεηξν κε ηε ζπλζήθε ηεο Πιάθαο, πνπ ππνγξάθεηαη ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1944, φκσο ην ΔΑΜ έρεη ήδε δεκηνπξγήζεη ηελ Πνιηηηθή Δπηηξνπή Δζληθήο Απειεπζέξσζεο (ΠΔΔΑ) κε αξρεγφ ηνλ Αιέμαλδξν βψιν, πνπ πξνθαιεί ηελ θπβέξλεζε ειέγρνληαο ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο. ην κεηαμχ ηνλ Σζνπδεξφ δηαδέρεηαη ν νθνθιήο Βεληδέινο θαη ακέζσο κεηά ν Γεψξγηνο Παπαλδξένπ. ηαλ απνρσξνχλ νη Γεξκαλνί ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1944, ΔΛΑ θαη ΔΓΔ ζέηνπλ ηηο δπλάκεηο ηνπο ππέξ ηεο θπβέξλεζεο ηνπ Γεσξγίνπ Παπαλδξένπ, θη εθείλνο κε ηε ζεηξά ηνπ θάησ απφ ηελ δηνίθεζε ηνπ Βξεηαλνχ ζηξαηεγνχ θφκππ. Ο Παπαλδξένπ αληηκεησπίδεη ηεξάζηηα πξνβιήκαηα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειιείςεσλ θαη ηνπ πιεζσξηζκνχ, θαζψο θαη ηελ ηηκσξία ησλ δνζίινγσλ, ην πην επείγνλ φκσο είλαη ν αθνπιηζκφο ησλ αληαξηψλ θαη ε αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ εζληθφ ζηξαηφ. Ζ εηξεληθή απνζηξάηεπζε φκσο δελ πεηπραίλεη, ε έληαζε θιηκαθψλεηαη θαη, ππφ ηελ απεηιή ηεο 14
βξεηαληθήο παξέκβαζεο, ηειηθά ν Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ ΚΚΔ Γεψξγηνο ηάληνο δειψλεη πσο ζα παξαδψζνπλ ηα φπια. Οη αξηζηεξνί παξαηηνχληαη απφ ηελ θπβέξλεζε θαη ην ΔΑΜ θαιεί ζε ζπιιαιεηήξην, παξά ηηο αληηξξήζεηο ηνπ Παπαλδξένπ. ην χληαγκα ζπγθεληξψλνληαη ρηιηάδεο Αζελαίνη, θαη ε ζχγθξνπζε κε ηελ αζηπλνκία θαηαιήγεη ζε δεθαπέληε λεθξνχο θαη ρηιηάδεο ηξαπκαηίεο. Ο Σζψξηζηι δεηά απφ ηνλ θφκππ άκεζε θαηαζηνιή ηεο εμέγεξζεο, απνηξέπνληαο ηελ παξαίηεζε ηνπ Παπαλδξένπ. Σειηθά ν Σζψξηζηι επηζθέπηεηαη ηελ Διιάδα φπνπ δέρεηαη ηνλ δηνξηζκφ ηνπ Αξρηεπίζθνπνπ Γακαζθελνχ σο Αληηβαζηιέα κε ηνλ Πιαζηήξα σο πξσζππνπξγφ. ηηο 12 Φεβξνπαξίνπ ηνπ 1945, ζηε ζπκθσλία ηεο Βάξθηδαο ν ΔΛΑ παξαδίδεη ηα φπια, κε αληάιιαγκα ηελ πνιηηηθή ακλεζηία ησλ αξηζηεξψλ, ηελ εθθαζάξηζε ησλ ζπλεξγαηψλ ησλ Γεξκαλψλ αιιά θαη ηελ πξαγκαηνπνίεζε δεκνςεθίζκαηνο γηα ην πνιίηεπκα. Ζ ζπληεξεηηθή πιεπξά αληηδξά θαη θαηεγνξεί ηνλ ΔΛΑ φηη θξαηνχζε 8.000 νκήξνπο, νη νπνίνη βαζαλίζηεθαλ θαη εθηειέζηεθαλ. Οη αξηζηεξνί δηψθνληαη, ν Νίθνο Εαραξηάδεο επηζηξέθεη απφ ην Νηαράνπ θαη αλαιακβάλεη ηε ζέζε ηνπ Γεληθνχ Γξακκαηέα ηνπ ΚΚΔ. Ο Πιαζηήξαο παξαηηείηαη θαη ηε ζέζε ηνπ παίξλεη ν Βνχιγαξεο, κεηά ηελ παξαίηεζε ηνπ νπνίνπ ηελ θπβέξλεζε αλαιακβάλεη ν νθνχιεο, πνπ ζέινληαο λα θαηεπλάζεη ηα πλεχκαηα θεξχζζεη ακλεζηία γηα ηνπο αξηζηεξνχο θαη πξνθεξχζζεη εθινγέο. Σνλ Μάξηην ηνπ 1946 ηελ θπβέξλεζε αλαιακβάλεη ν Κσλζηαληίλνο Σζαιδάξεο. Δπίζεο πξαγκαηνπνηείηαη δεκνςήθηζκα, ην νπνίν σο απνηέιεζκα έρεη ηελ δηαηήξεζε ηεο κνλαξρίαο. Ο λένο πξσζππνπξγφο δελ επηρεηξεί λα γεθπξψζεη ηηο ζρέζεηο θπβέξλεζεοαξηζηεξψλ, απελαληίαο ζηε ζπλζήθε ηνπ Παξηζηνχ ιακβάλεη πνιχ ζθιεξά κέηξα ελαληίνλ ηνπο. Έηζη ζηηο 30 Μαξηίνπ ην 1946 γίλεηαη ε θνκκνπληζηηθή επίζεζε ζην Ληηφρσξν θαη ιίγνπο κήλεο κεηά δεκηνπξγείηαη ν Κνκκνπληζηηθφο Γεκνθξαηηθφο ηξαηφο κε δηνηθεηή ηνλ Μάξθν Βαθεηάδε. Σνλ ρεηκψλα 1946-47 μεθηλά ν εκθχιηνο πφιεκνο. Ο θνκκνπληζηηθφο Σχπνο απαγνξεχεηαη θαη ην ΚΚΔ ηίζεηαη εθηφο λφκνπ. Οη Βξεηαλνί αδπλαηνχλ πιένλ λα αλαιάβνπλ ηελ νηθνλνκηθή βνήζεηα ηεο Διιάδαο θαη εκπιέθνληαη νη Ακεξηθάλνη. ηηο 12 Μαξηίνπ ν πξφεδξνο Σξνχκαλ δεηά απφ ην Κνγθξέζν 400εθαη. δνιάξηα γηα λα βνεζήζεη ηνλ «ειεχζεξν θφζκν» απφ ηηο έλνπιεο κεηνλφηεηεο. Οη αληάξηεο αθνινπζνχλ ηελ ηαθηηθή ηνπ Βαθεηάδε «ρηχπα, θεχγα» θαη έρνπλ ηελ πιηθή βνήζεηα ηεο Βνπιγαξίαο, ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Αιβαλίαο. Σνλ Γεθέκβξην ηνπ 1947 θαηαθέξλνπλ λα δεκηνπξγήζνπλ κηα πξνζσξηλή δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε, πνπ φκσο δελ αλαγλσξίδεηαη απφ ηελ Κνκηλθφξκ, ην δηεζλέο Γξαθείν Πιεξνθνξηψλ ησλ Κνκκνπληζηηθψλ θαη Δξγαηηθψλ Κνκκάησλ. Ζ Γεληθή πλέιεπζε 15
ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ δεκηνπξγεί ηελ United Nations Special Committee on the Balkans (UNSCOB), κε ζθνπφ λα εξεπλήζεη πνηεο γξακκέο βνήζεηαο ζηα Βαιθάληα εληζρχνπλ ηνλ αγψλα ηνπ Γεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ. Ζ Διιάδα πιένλ απνηειεί πεδίν κάρεο ηνπ Φπρξνχ πνιέκνπ: ν Δζληθφο ζηξαηφο εληζρχεηαη απφ ηελ Ακεξηθή θαη ηελ Βξεηαλία θαη ν Γεκνθξαηηθφο ζηξαηφο απφ ηελ Βνπιγαξία ηε Γηνπγθνζιαβία θαη ηελ Αιβαλία, θπζηθά ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ ηάιηλ. Σν απνθνξχθσκα έξρεηαη ην 1948 φηαλ επηβάιιεηαη ζηξαηησηηθφο λφκνο θαη θφβνληαη νη επηθνηλσλίεο κεηαμχ Αζήλαο θαη Θεζζαινλίθεο. Ζ δηέλεμε ηνπ Σίην κε ηνλ ηάιηλ, απνδπλακψλεη ηελ Αξηζηεξά πνπ ηάζζεηαη κε ην Κξεκιίλν θαη ν Εαραξηάδεο αληηθαζηζηά ηνλ Βαθεηάδε. Ζ κάρε ηνπ Γξάκκνπ, ε ηειεπηαία κάρε αλάκεζα ζε Δζληθφ θαη Γεκνθξαηηθφ ζηξαηφ ζα ζεκαηνδνηήζεη ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ. Σν θαινθαίξη ηνπ 1949 ν Γεκνθξαηηθφο ζηξαηφο κε ηελ εγεζία ηνπ ΚΚΔ απνζχξνληαη ζηελ Αιβαλία θαη ηνλ Οθηψβξην ηνπ ίδηνπ έηνπο ην ΚΚΔ αλαγγέιιεη επίζεκα ην ηέινο ησλ ερζξνπξαμηψλ. Ίζσο ν Β Παγθφζκηνο Πφιεκνο λα απνηειεί κηα απφ ηηο πην ζθνχξεο ζειίδεο ηεο ζχγρξνλεο Διιεληθήο ηζηνξίαο, ζίγνπξα φκσο ν Δκθχιηνο πξφζζεζε κηα απίζηεπηε δηάζηαζε κίζνπο, κε απνηέιεζκα πεξίπνπ 80.000Έιιελεο λα ζθνησζνχλ κφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εκθπιίνπ, 20.000 λα θαηαδηθαζζνχλ γηα αδηθήκαηα ελάληηα ζην θξάηνο, 5.000 λα θαηαδηθαζζνχλ ζε ζαλαηηθή πνηλή ή ηζφβηα θαη 700.000 λα αλαγθαζηνχλ λα εγθαηαιείςνπλ ηα ζπίηηα ηνπο. Ζ αλαδηνξγάλσζε είλαη δχζθνιε, ελψ ε πνιηηηθή αζηάζεηα ζπλερίδεηαη. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1950 θαηαξγείηαη ν ζηξαηησηηθφο λφκνο ελψ παξάιιεια ηελ ίδηα ρξνληά αλαρσξεί ην ειιεληθφ εθζηξαηεπηηθφ ζψκα γηα λα εληαρζεί ζηηο δπλάκεηο ηνπ ΟΖΔ πνπ πνιεκνχλ ηνπο θνκκνπληζηέο ηεο Β. Κνξέαο. Σνλ επηέκβξην ηνπ 1951 δεκηνπξγείηαη θπβέξλεζε κε αξρεγφ ηνλ Πιαζηήξα θαη ε Βνπιή αλαζεσξεί ην ζχληαγκα πξνζηαηεχνληαο θάπνηεο δεκνθξαηηθέο ειεπζεξίεο. Ζ γεθχξσζε ηνπ ράζκαηνο αξηζηεξάο δεμηάο δελ έρεη αθφκε επηηεπρζεί, φκσο αξθεηέο ζαλαηηθέο πνηλέο θαηαξγήζεθαλ γηα πνιινχο θαηαδηθαζζέληεο. Σν ίδην έηνο ε Διιάδα φπσο θαη ε Σνπξθία κπαίλνπλ ζηε Ναηντθή ζπκκαρία. Σνλ Ννέκβξην ηνπ 1952 δηεμάγνληαη βνπιεπηηθέο εθινγέο πνπ νξίδνπλ ηελ έλαξμε κηαο πεξηφδνπ 11εηνχο ζηαζεξφηεηαο, κε πξσζππνπξγφ ηνλ Παπάγν θαη Τπνπξγφ πληνληζκνχ ηνλ πχξν Μαξθεδίλε. Σα νηθνλνκηθά κέηξα ηεο επνρήο πξνεηνηκάδνπλ ηελ δεκηνπξγία ηεο θαηαλαισηηθήο θνηλσλίαο ησλ δεθαεηηψλ 1960 θαη 1970. ε δηπισκαηηθφ επίπεδν επί ηάπεηνο ηίζεηαη ην Κππξηαθφ δήηεκα. Ζ Κχπξνο ηειεί ππφ Βξεηαληθή δηνίθεζε απφ ηε ζπλζήθε ηεο Λσδάλεο. Ο Αξρηεπίζθνπνο 16
Μαθάξηνο θαη ν Παπάγνο επηδηψθνπλ ηελ έλσζε ηνπ λεζηνχ κε ηελ Διιάδα, παξά ηηο βξεηαληθέο αληηξξήζεηο. Γηαδειψζεηο μεθηλνχλ ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζηελ Κχπξν, ππνθηλνχκελεο απφ ηελ Δζληθή Οξγάλσζε Κχπξησλ Αγσληζηψλ (ΔΟΚΑ). Οη Βξεηαλνί ελζαξξχλνπλ θαη ππνθηλνχλ ηνπο Σνχξθνπο, κε απνηέιεζκα ηηο έληνλεο ζπγθξνχζεηο ζηελ Πφιε ην 1955, πνπ ζηφρν έρνπλ ηελ δηάιπζε ηεο εθεί παξνηθίαο ησλ Διιήλσλ. Οη Έιιελεο αληηδξνχλ απνζχξνληαο ηνπο ζηξαηεγνχο ηνπο απφ ηε λαηντθή βάζε ηεο κχξλεο θαη νη δηπισκαηηθέο ζρέζεηο ηεο ρψξαο θινλίδνληαη. Δζσηεξηθά ην πνιηηηθφ ζθεληθφ έρεη πιένλ αιιάμεη. Ηδξχεηαη ε Δζληθή Ρηδνζπαζηηθή Έλσζε απφ ηνλ Κσλζηαληίλν Καξακαλιή θαη ε Γεκνθξαηηθή Έλσζε απφ ηνλ Γεψξγην Παπαλδξένπ. Γηα πξψηε θνξά ην 1956 νη γπλαίθεο απνθηνχλ δηθαίσκα ςήθνπ. Ο Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο ζα δηαηειέζεη πξσζππνπξγφο απφ ην 1958 σο ην 1961. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ζεηείαο ηνπ ην Κππξηαθφ δήηεκα δελ ζα ζηακαηήζεη λα απαζρνιεί ηε ρψξα, θαη ηειηθά ην 1959 ε Διιεληθή θπβέξλεζε κε ηνλ Σνχξθν Αληάλ Μεληξέο ζε ζπλάληεζε ηνπο ζηε Επξίρε αλαγθάδνπλ ηνπο Βξεηαλνχο λα δερηνχλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ λεζηνχ. Ζ νηθνλνκία ηεο ρψξαο ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θάλεη ζεκαληηθφηαηα βήκαηα. Απμάλεηαη ην θαηά θεθαιήλ εηζφδεκα, ν ηνπξηζκφο θαη ην κεηαλαζηεπηηθφ ζπλάιιαγκα, ελψ δεκηνπξγνχληαη ηα κεγάια ζεκεξηλά αζηηθά θέληξα, ζπλέπεηα ελφο έληνλνπ ξεχκαηνο αζηπθηιίαο. Ζ δεθαεηία ηνπ 1960 είλαη πεξίνδνο έληνλνπ θαηαλαισηηζκνχ θαη αληζφηεηαο ζηελ θαηαλνκή πινχηνπ. Ζ πνιηηηθή δσή γλσξίδεη θαη πάιη θξίζε φηαλ ην εθινγηθφ απνηέιεζκα ηνπ 1961, πνπ εκθαλίδεη λίθε ηνπ Καξακαλιή κε 51%, θαηαγγέιιεηαη απφ ηελ αληηπνιίηεπζε σο λνζεπκέλν. Σνλ επφκελν ρξφλν ε θπβέξλεζε μεθηλά ελέξγεηεο γηα ηελ έληαμε ηεο ρψξαο ζηε Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα (ΔΟΚ), κηα ελέξγεηα πνπ ζα νινθιεξσζεί ην 1984. Σνλ Μάην ηνπ 1963 μεζπά έλα κείδνλ πνιηηηθφ ζθάλδαιν, ε απνθάιπςε ηεο εκπινθήο δεμηψλ εμσθνηλνβνπιεπηηθψλ ζηελ δνινθνλία ηνπ αξηζηεξνχ γηαηξνχ Γξεγφξε Λακπξάθε ζηε Θεζζαινλίθε. ηελ αλαζηάησζε πνπ αθνινπζεί, ε κείσζε ηεο βνήζεηαο ησλ Ακεξηθάλσλ θαη νη πηέζεηο ηνπ Παπαλδξένπ νδεγνχλ ζηελ παξαίηεζε ηνπ πξσζππνπξγνχ. Οη λέεο εθινγέο, ζηηο 3 Ννεκβξίνπ ηνπ 1963, δίλνπλ 42% ζηελ Έλσζε Κέληξνπ ηνπ Παπαλδξένπ, πνπ εηζεγείηαη κεηαξξπζκίζεηο, απειεπζεξψλεη ηνπο πνιηηηθνχο θξαηνπκέλνπο, απμάλεη ηνπο κηζζνχο θαη ηα εκεξνκίζζηα θαη δεηά απφ ηνλ Βαζηιηά λα νξίζεη λέεο εθινγέο. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1964 παίξλεη ηελ απφιπηε εμνπζία κε πνζνζηφ 53% θαη φινη αλακέλνπλ κηα πεξίνδν πνιηηηθήο ζηαζεξφηεηαο. Σν Κππξηαθφ φκσο θαη πάιη είλαη ζε αλαβξαζκφ, ν Αξρηεπίζθνπνο Μαθάξηνο δεηά 17
κεηαξξπζκίζεηο ηηο νπνίεο νη Σνχξθνη απνξξίπηνπλ θαη γηα άιιε κηα θνξά Βξεηαλνί θαη Ακεξηθάλνη εκπιέθνληαη ζηα ειιελνθππξηαθά δεηήκαηα. Οη θηλήζεηο ηεο θπβέξλεζεο δεκηνπξγνχλ αλαζθάιεηα ζηνπο επηρεηξεκαηίεο (αχμεζε ηνπ πιεζσξηζκνχ) αιιά θαη ηνπο δεμηνχο (απειεπζέξσζε πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ θαη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο κε ηηο Αλαηνιηθέο ρψξεο). Σν 1965 νη αλεζπρίεο ηεο Γεμηάο απμάλνληαη αθφκε πεξηζζφηεξν κε αθνξκή ζθάλδαιν δνιηνθζνξάο ζε ζηξαηησηηθά νρήκαηα, κε ηελ νλνκαζία Αζπίδα. Ζ εκπινθή ζηελ ππφζεζε ηνπ γηνπ ηνπ Αλδξέα αλαγθάδεη ζε παξαίηεζε ηνλ Παπαλδξένπ. Γηνξίδεηαη ππεξεζηαθή θπβέξλεζε κέρξη ηηο 2 Απξηιίνπ ηνπ 1967, φηαλ ζηηο 2.00 π.κ. κία νκάδα αμησκαηηθψλ ελεξγεί πξαμηθφπεκα. Καζψο δελ αληηκεησπίδνπλ αληηζηάζεηο, κέζα ζε ιίγεο ψξεο ε ρψξα ηίζεηαη ππφ ζηξαηησηηθφ λφκν θαη αλαθνηλψλεηαη ε δεκηνπξγία θπβέξλεζεο κε επηθεθαιήο ηνλ εηζαγγειέα Κσλζηαληίλν Κφιιηα. Πνιιά απφ ηα άξζξα ηνπ πληάγκαηνο αλαζηέιινληαη, θαηαξγείηαη ην δηθαίσκα ηεο απεξγίαο, δηαιχνληαη ηα παιηά θφκκαηα θαη δεκηνπξγνχληαη εηδηθά ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο ζε λεζηά φπνπ εμνξίδνληαη νη Αξηζηεξνί. Ζ ινγνθξηζία επηβάιιεηαη ζε φια ηα κέζα θαη ε πξνπαγάλδα κηαο ηδενινγηθήο γξακκήο «ειιελνρξηζηηαληθνχ πνιηηηζκνχ» επεξεάδεη θαζεκεξηλά ηε δσή ηνπ ιανχ. Τπνθηλεηέο απηήο ηεο επηρείξεζεο είλαη νη ζπληαγκαηάξρεο Γεψξγηνο Παπαδφπνπινο θαη Νηθφιανο Μαθαξέδνο, πνπ είραλ ππεξεηήζεη ζηελ Τπεξεζία Πιεξνθνξηψλ, θαη ν ηαμίαξρνο ηπιηαλφο Παηηαθφο. Ηζρπξίδνληαη φηη ην θίλεκά ηνπο ππαγνξεχηεθε απφ ηνλ θφβν κηαο επηθείκελεο πξαμηθνπεκαηηθήο ελέξγεηαο εθ κέξνπο ησλ θνκκνπληζηψλ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο θνβφηαλ ηελ εθθαζάξηζε ηνπ ζηξαηησηηθνχ ζψκαηνο απφ αθξνδεμηνχο αμησκαηηθνχο πνπ εηνίκαδε ε θπβέξλεζε Παπαλδξένπ. χληνκα ν Βαζηιηάο θαηαιαβαίλεη πσο δελ κπνξεί λα απνηξέςεη ηελ θαηάζηαζε θαη θεχγεη κε ηελ νηθνγέλεηα ηνπ ζηε Ρψκε. Σε ζέζε ηνπ σο Αληηβαζηιέαο αλαιακβάλεη ν ζηξαηεγφο Εσηηάθεο, ελψ παξάιιεια ν Παπαδφπνπινο ζπγθεληξψλεη ηελ εμνπζία ζηα ρέξηα ηνπ, αλαιακβάλνληαο Τπνπξγεία Δμσηεξηθψλ, Άκπλαο, Πξνεδξίαο, Παηδείαο θαη Πξνγξακκαηηζκνχ, κέρξη πνπ ηνλ Μάξηην ηνπ 1972 ρξίδεη ηνλ εαπηφ ηνπ Αληηβαζηιηά. Σνλ επηέκβξε ηνπ 1968 δηελεξγείηαη δεκνςήθηζκα, κε απνηέιεζκα 92% ππέξ Νένπ πληάγκαηνο, αθνχ πξαγκαηνπνηείηαη ππφ ζηξαηησηηθφ Νφκν. Έλα πξψην δείγκα αγαλάθηεζεο θαίλεηαη ζηε θεδεία ηνπ Παπαλδξένπ, πνπ κεηαηξέπεηαη ζε δηαδήισζε θαηά ηνπ θαζεζηψηνο. Βέβαηα ε αληίδξαζε ηεο ΔΑ είλαη άκεζε, φπσο ζε θάζε έθθξαζε θαηά ηεο δηθηαηνξίαο, πνπ θαηαζηέιινληαλ κε βηαηφηεηα θαη ακεζφηεηα. Οη ρψξεο ηεο Δπξψπεο αληηπάζεζαλ ην λέν πνιηηηθφ ζθεληθφ ζηελ Διιάδα, απφ ηελ άιιε 18
φκσο πιεπξά νη Ακεξηθάλνη έδεηρλαλ αλ φρη ηελ ππνζηήξημή ηνπο ζίγνπξα ηελ αλνρή ηνπο. ηνλ νηθνλνκηθφ ηνκέα, ε άξηζηε ζρέζε ηεο εμνπζίαο κε ηνπο εθνπιηζηέο θαη νη μέλεο επελδχζεηο απνθέξνπλ νηθνλνκηθή επκάξεηα κέρξη ην 1973, νπφηε ν πιεζσξηζκφο αγγίδεη ην 30%, δξνκνινγψληαο δπζαξέζθεηα. Λίγεο κέξεο κεηά ην κλεκφζπλν ηνπ Παπαλδξένπ, νπφηε μεζπνχλ νη πξψηεο ζπγθξνχζεηο, νη θνηηεηέο θαηαιακβάλνπλ ην Μεηζφβην Πνιπηερλείν, ηα Παλεπηζηήκηα ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηεο Πάηξαο, θαιψληαο απφ ξαδηνπνκπφ ηνπο πνιίηεο λα αληηζηαζνχλ ζην θαζεζηψο. Ο Παπαδφπνπινο αληηδξά ζηέιλνληαο ηεζσξαθηζκέλα ζην αθαδεκατθφ ίδξπκα, κε απνηέιεζκα ηνλ ζάλαην 34 αηφκσλ, εθαηνληάδεο ηξαπκαηηζκνχο θαη εθηεηακέλεο ζπιιήςεηο. Σν θαζεζηψο θινλίδεηαη θαη αλαηξέπεηαη απφ έλα λέν πξαμηθφπεκα πνπ ελεξγνχλ νη δηνηθεηέο ηνπ ζηξαηνχ, ηεο αεξνπνξίαο θαη ηνπ λαπηηθνχ. Αλ θαη ν ππνθηλεηήο ηνπ θαίλεηαη λα είλαη ν Φαίδσλ Γθηδίθεο, ε πξαγκαηηθή δχλακε είλαη ν ηαμίαξρνο Γεκήηξηνο Ησαλλίδεο. Με πξσηνβνπιία ηνπ δηελεξγείηαη ζηελ Κχπξν πξαμηθφπεκα ελαληίνλ ηνπ Αξρηεπηζθφπνπ Μαθαξίνπ κε ζηφρν ηελ έλσζε ηνπ λεζηνχ κε ηελ Διιάδα. Απηφ δίλεη ζηνπο Σνχξθνπο ην έλαπζκα γηα εηζβνιή ζηελ Κχπξν, ζηηο 20 Ηνπιίνπ ηνπ 1974. Λίγεο κφλν εκέξεο αξγφηεξα, ε αλεμέιεγθηε θαηάζηαζε έρεη σο απνηέιεζκα λα θιεζεί ν Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο απφ ην Παξίζη φπνπ βξηζθφηαλ εμφξηζηνο θαη λα απνθαηαζηαζεί ην δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα. Ο Καξακαλιήο δέρηεθε ζεξκή ππνδνρή, θαη ν ιαφο ηνλ αληηκεηψπηζε ζαλ ζσηήξα. Σνλ Αχγνπζην φκσο νη Σνχξθνη θαηαιακβάλνπλ ζρεδφλ ην 40% ηνπ λεζηνχ 7. ζνλ αθνξά ηα εζσηεξηθά δεηήκαηα, ν Καξακαλιήο κεξηκλά γηα ηελ ηηκσξία ηεο ηξηάδαο, Παπαδφπνπιν, Μαθαξέδν θαη Παηηαθφ, νη νπνίνη θαηεγνξήζεθαλ γηα εζράηε πξνδνζία. Καηαξγεί ην ζηξαηησηηθφ λφκν, ειεπζεξψλεη ηνπο πνιηηηθνχο θξαηνπκέλνπο θαη απνκαθξχλεη ηα αθξνδεμηά ζηνηρεία απφ ην θξαηηθφ ζχζηεκα, απνθαζηζηψληαο ηνπο ππαιιήινπο πνπ δηψρζεθαλ απφ ην θαζεζηψο. Σνλ Οθηψβξην ηνπ ίδηνπ έηνπο πξνθεξχζζνληαη εθινγέο θαη νη θνκκνπληζηέο έρνπλ ην δηθαίσκα λα δηεθδηθήζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ ειιεληθή βνπιή. Ζ εθινγηθή δηαδηθαζία αλαδεηθλχεη ηνλ Καξακαλιή πξσζππνπξγφ θαη ιίγν αξγφηεξα κε δεκνςήθηζκα θαηαξγείηαη νξηζηηθά ε κνλαξρία. Ζ πεξίνδνο ηεο Μεηαπνιίηεπζεο, φπσο νλνκάζηεθε ην κεηαβαηηθφ απηφ ζηάδην ηεο εδξαίσζεο ηεο δεκνθξαηίαο ζηελ Διιάδα, απνηειεί κηα πεξίνδν αιιαγψλ πνπ 7 Γεψξγηνο Γξίβαο Γηγελήο, Απνκλεκνλεύκαηα Αγώλνο ΔΟΚΑ 1955-1959, Αζήλα 1961. 19
αθφκε θαη ζήκεξα επεξεάδνπλ πνιχ έληνλα ηελ Διιεληθή πξαγκαηηθφηεηα 8.Νέα θνηλσληθά αιιά θαη πνιηηηθά δεηήκαηα έξρνληαη ζην πξνζθήλην. Σν 1975 εκθαλίδεηαη ε πξψηε νξγαλσκέλε ηξνκνθξαηηθή νκάδα ζηελ Διιάδα, ε 17 Ννέκβξε, κε ηε δνινθνλία ηνπ θεξφκελνπ σο ζηαζκάξρε ηεο CIA ζηελ Διιάδα Ρ. Οπέιο. Σν 1976 θαζηεξψλεηαη ε δεκνηηθή σο επίζεκε γιψζζα, ελψ κεγάιεο αιιαγέο ήξζαλ θαη ζηελ θνηλσληθή δσή κε ζεκαληηθέο θαηαθηήζεηο γηα ηηο γπλαίθεο, φπσο ε λνκηκνπνίεζε ησλ ακβιψζεσλ θαη ε δπλαηφηεηα θαηάηαμήο ηνπο ζην ζηξαηφ 9. Σα πξνβιήκαηα φκσο πνπ αληηκεησπίδεη ν Καξακαλιήο είλαη πνιιά θαη κεγάια. Τπάξρεη ρξεία νηθνλνκηθψλ κέηξσλ, αθνχ ηφζν νη ειάρηζηεο πεγέο ηεο ρψξαο φζν θαη ηα κεησκέλα εκβάζκαηα ησλ κεηαλαζηψλ δελ επαξθνχλ. Σν δήηεκα ησλ ειιελνηνπξθηθψλ ζρέζεσλ, φπσο νξίδεηαη απφ ηε κία απφ ηηο θππξηαθέο πηέζεηο θαη απφ ηελ άιιε απφ ηελ πξνθιεηηθή ζηάζε ηεο Σνπξθίαο ζην Αηγαίν θέξλνπλ ηελ Διιάδα ζε δχζθνιε ζέζε. Ζ έληαμή ηεο ζηελ Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα ζηηο 28 Μαΐνπ 1979 θνκίδεη ειπίδεο γηα επίιπζε ησλ κεγάισλ πξνβιεκάησλ ηεο ρψξαο, ηεο νηθνλνκηθήο ππαλάπηπμεο, ηεο πνιηηηθήο αλσκαιίαο, θαζψο θαη γηα ζηαζεξνπνίεζε ηεο Γεκνθξαηίαο. Ζ δεθαεηία ηνπ 1980 βξίζθεη ηελ Διιάδα ζε αλαδηνξγάλσζε, εθαξκφδεηαη ην 5ζήκεξν εξγαζίαο, ην 1981 φκσο, κεηά απφ κηα ζχληνκε ζεηεία ηνπ Ράιιε, έλα λέν πξφζσπν αλαιακβάλεη ηελ εμνπζία ηεο ρψξαο, ν Αλδξέαο Παπαλδξένπ θνκίδνληαο δειεαζηηθέο ππνζρέζεηο θαη αέξα αιιαγήο. Πξάγκαηη, δξνκνινγείηαη λέα αγξνηηθή πνιηηηθή, επηηξέπεηαη ζηνπο πνιηηηθνχο πξφζθπγεο λα γπξίζνπλ ζηελ Διιάδα, θαηαξγνχληαη πνιιά αθξνδεμηά θαηάινηπα. Ηδξχεηαη ην ΔΤ θαη αλακνξθψλεηαη ε εθπαίδεπζε, ην βηνηηθφ επίπεδν ηνπ κέζνπ Έιιελα αλεβαίλεη αηζζεηά. Χζηφζν παξακέλνπλ ηα κεγάια πξνβιήκαηα ηεο νηθνλνκίαο αιιά θαη ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ, αθνχ νη ηδέεο ηνπ Παπαλδξένπ ζπρλά έξρνληαη ζε ζχγθξνπζε κε ηελ γξακκή ηεο ΔΟΚ θαη ηνπ ΝΑΣΟ. ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 μεζπά ε πξψηε πνιηηηθή θξίζε ηεο πεξηφδνπ ηεο Μεηαπνιίηεπζεο. Καηά ηε ιήμε ηεο πεληαεηνχο ζεηείαο ηνπ Κσλζηαληίλνπ Καξακαλιή σο πξνέδξνπ ηεο Γεκνθξαηίαο, θαη ελψ ν ίδηνο επηζπκεί λα δηαηεξήζεη ην αμίσκα κε ηελ ζπλαίλεζε ησλ κεγάισλ θνκκάησλ, ην ΠΑΟΚ κεηαβάιιεη ηε ζέζε ηνπ 8 Βι. Βαζίιεο Βακβαθάο Παλαγήο Παλαγησηφπνπινο, Η Διιάδα ηε δεθαεηία ηνπ 80, Σν πέξαζκα, Αζήλα 2010. 9 Βι Αιεμάλδξα Κνιινληάη, Η νηθνλνκηθή θαη ζεμνπαιηθή απειεπζέξσζε ηεο γπλαίθαο, Πχιε, Αζήλα 1978. 20
θαη εηζεγείηαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπ απφ ηνλ Αξενπαγίηε Υξήζην αξηδεηάθε. Ο Παπαλδξένπ δηθαηνινγεί ηελ απφθαζή ηνπ ζην πιαίζην ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ πληάγκαηνο θαη ν Καξακαλιήο παξαηηείηαη πξηλ νινθιεξψζεη ηε ζεηεία ηνπ. Ζ θξίζε δελ πεξηνξίδεηαη ζε πνιηηηθφ επίπεδν. Πξνβιήκαηα φπσο ε αχμεζε ηνπ πιεζσξηζκνχ, ην νινέλα δηνγθνχκελν ρξένο, ε αλεξγία, ε δηαθζνξά ρξνλίδνπλ. Γπν κεγάια ζθάλδαια αθήλνπλ επνρή, ε δίσμε ηνπ επηρεηξεκαηία Γεψξγηνπ Κνζθσηά γηα ππεμαίξεζε 40 δηο δξρ. θαη ε δνινθνλία ηνπ βνπιεπηή ηεο Νέαο Γεκνθξαηίαο Παχινπ Μπαθνγηάλλε απφ ηελ 17 Ννέκβξε. ην κεηαμχ, ην 1985 θαη κεηά απφ πξφηαζε ηεο Μειίλαο Μεξθνχξε ε Δπξψπε δεκηνπξγείην ζεζκφ ηεο Πνιηηηζηηθήο πξσηεχνπζαο, κε ηελ Αζήλα λα παίξλεη πξψηε ηνλ ηίηιν. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ν θφζκνο ησλ ΜΜΔ γλσξίδεη κεγάιεο αλαηξνπέο, αθνχ μεθηλά ε ιεηηνπξγία δεκνηηθψλ ξαδηνζηαζκψλ αιιά θαη ηα ηδησηηθά θαλάιηα ζηελ ηειεφξαζε. Ζ δεθαεηία ηνπ 90 θέξλεη ηελ Διιάδα έλα βήκα πην θνληά ζηελ επξσπατθή ζπλζήθε. Με πξσζππνπξγφ ηνλ Κσλζηαληίλν Μεηζνηάθε ε Διιάδα ζπκκεηέρεη ζηηο 7 Φεβξνπαξίνπ ηνπ 1992 ζηελ ππνγξαθή ηεο πλζήθεο ηνπ Μάαζηξηρη, φπνπ πξνβιέπεηαη θαζηέξσζε εληαίνπ επξσπατθνχ λνκίζκαηνο θαη θνηλήο ακπληηθήο πνιηηηθήο γηα φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Έλα κεγάιν δηπισκαηηθφ δήηεκα αλαθχπηεη κε αθνξκή ηελ νλνκαζία ηεο πξψελ γηνπγθνζιαβηθήο Γεκνθξαηίαο ηεο Μαθεδνλίαο 10,πνπ ζα γίλεη αηηία ιατθψλ αληηδξάζεσλ θαη δηαδειψζεσλ αιιά θαη κείδνλνο πνιηηηθήο θξίζεο, φηαλ ν Τπνπξγφο Δμσηεξηθψλ Αληψλεο ακαξάο παξαηηείηαη δηακαξηπξφκελνο γηα λα δεκηνπξγήζεη έλα λέν θφκκα, ηελ Πνιηηηθή Άλνημε, νδεγψληαο ηελ θπβέξλεζε ζε παξαίηεζε. Σν ΠΑΟΚ θεξδίδεη ηηο εθινγέο πνπ αθνινπζνχλ, φκσο ην 1995 ν πξφεδξφο ηνπ θαη πξσζππνπξγφο ηεο Διιάδαο παξαηηείηαη γηα ιφγνπο πγείαο θαη πεζαίλεη έλαλ ρξφλν αξγφηεξα. Ζ θνηλνβνπιεπηηθή νκάδα εθιέγεη σο πξφεδξν ηνπ θφκκαηνο ηνλ Κψζηα εκίηε, ν νπνίνο ζα δηαηειέζεη πξσζππνπξγφο γηα δχν ηεηξαεηίεο. Σελ ίδηα ρξνληά νη Σνχξθνη θαηαιακβάλνπλ ηελ βξαρνλεζίδα ηνπ Αλαηνιηθνχ Αηγαίνπ Ίκηα, φπνπ ε θαηάζηαζε εμνκαιχλεηαη κεηά ηελ παξέκβαζε ησλ ΖΠΑ. Ζ λέα ρηιηεηία βξίζθεη ηελ Διιάδα λα πξνεηνηκάδεηαη ππξεησδψο γηα ηελ δηνξγάλσζε ησλ Οιπκπηαθψλ Αγψλσλ ηνπ 2004 ζηελ Αζήλα. Ξεθηλά ε ιεηηνπξγία ηνπ κεηξφ, θαηαζθεπάδεηαη ε γέθπξα Ρίνπ-Αληηξξίνπ θαη ηέινο εμαξζξψλεηαη ε ηξνκνθξαηηθή νξγάλσζε 17 Ννέκβξε. Ο Κψζηαο εκίηεο παξαηηείηαη ην 2004 θαη ηελ 10 Βι. Γηψξγνο Καιπαδάθεο, Σν Μαθεδνληθό δήηεκα 1962-1995, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2012. 21
πξνεδξία ηνπ ΠΑΟΚ αλαιακβάλεη ν Γηψξγνο Παπαλδξένπ, γηνο ηνπ Αλδξέα. Σηο εθινγέο ηνπ 2004 θεξδίδεη ε Νέα Γεκνθξαηία κε πξφεδξν ηνλ Κσλζηαληίλν Καξακαλιή. Μεηά ηε ιάκςε φκσο ηνπ 2004 έξρεηαη ε ψξα ηεο θξίζεο. Μεηά απφ κηα καθξφρξνλε πνιηηηθή αθζνλίαο, λενπινπηηζκνχ θαη δαλείσλ θάζε είδνπο απφ ηηο ηξάπεδεο ηεο Διιάδαο, ην 2009 μεθηλά κηα λέα πνιηηηθή επνρή. Σελ ραξαθηεξίδνπλ νη θπβεξλήζεηο εζληθήο ζσηεξίαο, ε επέκβαζε ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ, ν θφβνο ησλ Δπξσπαίσλ Σξαπεδηηψλ, ηα αηειείσηα κέηξα ιηηφηεηαο, ηα ηεξάζηηα πνζνζηά ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο θαη ηεο αλεξγίαο, ηα λέα κεηαλαζηεπηηθά θχκαηα ησλ Διιήλσλ, ην μέζπαζκα ησλ νηθνλνκηθψλ ζθαλδάισλ θαη ε θαηάξξεπζε ηνπ σο ηφηε πξνηχπνπ ηνπ Νενέιιελα. Σν 2012 πξσζππνπξγφο αλαιακβάλεη ν πξφεδξνο ηεο Νέαο Γεκνθξαηίαο Αληψλεο ακαξάο, ζε ζπλεξγαζία κε ην ΠΑΟΚ κε πξφεδξν ηνλ Δπάγγειν Βεληδέιν θαη ηελ ΓΖΜΑΡ κε πξφεδξν ηνλ Φψηε Κνπβέιε. Ζ θπβέξλεζε ζπλεξγαζίαο πξνέθπςε απφ ηα ηδηαίηεξα ρακειά πνζνζηά ηνπ θάζε θφκκαηνο, πνπ δελ έδηλαλ ηε δπλαηφηεηα ζρεκαηηζκνχ απηφλνκεο θπβέξλεζεο. Χζηφζν εθθξεκεί ε αλάηαμε ηεο εκπηζηνζχλεο ηνπ ιανχ ζε έλα πνιηηηθφ ζχζηεκα πνπ θαίλεηαη λα κελ κπνξεί λα αξζεί ζην χςνο ησλ πεξηζηάζεσλ. 22
ΓΤΟ ΕΩΔ ΒΗΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΝΑΦΟΡΑ Ζ Δπηπρία Παπαγηαλλνπνχινπ γελλήζεθε ζην Ατδίλε ηεο Μ. Αζίαο ην 1893.Μεγάισζε σο ην πηνζεηεκέλν κνλαρνπαίδη κηαο αξθεηά εχπνξεο νηθνγέλεηαο ηεο πεξηνρήο. Ο παηέξαο ηεο ήηαλ ν Γεψξγηνο Οηθνλφκνπ ή Υαηδεγηψξγεο θαη ε κεηέξα ηεο ε Κφλα Μαξηφγθα 11. Απφ κηθξή είρε κεγάιε έθεζε ζηα γξάκκαηα, ήηαλ πάληα φκσο έλα αλήζπρν πλεχκα θαη είρε πνιχ δπλαηή πξνζσπηθφηεηα, κε επαλαζηαηηθφ ραξαθηήξα. Αθνχ ηειείσζε ην ζρνιείν, πήξε δίπισκα σο δαζθάια. Νσξίο φκσο, ζηε κεηεθεβηθή ηεο ειηθία, έραζε ηνλ παηέξα ηεο θαη απηφ ηεο ζηνίρηζε αξθεηά. Σφηε ήηαλ πνπ άξρηζε κηα ζπλήζεηα ρξφλσλ, λα πνπιά ηα πξάγκαηά ηεο, ελψ δελ είρε αλάγθε απφ ρξήκαηα. ηα δεθαέμη ηεο ρξφληα φπσο ε ίδηα πεξηέγξαςε ζε ζπλέληεπμή ηεο ζην πεξηνδηθφ «Γπλαίθα» ην 1970, πνχιεζε ην ζηαζίδη ηεο κεηέξαο ηεο ζηελ εθθιεζία. Εσεξή θαη φκνξθε, κε πινχζην ηαπεξακέλην, δχζθνια πεξλνχζε απαξαηήξεηε, θαη κάιηζηα αξθεηέο θνξέο φζν ήηαλ ειεχζεξε ηελ είραλ δεηήζεη ζε γάκν. Θα δερηεί ηειηθά ηελ πξφηαζε ηνπ θαηά εηθνζηπέληε ρξφληα κεγαιχηεξνπ ηεο Κσζηή Νηθνιαΐδε, ν νπνίνο πξνεξρφηαλ απφ πινχζηα θαη αξηζηνθξαηηθή νηθνγέλεηα, αζρνινχληαλ κε ην εκπφξην θαη έιεηπε γηα αξθεηά κεγάια δηαζηήκαηα ζην εμσηεξηθφ. Ζ κεηέξα ηεο θνβφηαλ αξθεηά γηα ηηο εληππψζεηο πνπ ζα δψζεη ε θφξε ηεο ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ γακπξνχ, αιιά ν ίδηνο θάιεζε θαη ηε Μαξηφγθα λα κείλεη καδί ηνπο γηα λα κελ αλαγθαζηεί λα απνρσξηζηεί ηελ Δπηπρία. Κη ελψ ν Κσζηήο γέκηδε κε δψξα ηελ Δπηπρία, απηή δελ ζηακαηνχζε λα θινλίδεη ηα λεχξα ηεο κεηέξαο ηεο, ε νπνία άιινηε ηελ ηζάθσλε λα πνπιάεη ηα δψξα ηνπ Κσζηή ζε παιηαηδήδεο, θη άιινηε λα πεηζκψλεη κε ην θαζεηί. Ο Νηθνιαΐδεο έδσζε ζηελ Δπηπρία κηα ζέζε ζηελ πςειή θνηλσλία θαη πξφζβαζε ζηα θαιιηηερληθά δξψκελα ηεο πεξηνρήο. Απφ ηνλ γάκν απηφ, πνπ ζπληειέζηεθε δίρσο έξσηα, γελλήζεθαλ δχν θφξεο, ε Καίηε θαη ε Μαίξε. Σν δηάζηεκα εθείλν ε Δπηπρία κε ηελ βνήζεηα ηεο κεηέξαο ηεο πνπ ήηαλ ε πξαγκαηηθή γπλαίθα ηνπ ζπηηηνχ, θαηάθεξε λα πεξάζεη κηα πνιχ δεκηνπξγηθή θαη μέγλνηαζηε θάζε ηεο δσήο ηεο, πνπ φκσο ζχληνκα ήξζε λα αιιάμεη απφ ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα. Σν θίλεκα ησλ Νεφηνπξθσλ δπζρέξαηλε ηε δσή ησλ Διιήλσλ, παξφιν πνπ ε νηθνγέλεηα Νηθνιαΐδε κπνξνχζε λα «εμαγνξάζεη» ηελ εξεκία ηεο. Απφ ην 1919 έγηλαλ νη πξψηεο βίαηεο 11 Ο ηίηινο ηνπ Υαηδή απνθηήζεθε απφ ηελ επίζθεςε θαη ηε βάπηηζή ηνπ ζηνλ Ηνξδάλε πνηακφ ζηνπο Άγηνπο Σφπνπο, πξάγκα πνπ δείρλεη φηη ήηαλ βαζηά ζξεζθεπφκελνο. "Κφλα" είλαη ηίηινο θπξίαο. 23