Αθήνα 27-01-2010 Aρ. Πρωτ. 389/2010 Προς κ. Κ. Καρτάλη Πρόεδρο της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Προστασίας Περιβάλλοντος της Βουλής ΘΕΣΕΙΣ ΣΕΠΟΧ ΓΙΑ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Γενικά 1. Η Αθήνα προσδιορίζεται από δύο κύρια ιστορικά χαρακτηριστικά: α. Κέντρο δύναμης και πολιτισμού στην Αρχαιότητα, σταυροδρόμι πολιτισμών, ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα πολιτισμού φιλοσοφίας και τέχνης β. Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους και Ευρωπαϊκή Μητρόπολη. Οι δύο αυτοί παράγοντες υπαγορεύουν διαχρονικά σε κάθε σχεδιασμό της εξέλιξής της (κοινωνικοοικονομικής, πολεοδομικής, περιβαλλοντικής κ.ά.) τους άξονες προτεραιότητας. 2. Ο πολιτιστικός πλούτος της αρχαιότητας συγκεντρωμένος κυρίως στο Ιστορικό Κέντρο (Ακρόπολη, λοιποί αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, Μουσεία κ.ά.) απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση γιατί αποτελεί σημαντική κληρονομιά με διεθνή ακτινοβολία. Η προστασία και προβολή του, διαμορφώνει επίσης το σημαντικό ρόλο του στον τομέα του Τουρισμού της Χώρας. Η Αθήνα απέκτησε διεθνή απήχηση ως νέα πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους από το όνομα της και την θέση της. Η νέα πόλη κάτω από την Ακρόπολη επεκτάθηκε πάνω στα χνάρια της παλιάς. Η Πειραιώς,η Ιερά Οδός (δρόμοι της αρχαιότητας με την ίδια χάραξη που συνέκλιναν στο ίδιο σημείο ένωσης με την
Ερμού), το Δίπυλο, το Δημόσιο Σήμα, ο Κεραμικός, ο Ιλισός και ο Ηριδανός, ο Λόφος Φιλοπάππου, κ.λ.π. αποτελούσαν δια μέσου των αιώνων σημαντικά στοιχεία ιστορικής αναφοράς και φυσικής τοπιογραφίας. To γεγονός ότι οι ίδιες χαράξεις παρέμειναν και αποτέλεσαν αναμφισβήτητα τοπόσημα, είναι σημαντικό και θα πρέπει να αναδειχθεί. 3. Σαν πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους (από την ίδρυσή του) απέκτησε κατά τον 19ο αιώνα και αρχές του 20ου σημαντικό υπόβαθρο πολεοδομικού σχεδιασμού (με τα γνωστά σχέδια των Βαυαρών και Ελλήνων) και σημαντική αρχιτεκτονική σε δημόσια και ιδιωτικά κτίρια μέσα σε κλίμα άνθησης του νεοκλασσικισμού και άλλων ευρωπαϊκών τάσεων της εποχής 4. Οι μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο εξελίξεις στο Λεκανοπέδιο, με τις τεράστιες αλλαγές στην αρχική εικόνα της πόλης, με σημαντική συγκέντρωση του πληθυσμού απ όλη τη χώρα, με οικιστικές επεκτάσεις, νόμιμες και παράνομες, με ευρεία ανοικοδόμηση με υψηλούς Σ.Δ., με άναρχη αποτύπωση των παραπάνω στις χρήσεις γης, εγκαταστάσεις και δραστηριότητες, απείλησαν με ποικίλους τρόπους και τις αξίες της προπολεμικής πόλης και ιδιαίτερα του Ιστορικού Κέντρου, επιφέροντας σοβαρές αλλοιώσεις στην οικιστική και πολιτιστική του δομή και εικόνα. Προβλήματα - Διαπιστώσεις Ως επακόλουθο των ανωτέρω, το Ιστορικό Κέντρο χαρακτηρίζεται, σήμερα, από χαμηλό βαθμό ανταπόκρισης στο ρόλο τον οποίο δύναται να διαδραματίσει σε διεθνές επίπεδο. Προβλήματα οικονομικής / επιχειρηματικής δυσλειτουργίας, κοινωνικά προβλήματα, προβλήματα που συνδέονται με την πολεοδομική λειτουργία, υποβάθμιση των συνθηκών καθημερινής διαβίωσης (κατοίκων, εργαζόμενων, επισκεπτών), υστέρηση σε κοινωνικές υποδομές και νέες τεχνολογίες, περιβαλλοντική και αισθητική υποβάθμιση, απαξίωση του δημόσιου χώρου, περιορίζουν τις δυνατότητες ανάδειξης του σε κέντρο αντάξιο του ρόλου του. Σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο η αναζωογόνηση οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και περιβαλλοντική των ιστορικών κέντρων επιτυγχάνεται μέσω πολιτικών ολοκληρωμένων παρεμβάσεων για την αναβάθμιση του πολεοδομικού 2
ιστού και του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος, που καλούνται, πλέον, να φιλοξενήσουν σύγχρονες λειτουργίες και ανάγκες. Οι αναπλάσεις αστικών περιοχών αποτελούν σημαντικές χωρικές επεμβάσεις, ικανές να δώσουν απάντηση σε κρίσιμα ζητήματα, όπως η αναβάθμιση υποβαθμισμένων περιοχών, με ανάσχεση της φθοράς και επανένταξή τους στις κρατούσες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, ο περιορισμός αναγκών σε νέα δόμηση, η ανάκτηση και επανάχρηση (ανακύκλωση) χώρου, η εξοικονόμηση φυσικών πόρων και ενέργειας, η προστασία και ανάδειξη πολιτισμικών πόρων, η πρόληψη κλιματικών αλλαγών. Ταυτόχρονα, παρέχουν ευκαιρίες εργασίας σε ευρύτατη κλίμακα ειδικοτήτων, ενώ, δεδομένων των φιλοπεριβαλλοντικών χαρακτηριστικών τους, ανταποκρίνονται στις αρχές χωρικού σχεδιασμού αειφόρου ανάπτυξης, αλλά και στις αξίες που γεννώνται σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, όπως αυτή που διεθνώς βιώνεται σήμερα. Σε αντίθεση με αυτά, Το Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας πάσχει, αφενός, από εγκατάλειψη σημαντικών τμημάτων του πολεοδομικού ιστού και του κτιριακού αποθέματος και, αφετέρου, από υπερκορεσμό και υπέρβαση των ορίων αντοχής του με ποικίλες ετερόκλητες χρήσεις ως προς τη δραστηριότητα που εξυπηρετούν και την έντασή τους (χωρική και χρονική). Είναι γεγονός ωστόσο, ότι στο κέντρο της Αθήνας έχει επιτευχθεί μεγάλο έργο από υπηρεσίες, όπως η ΕΑΧΑ ΑΕ, Δ/νσεις του ΥΠΕΧΩΔΕ, του Δήμου κ.ά. Υπάρχει, επίσης εμπειρία σε επιτυχείς παρεμβάσεις ανάπλασης, όπως αυτές της Πλάκας και της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, που μπορούν να αποτελέσουν βάση και υπόδειγμα προς την σκοπούμενη κατεύθυνση. Επισημαίνεται ότι η φθίνουσα εξέλιξη νησίδων θυλάκων του ιστορικού κέντρου δεν οφείλεται, κατ ανάγκη, στην ελλειμματικότητα προτάσεων, σχεδίων κλπ., αλλά στην απουσία σύνδεσης του φυσικού σχεδιασμού με έναν κοινωνικοπολιτικό σχεδιασμό, κοινωνικοοικονομικό και αναπτυξιακό, ο οποίος προϋποθέτει τόλμη εκ μέρους της πολιτικής εξουσίας ώστε να υποστηριχθούν επιστημονικές / τεχνοκρατικές προτάσεις. Επιπλέον, η παθογένεια του σχεδιασμού στη Ελλάδα έγκειται στην αδυναμία εφαρμογής, στην καταστρατήγηση, στην αθέτηση. 3
Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελούν τα γνωστά ως σχέδια πολεοδομικής αναβάθμισης, μια πρωτοβουλία του Δήμου εδώ και είκοσι χρόνια. Ένα από αυτά ήταν του Εμπορικού Τριγώνου, το μόνο ίσως που θεσμοθετήθηκε με Π.Δ., χωρίς να τύχει ανάλογης εφαρμογής, δεδομένου ότι πάσχουμε από πάγιο έλλειμμα ελέγχου και αποτελεσματικής παρακολούθησης στην εφαρμογή του σχεδιασμού, καθώς και συντονισμού μελετών και πρωτοβουλιών. Προτάσεις Η πολυπλοκότητα των παραμέτρων που εμπεριέχεται στα θέματα των αστικών αναπλάσεων υπαγορεύει την ανάγκη ενός μακροπρόθεσμου ολοκληρωμένου προγραμματικού σχεδιασμού. Εν τούτοις, η κρισιμότητα της κατάστασης στο Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας συνηγορεί στην παράλληλη ανάληψη άμεσων δράσεων εστιασμένων στην αντιμετώπιση θεμάτων της καθημερινότητας (εξυγίανση χρήσεων, ασφάλεια, ρύπανση, καθαριότητα), ευρείας κοινωνικής αποδοχής και τα οποία θα δημιουργήσουν θετική ροπή στη γενικότερη εξέλιξη της πόλης της Αθήνας. Η ανάδειξη του Ιστορικού Κέντρου είναι άμεσα συναρτημένη με τη χωροταξική διάσταση ώστε να επιτευχθούν στόχοι και επιδιώξεις, συνδεόμενοι άμεσα με το ρόλο της Αθήνας, όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο, που εμπεριέχονται σε θεσμοθετημένα και προγραμματικά κείμενα διαφόρων επιπέδων σχεδιασμού (ΓΠΧΣΑΑ, ΡΣΑ, κλπ.). Στο πλαίσιο της νέας παγκόσμιας οικονομίας και του εντεινόμενου ανταγωνισμού, απαιτείται για την Αθήνα μια άλλη προοπτική, ένα νέο όραμα. Η προσέγγιση του στόχου απαιτεί μια άλλη φιλοσοφία σχεδιασμού, απαγκιστρωμένη από αντιλήψεις που εξαντλούνται σε ρητορικές, μεγαλόπνοες επιδιώξεις. Χρειάζονται συστηματικές προσπάθειες, συντονισμένες δράσεις των επί μέρους δημόσιων πολιτικών, υιοθέτηση νέων καινοτόμων πρακτικών και συνεπής προγραμματισμός. Ενδεχομένως, δε, να πρέπει να διερευνηθεί και το περιεχόμενο των μελετών, ώστε να εμπεριέχουν και τη συνιστώσα του αστικού σχεδιασμού (urban design). Είναι ανάγκη να υιοθετηθούν και εφαρμοστούν ολοκληρωμένες παρεμβάσεις ανάπλασης (με την ουσιαστική έννοια του όρου): η πολεοδομική αναδιάρθρωση να στηρίξει το πολυσύνθετο σύστημα της σύγχρονης κοινωνικής και οικονομικής ζωής, 4
να διασφαλίσει ισορροπίες με διασπορά των δραστηριοτήτων στο σύνολο του αστικού χώρου και αναβίωση του Κέντρου με διατήρηση τόσο της κατοικίας όσο και πολλαπλών λειτουργιών και δραστηριοτήτων. Προϋπόθεση όλων αυτών είναι η σταδιακή εξειδίκευση του γενικού προγράμματος μέσω συγκεκριμένων επιχειρησιακών δράσεων, χρονικά προγραμματισμένων και οικονομικά εκτιμημένων, τρόπων και μέσων επίτευξης του επιθυμητού αποτελέσματος και με ανάληψη της ευθύνης προώθησης, εφαρμογής και παρακολούθησης (μέσω υιοθέτησης ποσοτικοποιημένων οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών δεικτών) από φορέα μικτής οικονομίας εξουσιοδοτημένο με τις αναγκαίες προς τούτο αρμοδιότητες. Συνοπτικά καταλήγοντας : 1. Τα Ρυθμιστικά Σχέδια και άλλες ειδικές μελέτες για την Αθήνα που εκπονούνται από την δεκαετία του 60, Συνέδρια, Ημερίδες κ.ά. εστιάζουν την προσοχή τους στην προστασία, αναβάθμιση και προβολή του Ιστορικού Κέντρου και προτείνουν επεμβάσεις με αναπλάσεις, κυκλοφοριακές ρυθμίσεις κ.ά. Επισημαίνεται σε όλες τις σχετικές προτάσεις η βασική ανάγκη της διαχείρισης του Ιστορικού Κέντρου με τρόπους και μέσα που να ανταποκρίνονται σε μια Μητροπολιτική Περιοχή: α. Διοικητικό Κέντρο της Χώρας, ζωντανό με τα χαρακτηριστικά διοικητικά του κτίρια. β. Αρχαιολογικό Χώρο υψίστης σημασίας και κύρια έδρα Πολιτιστικών Ιδρυμάτων (Μουσείων, Κέντρων Γραμμάτων και Τεχνών κ.ά.) γ. Περιοχή κατοικίας- απαραίτητης συνοδευτικής λειτουργίας σε συνδυασμό με ανάλογη εμπορική λειτουργία που θα εξασφαλίσουν τη ζωντανή διάσταση και ποιότητα στην όλη του εικόνα. 2. Είναι αναγκαία η διατύπωση ενός οράματος (κυρίαρχου ρόλου)για την Αθήνα (π.χ. διεθνές κέντρο πολιτιστικού τουρισμού, η διεθνές κέντρο πολιτισμού), το οποίο πρέπει να εκφράζεται και να αποτυπώνεται κυρίως στο κέντρο της, και το οποίο θα υποστηρίζεται από ένα μακροχρόνιο και από ένα βραχυπρόθεσμο πρόγραμμα. 5
Στα πλαίσια του βραχυπρόθεσμου προγράμματος είναι σκόπιμο να επιδιωχθούν λειτουργίες μητροπολιτικού-διεθνούς χαρακτήρα συναφείς με Τέχνη και Πολιτισμό, που θα σηματοδοτήσουν την πρόθεση της Πολιτείας για την ανάσχεση της εγκατάλειψης και υποβάθμισης. 3. Απαιτείται Επανεξέταση των ορίων του ιστορικού κέντρου, ώστε να συμπεριλάβει Α) περιοχές με αρχιτεκτονικό πλούτο εποχής μεσοπολέμου, οι οποίες μέχρι πρόσφατα αποτελούσαν τόπους κατοικίας μεσοαστικών στρωμάτων και μέτρα για επαναφορά της κατοικίας. Β) σημαντικά στοιχεία ιστορικής αναφοράς και φυσικής τοπιογραφίας για ανάδειξη πολιτιστικών διαδρομών, αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας με αποτυπώματα στον χώρο ;και να συντελέσει όχι μόνο στον πολιτιστικό τουρισμό αλλά και στην προσέλκυση παρεμφερών δραστηριοτήτων. (Παράδειγμα αποτελεί η πρόταση που είχε γίνει για την διεθνή Ακαδημία Φιλοσοφίας στην Ακαδημία Πλάτωνος.) 4. Προώθηση Ανάκτησης χρήσεων και επαναφοράς κατοικίας Για την επαναφορά η διατήρηση της κατοικίας στο διευρυμένο ιστορικό κέντρο, εκτός από τα θέματα βελτίωσης των κοινωνικών υποδομών και του περιβάλλοντος είναι αναγκαίο να αποσαφηνιστεί για ποια εισοδήματα είναι επιθυμητή η επαναφορά της κατοικίας και ενδεχόμενα να απαιτηθεί πακέτο κινήτρων για την ενίσχυση της. 5. Αναγκαία η Ανάκτηση υπαίθριων χώρων - δημιουργία περιοχών πρασίνου και η Ανάδειξη της φυσικής τοπιογραφίας Τόσο για την επανάκτηση και προσέλκυση της κατοικίας όσο και για την προσέλκυση τουριστών είναι αναγκαία η δημιουργία ελεύθερων χώρων και πρασίνου, η ανάκτηση και επανάχρηση (ανακύκλωση) χώρου για την εξοικονόμηση φυσικών πόρων και ενέργειας και την πρόληψη της κλιματικής αλλαγής. Η προστασία και ανάδειξη πολιτισμικών πόρων και η ανάδειξη της φυσικής τοπιογραφίας μπορεί να συμβάλλουν και στα θέματα ανάκτησης υπαίθριων χώρων και πρασίνου. 6
6.. Είναι γεγονός ότι εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 έγιναν σημαντικά έργα και με επιτυχία, με την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων και την κατά το δυνατόν ενοποίηση των, αναπλάσεις όψεων των κτιρίων και αναπλάσεις κοινοχρήστων χώρων, δίκτυα κυκλοφορίας μείζονος σημασίας (Αττική Οδός, Μετρό κ.λ.π.) που βελτίωσαν τις συνθήκες ζωής του και την προσπελασιμότητα σ αυτό. Σήμερα οι εξελίξεις συνεχίζονται, κοινωνικές οικονομικές πολιτικές, σ ένα διεθνές περιβάλλον σύνθετο και απαιτητικό. Το Ιστορικό Κέντρο δέχεται σημαντική μερίδα αυτών όπως νέα προβλήματα στη ζωή των περιοχών στα Νότια και Δυτικά της Ομόνοιας κέντρου πάντοτε υποδοχής νέων κατοίκων αναταραχές από διαδηλώσεις στην λειτουργία του (κυκλοφορία πρόσβαση εμπόριο κατοικία ). Στις επιλογές για την αντιμετώπιση όλων αυτών των προβλημάτων θα πρέπει να κυριαρχήσει, κατά την γνώμη μας, η λογική της διαφύλαξής του με κάθε τρόπο και παρά τις δυσκολίες σαν Ιστορικό Πολιτιστικό και Διοικητικό κέντρο της Χώρας. Και όχι μόνο με τις λειτουργίες αυτές. Θα πρέπει να συνοδεύεται πάντα από κατοικία και εμπόριο για να εξασφαλίζει την ζωντανή του παρουσία, με ευκολία στην πρόσβαση του (αποφεύγοντας τις εκτεταμένες πεζοδρομήσεις) και με την ποιότητα που να προσφέρει εικόνα πολιτισμού που αξίζει στην ιστορία του και το Ρόλο του. Για τον ΣΕΠΟΧ Η Πρόεδρος Βιβή Μπάτσου Αρχιτέκτων Πολεοδόμος 7