Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Τμήμα Τραπεζικής και Χρηματοοικονομικής Διοικητικής Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Χρηματοοικονομική Ανάλυση για Στελέχη» Οικονομικά για Νομικούς Μέρος 2ο Η ελαστικότητα και οι εφαρμογές της Μιχάλης Ανθρωπέλος, Δρ. anthropel@unipi.gr http://web.xrh.unipi.gr/faculty/anthropelos/ 1
Η έννοια της ελαστικότητας Παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι η τιμή για ένα δείπνο σε ένα πολυτελές εστιατόριο είναι 50 /άτομο. Αν οι εστιάτορες αυξήσουν την τιμή στα 70 /άτομο, η ζητούμενη ποσότητα των δείπνων θα μειωθεί σημαντικά. Ας υποθέσουμε ότι η επίσκεψη σε έναν παθολόγο είναι 50. Αν αυτή η τιμή αυξηθεί στα 70, η ζητούμενη ποσότητα θα μειωθεί (σύμφωνα με τον νόμο της ζήτησης). Αλλά θα είναι η μείωση όσο μεγάλη ήταν και η αντίστοιχη μείωση στα εστιατόρια; Τέτοια είναι τα ερωτήματα τα οποία μας οδηγούν στη μελέτη μιας σημαντικότατης έννοιας των οικονομικών, αυτή της ελαστικότητας (elasticity). Ορισμός: Η ελαστικότητα είναι ένα μέτρο που δείχνει το βαθμό αντίδρασης των αγοραστών και των πωλητών στις μεταβολές των συνθηκών της αγοράς. 2
Η ελαστικότητα της ζήτησης Στο προηγούμενο μέρος είδαμε έναν αριθμό από παράγοντες που επηρεάζουν τη ζητούμενη ποσότητα ενός αγαθού. Αλλά πόσο πολύ επηρεάζει ο κάθε ένας από αυτούς; 1. Ελαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιμή Η ελαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιμή (price elasticity of demand) είναι ένα μέτρο του βαθμού αντίδρασης της ζητούμενης ποσότητας στις μεταβολές της τιμής. Η ζήτηση για ένα αγαθό ονομάζεται ελαστική όταν μια αλλαγή στην τιμή του αγαθού έχει σαν αποτέλεσμα έντονη αντίδραση της ζητούμενης ποσότητας. Παράδειγμα είναι τα πολυτελή αγαθά, τα αγαθά για τα οποία υπάρχουν στενά υποκατάστατα κλπ. Η ζήτηση για ένα αγαθό ονομάζεται ανελαστική όταν μια αλλαγή στη τιμή του αγαθού έχει σαν αποτέλεσμα μία ελάχιστη αντίδραση της ζητούμενης ποσότητας. Παράδειγμα είναι τα αναγκαία αγαθά, τα αγαθά για τα οποία δεν υπάρχουν στενά υποκατάστατα κτλ. 3
Η ελαστικότητα ζήτησης και συνολικά έσοδα Τα συνολικά έσοδα (total revenue) είναι το συνολικό ποσό που καταβάλλεται από τους αγοραστές στους πωλητές και ορίζεται ως το γινόμενο της τιμής και της ποσότητας του αγαθού που πωλήθηκε. (Άτυπος) Κανόνας: Όταν η ζήτηση είναι ανελαστική μία αύξηση της τιμής συνεπάγεται ότι τα συνολικά έσοδα αυξάνονται. Παράδειγμα: Η επίσκεψη στον παθολόγο είναι ένα ανελαστικό αγαθό. Έστω ότι οι συνολικές μηνιαίες επισκέψεις όταν η τιμή είναι 50 είναι 1.000. Αν η τιμή αυξηθεί στα 70 οι επισκέψεις θα μειωθούν, αλλά όχι πολύ. Έστω ότι μειώθηκαν στις 800. Σύμφωνα με τον παραπάνω κανόνα τα συνολικά μηνιαία έσοδα των παθολόγων θα αυξηθούν. Συνολικά έσοδα στην τιμή 50 : 50x1.000 = 50.000 Συνολικά έσοδα στην τιμή 70 : 70x800 = 56.000 Πιο αυστηρά, ανελαστική ζήτηση σημαίνει ότι η ποσοστιαία αύξηση της τιμής είναι μεγαλύτερη από την ποσοστιαία μείωση της ζήτησης. 4
Η ελαστικότητα ζήτησης και συνολικά έσοδα (Άτυπος) Κανόνας: Όταν η ζήτηση είναι ελαστική μία αύξηση της τιμής συνεπάγεται ότι τα συνολικά έσοδα μειώνονται. Παράδειγμα: Το δείπνο σε ένα πολυτελές εστιατόριο είναι ένα ελαστικό αγαθό. Έστω ότι τα συνολικά μηνιαία δείπνα, όταν η τιμή είναι 50 /άτομο, είναι 10.000. Αν η τιμή αυξηθεί στα 70 /άτομο τα άτομο που δειπνούν στα εστιατόρια θα μειωθούν αρκετά. Έστω ότι μειώθηκαν στα 5.500. Σύμφωνα με τον παραπάνω κανόνα τα συνολικά μηνιαία έσοδα των εστιατορίων θα μειωθούν. Συνολικά έσοδα στην τιμή 50 = 50x10.000 = 500.000 Συνολικά έσοδα στην τιμή 70 = 70x5.500 = 385.000 Πιο αυστηρά, ελαστική ζήτηση σημαίνει ότι η ποσοστιαία αύξηση της τιμής είναι μικρότερη από την ποσοστιαία μείωση της ζήτησης. 5
Η ελαστικότητα της ζήτησης 2. Ελαστικότητα της ζήτησης ως προς το εισόδημα Η εισοδηματική ελαστικότητα της ζήτησης (income elasticity of demand) μετρά το πόσο μεταβάλλεται η ζήτηση για ένα αγαθό όταν μεταβάλλεται το συνολικό εισόδημα των αγοραστών. Η εισοδηματική ελαστικότητα είναι αρνητική στα κατώτερα αγαθά. Το πόσο πολύ αρνητική είναι δείχνει και το πόσο κατώτερο θεωρούν οι αγοραστές το εκάστοτε αγαθό. Παράδειγμα είναι τα ΜΜΜ, το μαγειρευτό φαγητό, τα ρούχα χαμηλής ποιότητας κτλ. Η εισοδηματική ελαστικότητα είναι θετική στα κανονικά αγαθά. Το πόσο πολύ θετική είναι δείχνει και το πόσο αναγκαίο/πολυτελή θεωρούν οι αγοραστές το εκάστοτε αγαθό. Παράδειγμα είναι το χαβιάρι, το αυτοκίνητο, ακόμα και τα επενδυτικά προϊόντα. 6
Η ελαστικότητα της ζήτησης 3. Ελαστικότητα της ζήτησης ως προς τις προτιμήσεις Η ελαστικότητα της ζήτησης μπορεί να μετρηθεί και για τους άλλους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζητούμενη ποσότητα. Ένα παράδειγμα είναι το πώς μεταβάλλεται η ζήτηση για ένα αγαθό όταν αλλάζουν οι συνθήκες και τα χαρακτηριστικά του αγαθού, παράγοντες που μεταβάλλουν και τις προτιμήσεις των αγοραστών. Ένα σημαντικό παράδειγμα είναι η ζήτηση για επενδυτικά αγαθά. Όταν η οικονομία βρίσκεται σε καθεστώς αβεβαιότητας υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος στις επενδύσεις κάτι που μειώνει τη ζήτησή για αυτά (όπως πάντα αυτό συμβαίνει ceteris paribus). Στα χρηματοοικονομικά υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μετράμε την αβεβαιότητα και τον κίνδυνο των επενδύσεων. Η ελαστικότητα της τιμής των επενδυτικών προϊόντων ως προς τον κίνδυνο είναι μία πολύ σημαντική έννοια στα χρηματοοικονομικά. 7
Η ελαστικότητα της προσφοράς Υπενθύμιση: Ο νόμος της προσφοράς λέει ότι μια αύξηση της τιμής (ceteris paribus) σημαίνει και αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας. 1. Ελαστικότητα της προσφοράς ως προς την τιμή Η ελαστικότητα της προσφοράς ως προς την τιμή (price elasticity of supply) είναι ένα μέτρο του βαθμού αντίδρασης της προσφερόμενης ποσότητας στις μεταβολές της τιμής. Η προσφορά ενός αγαθού ονομάζεται ελαστική όταν μια αλλαγή στην τιμή του αγαθού έχει σαν αποτέλεσμα έντονη αντίδραση της προφερόμενης ποσότητας. Παράδειγμα είναι κατά κανόνα τα βιομηχανικά αγαθά (οι πωλητές-παραγωγοί μπορούν εύκολα να αυξήσουν ή να μειώσουν την προσφορά τους). Η προσφορά ενός αγαθού ονομάζεται ανελαστική όταν μια αλλαγή στην τιμή του αγαθού έχει σαν αποτέλεσμα μία ελάχιστη αντίδραση της προσφερόμενης ποσότητας. Παραδείγματα είναι η παραθαλάσσια γη, μεγάλα ακίνητα κτλ. Σημαντικοί παράγοντες στον προσδιορισμό της ελαστικότητας είναι η ικανότητα μεταβολής της προσφερόμενης ποσότητας καθώς και ο χρονικός ορίζοντας που αναφέρεται η ελαστικότητα. 8
Εφαρμογή 1 Ερώτημα: Είναι τα καλά νέα για την γεωργία άσχημα για τους αγρότες; Έστω ότι μία νέα τεχνολογία δίνει την δυνατότητα στους παραγωγούς σίτου να παράγουν περισσότερο σίτο ανά στρέμμα. Τι αποτέλεσμα θα έχει αυτή η εξέλιξη στο εισόδημα των παραγωγών; Έχουμε δει ότι η βελτίωση της τεχνολογίας θα αυξήσει την προσφορά για κάθε δεδομένη τιμή (η καμπύλη προσφοράς θα κινηθεί στα δεξιά). Επειδή η ζήτηση θα παραμείνει σταθερή, η νέα ισορροπία θα είναι σε μικρότερη τιμή και μεγαλύτερη ποσότητα (σκεφτείτε για λίγο το διάγραμμα). Τι σημαίνει αυτό για τα έσοδα των παραγωγών; Εξαρτάται από την ελαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιμή. Ελαστική: Αύξηση στα έσοδα Ζήτηση? Ανελαστική: Μείωση στα έσοδα 9
Εφαρμογή 1 (συνέχεια) Η ζήτηση για το σιτάρι είναι κατά κανόνα ανελαστική (είναι ένα από τα αναγκαία αγαθά). Ανελαστική ζήτηση σημαίνει ότι η αύξηση της ζήτησης που επιφέρει η μείωση της τιμής είναι μικρή. Για τους παραγωγούς αυτό σημαίνει λιγότερα έσοδα: Μείωση τιμής και σχετικά μικρή αύξηση της ζήτησης. Αλλά αν είναι έτσι, τότε γιατί ο κάθε ένας παραγωγός υιοθετεί την καινούργια τεχνολογία; Η απάντηση έγκειται στο γεγονός ότι η αγορά του σιταριού είναι ανταγωνιστική και κανένας παραγωγός δεν μπορεί από μόνος του να αλλάξει τη τιμή της αγοράς, έστω και αν δεν χρησιμοποιήσει την προηγμένη τεχνολογία (οι παραγωγοί είναι δέκτες τιμών, price-takers). Για κάθε δεδομένη τιμή ο κάθε παραγωγός θα έχει συμφέρον να χρησιμοποιήσει τη νέα τεχνολογία για να μπορεί να παράγει περισσότερο. Κάτι που είναι καλό για το σύνολο της οικονομίας μπορεί να μην είναι καλό για τον κλάδο των γεωργών. 10
Εφαρμογή 2 Ερώτημα: Γιατί οι χώρες του OPEC δεν μπορούν να κρατήσουν το επίπεδο της τιμής του πετρελαίου σε υψηλά επίπεδα για πολύ καιρό; Σε δύο περιόδους της δεκαετίας του 70 οι χώρες του OPEC θέλησαν να μειώσουν συντονισμένα την παραγωγή τους, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση της τιμής του πετρελαίου κατά πολύ (γιατί;) Μπορεί αυτή η άνοδος στην τιμή να ήταν σημαντική όμως δεν κράτησε πολύ. Μετά από 3 έτη οι τιμές άρχισαν να πέφτουν. Τι είχε συμβεί; Η μείωση της προσφοράς αυξάνει την τιμή ισορροπίας (η ζήτηση παραμένει σταθερή). Τα έσοδα των χωρών του OPEC αυξήθηκαν γιατί σε βραχυχρόνια περίοδο η ζήτηση για το πετρέλαιο είναι ανελαστική. Μακροχρόνια όμως οι αγοραστές μειώνουν την εξάρτησή τους από το ακριβό πετρέλαιο. Η ζήτηση γίνεται πιο ελαστική. Αυτό οδηγεί σε μείωση των εσόδων για τον ΟPEC. 11
Εφαρμογή 3 Ερώτημα: Πώς και γιατί δημιουργούνται οι φούσκες στα ακίνητα; Αφού η προσφορά πρέπει να είναι ίση με την ζήτηση, πως είναι δυνατόν οι τιμές των ακινήτων να θεωρούνται υπερβολικές; Πως είναι δυνατόν να δημιουργούνται οι λεγόμενες φούσκες στην αγορά ακινήτων; Αυτό που δημιουργεί τις ιδιαίτερα υψηλές τιμές είναι οι προσδοκίες των αγοραστών και οι οικονομικές συνθήκες που αυξάνουν τη ζήτηση για κάθε δεδομένη τιμή. Ο εύκολος δανεισμός, οι προσδοκίες για οικονομική ανάπτυξη, η βελτίωση της ποιότητας σε κάποιες περιοχές μετακινούν την καμπύλη ζήτησης προς τα δεξιά. Πρέπει να είναι σαφές ότι η προσφορά ακινήτων σε μία πόλη είναι ανελαστική τουλάχιστον σε βραχυχρόνια περίοδο (δεν μπορεί η προσφορά να μειωθεί ή να αυξηθεί εύκολα). Αυτό σημαίνει ότι μια μετακίνηση της ζήτησης στα δεξιά έχει σαν αποτέλεσμα τη σημαντική αύξηση της τιμής. Αυτό γίνεται πιο έντονο όταν οι προσδοκίες των αγοραστών είναι «φουσκωμένες». 12
Ερωτήσεις για μελέτη - σκέψη Τι αποτέλεσμα θα έχει η αποποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών στην τιμή και στην ποσότητα ισορροπίας τους; Γιατί μια ξηρασία σε παγκόσμια κλίμακα μπορεί να είναι μια θετική εξέλιξη για τους αγρότες σίτου; Τι θα συμβεί αν η ξηρασία είναι μόνο τοπική; Δείτε την ερώτηση 11 στα Προβλήματα και Εφαρμογές της σελ. 216 του συγγράμματος. Η επιβολή φόρου στα ακριβά αυτοκίνητα και στα σκάφη πολυτελείας αυξάνουν πάντα τα έσοδα του κράτους; Τι αποτέλεσμα έχει η επιβολή φόρου στην ισορροπία της αγοράς πολυτελών αγαθών; Τι θα άλλαζε στην Εφαρμογή 1 εάν το αγαθό ήταν αντί για σίτο το ανθρακούχο εμφιαλωμένο νερό; (λιγότεροι παραγωγοί, ελαστική ζήτηση). Οικονομικά για Νομικούς Προσφορά και Ζήτηση Μ. Ανθρωπέλος, Δρ. 13