Π.Α.Σ.Π. ΔΥΝΑΜΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1 & 2 Οικονομική επιστήμη Μελέτη της συμπεριφοράς του ατόμου όπως εκφράζεται στην προσπάθεια να ικανοποιηθούν απεριόριστες ανάγκες με περιορισμένα μέσα. Το κύριο οικονομικό πρόβλημα Η προσπάθεια να ικανοποιήσουμε απεριόριστο αριθμό αναγκών με περιορισμένο αριθμό αγαθών Ανάγκη είναι η δυσαρέσκεια που δημιουργεί η έλλειψη ενός αγαθού. Η ικανοποίηση της ανάγκης ονομάζεται χρησιμότητα. Διαιρούνται σε 2 κατηγορίες: i. Οι φυσιολογικές, οι οποίες είναι απαραίτητες για να συντηρηθούμε στη ζωή και ii. Οι κοινωνικές, οι οποίες είναι ανάγκες που μας επιβάλλει το κοινωνικό περιβάλλον (π.χ. ανάγκη καπνίσματος). Οικονομικά αγαθά Τα μέσα με τα οποία ικανοποιούνται οι ανάγκες των ανθρώπων και αυτά μπορούν να είναι είτε υλικά αντικείμενα, είτε υπηρεσίες. Τα υλικά αγαθά διακρίνονται σε καταναλωτά(=μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο μία φορά) και σε διαρκή(=μπορούν να χρησιμοποιηθούν περισσότερες από μία φορές). Οι υπηρεσίες διακρίνονται σε προσωπικές υπηρεσίες και σε υπηρεσίες από τα διαρκή αγαθά. Όλα τα παραπάνω είναι καταναλωτικά αγαθά και λέγονται έτσι επειδή καλύπτουν άμεσα τις ανάγκες μας. κεφαλαιουχικά αγαθά, τα οποία χρησιμοποιούνται για την παραγωγή των καταναλωτικών αγαθών. Παραγωγική διαδικασία είναι μία ενσυνείδητη προσπάθεια μεταμόρφωσης της ύλης σε μια μορφή που να ικανοποιεί τις ανάγκες των ανθρώπων. Απαιτείται η πάροδος χρόνου για την πραγματοποίησή της και η ποσότητα του προϊόντος που θα παραχθεί είναι συνάρτηση της ποσότητας των παραγωγικών συντελεστών που θα χρησιμοποιηθούν. Παραγωγικοί συντελεστές ονομάζονται οι παράγοντες που απαιτούνται για την παραγωγή των αγαθών. Αυτοί διακρίνονται σε 3 κατηγορίες: 1) Έδαφος ή γη, περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος που χρησιμεύουν στην παραγωγή των αγαθών και προσφέρονται στον άνθρωπο χωρίς να καταβάλει κόπο για να τα δημιουργήσει 2) Εργασία, το σύνολο των ικανοτήτων του ανθρώπου που καταβάλλονται κατά την παραγωγική διαδικασία. Αυτές μπορεί να είναι είτε σωματικές είτε πνευματικές. 3) Κεφάλαιο, το σύνολο των διαρκών αγαθών που έχουν παραχθεί και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή άλλων αγαθών. Είναι πιθανό, να προστεθεί στα παραπάνω και η επιχειρηματικότητα(=η ικανότητα να συνδυάζει κάποιος όλους τους παραγωγικούς συντελεστές), άλλα είναι πιο σωστό να θεωρηθεί ένα είδος εργασίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Βασικός στόχος για την άμβλυνση του οικονομικού προβλήματος (υπό τις παρούσες συνθήκες) είναι να αυξηθεί ο αριθμός των παραγόμενων αγαθών. Αυτό μπορεί να γίνει με 3 τρόπους: Με την αύξηση των παραγωγικών συντελεστών και κυρίως του συντελεστή «Κεφάλαιο». Με την πλήρη απασχόληση των ήδη υπαρχόντων παραγωγικών συντελεστών. Με την αποδοτική χρήση των ήδη υπαρχόντων παραγωγικών συντελεστών. Γεγονός είναι πάντως ότι αν η τεχνολογία είναι σταθερή και οι παραγωγικοί συντελεστές απασχολούνται πλήρως, για να αυξήσουμε την παραγωγή κάποιου αγαθού χρειάζεται να αποδεσμεύσουμε κάποιους παραγωγικούς συντελεστές από την παραγωγική διαδικασία κάποιου άλλου αγαθού. Ένα τέτοια παράδειγμα βλέπουμε στον παρακάτω πίνακα, όπου αν θέλουμε να ξεκινήσουμε παραγωγή τανκς, τότε πρέπει να θυσιάσουμε κάποιες μονάδες από την παραγωγή ψωμιού. Συνδυασμοί Παραγωγή Ψωμί Τανκς Α 100 0 Β 80 40 Γ 60 70 Δ 40 90 Ε 20 100 Ζ 0 105 Η καμπύλη αυτή λέγεται καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων ή καμπύλη μετασχηματισμού. Κάθε σημείο της καμπύλης μας δείχνει τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότη-
τα του ενός αγαθού που μπορεί να παράγει η οικονομία για δεδομένες ποσότητες του άλλου αγαθού. Σε κάθε σημείο αριστερά της καμπύλης, υπάρχει υποαπασχόληση των παραγωγικών συντελεστών ενώ κάθε σημείο δεξιά αυτής δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί. Αυτή η καμπύλη μετατοπίζεται προς τα δεξιά σε περίπτωση που αυξηθούν οι παραγωγικοί συντελεστές ή σε περίπτωση που βελτιωθεί η τεχνολογία παραγωγής των α- γαθών και προς τα αριστερά σε αντίθετη περίπτωση. Κόστος ευκαιρίας ενός αγαθού Χ (ως προς τα αγαθό Υ), είναι το σύνολο των ποσοτήτων του αγαθού Υ που πρέπει να θυσιάσουμε, για να αποκτήσουμε μια παραπάνω μονάδα από το Χ. Συνδυασμοί Ψωμί Παραγωγή Τανκς Απώλεια μονάδων ψωμιού για 1 τανκ Απώλεια σε τανκς για 1 μονάδα ψωμιού Α 100 0 20:40=0,5 40:20=2 Β 80 40 20:30=0,66 30:20=1,5 Γ 60 70 20:20=1 20:20=1 Δ 40 90 20:10=2 10:20=0,5 Ε 20 100 20:5=4 5:20=0,25 Ζ 0 105 Παρατηρούμε ότι το κόστος αυξάνεται κάθε φορά. Η αύξηση αυτή του κόστους κάθε πρόσθετης μονάδας, καθώς αυξάνεται η συνολική παραγωγή ενός αγαθού, ονομάζεται νόμος του αυξανόμενου κόστους. Ο νόμος του αυξανόμενου κόστους οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι δεν είναι όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές εξίσου κατάλληλοι για την παραγωγή διάφορων αγαθών. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Καταμερισμός των έργων Καταμερισμός των έργων ονομάζεται το φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο κάθε άτομο, ενώ καταναλώνει πολλά αγαθά, συμμετέχει στην παραγωγή ενός ή λίγων από αυτά. Πλεονεκτήματα 1) Απασχολείται κάποιος μόνο εκεί που έχει ταλέντο 2) Αποκτάται εξειδίκευση 3) Εξοικονομείται χρόνος Μειονεκτήματα 1) Ψυχική διαφθορά του εργάτη 2) Ο εργάτης είναι πλέον ανίκανος να εκτελέσει άλλου είδους εργασία Ένα πρόβλημα που προέκυψε από τον καταμερισμό των έργων είναι ότι προϋποθέτει την ανταλλαγή προϊόντων, τη σύμπτωση απαιτήσεων και εξαρτάται από όλους. Αυτό το πρόβλημα λύθηκε όταν εμφανίστηκε το χρήμα. Ως χρήμα ορίζεται κάθε αντικείμενο που γίνεται δεκτό από την κοινωνία ως μέσο ανταλλαγής αγαθών. Βασικές μονάδες οικονομικού συστήματος Οι βασικές μονάδες που δραστηριοποιούνται στο οικονομικό σύστημα είναι:
1) Οι επιχειρήσεις, οι οποίες αγοράζουν παραγωγικούς συντελεστές και τους χρησιμοποιούν στην παραγωγική διαδικασία από την οποία προκύπτει τα προϊόν, που πουλούν οι επιχειρήσεις 2) Τα νοικοκυριά, τα οποία προσφέρουν τους παραγωγικούς συντελεστές με α- μοιβή, την οποία στη συνέχεια χρησιμοποιούν για να αγοράσουν τα προϊόντα και 3) Το κράτος Η αγορά ως ευρύτερη έννοια περιλαμβάνει όλους τους τρόπους επικοινωνίας μεταξύ των αγοραστών και των πωλητών. Αυτή η συνεχής κίνηση του οικονομικού συστήματος ονομάζεται οικονομικό κύκλωμα. (βλ. σχήμα) Βασικές λειτουργίες οικονομικού συστήματος Όλα τα οικονομικά συστήματα πρέπει να διαθέτουν τους μηχανισμούς που είναι απαραίτητοι για την επίλυση τεσσάρων βασικών προβλημάτων, που παρουσιάζονται σε όλες τις οικονομίες και τα οποία είναι τα εξής: i. Τι θα παραχθεί; ii. Πώς θα παραχθεί; iii. Πως θα διανεμηθεί; iv. Πως αξιολογούνται οι τωρινές ανάγκες σε σχέση με τις μελλοντικές; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα εξαρτώνται από το οικονομικό σύστημα που επικρατεί. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Οι ενέργειες των νοικοκυριών έχουν ως στόχο τη μεγιστοποίηση της ευημερίας τους και οι επιχειρήσεις τη μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Αντίθετα οι ενέργειες του
κράτους έχουν ως γνώμονα το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Επίσης, το κράτος διαφέρει από τις άλλες μονάδες του κοινωνικού συστήματος ως προς τα μέσα που χρησιμοποιεί και ως προς τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων. Στόχοι του κράτους: Η πλήρης απασχόληση των παραγωγικών πόρων Η χρησιμοποίησή τους σύμφωνα με το κοινωνικό συμφέρον Η δίκαιη κατανομή των παραγόμενων προϊόντων Η κατάλληλη κατανομή των παραγωγικών πόρων ανάμεσα σε καταναλωτικά και κεφαλαιουχικά αγαθά με σκοπό να ικανοποιούνται τόσο οι παρούσες όσο και οι μελλοντικές ανάγκες. Αν αφήναμε το μηχανισμό των τιμών να διαμορφώσει την οικονομία μόνος του τότε δε θα πραγματοποιούνταν τίποτα από τα παραπάνω, καθώς δε μπορεί να κατευθύνει παραγωγικούς πόρους. Ο μηχανισμός των τιμών επίσης δε μπορεί να κατευθύνει παραγωγικούς πόρους στις περιπτώσεις των δημοσίων αγαθών, των ημιδημοσίων αγαθών και των αγαθών υψηλού κινδύνου. Δημόσια αγαθά είναι τα αγαθά από των οποίων τη χρήση δε μπορεί να αποκλεισθεί κανείς. Αγαθά υψηλού κινδύνου είναι αυτά στα οποία δεν είναι διατεθειμένοι να επενδύσουν οι ιδιώτες επιχειρηματίες (π.χ. εξερεύνηση διαστήματος). Ημιδημόσια αγαθά είναι τα αγαθά τα οποία είναι κατά ένα μέρος δημόσια και κατά ένα μέρος ιδιωτικά (π.χ. εκπαίδευση, κοινωνική ασφάλεια κλπ). Τα μέσα δράσεως του κράτους: Δημοσιονομικά μέσα, τα οποία ταξινομούνται στις δημόσιες δαπάνες, τα δημόσια έσοδα και τον κρατικό δανεισμό Νομισματικά και πιστωτικά μέτρα, όπου περιλαμβάνεται ό,τι έχει σχέση με το νόμισμα και τις πιστώσεις Μέσα εξωτερικής οικονομικής πολιτικής, δηλ. όσα σχετίζονται άμεσα,ε τις εισαγωγές και τις εξαγωγές της χώρας και επηρεάζουν το ισοζύγιο πληρωμών Μέσα άμεσου ελέγχου, τα οποία περιλαμβάνουν τον έλεγχο των τιμών, των έ- λεγχο των μισθών, τους διάφορους κανονισμούς εργασίας και τον έλεγχο της ποιότητας των αγαθών Θεσμικά μέσα, όπως η μεταβολή του φορολογικού ή του πιστωτικού συστήματος. Ο μηχανισμός λήψης αποφάσεων είναι διαφορετικός στο κράτος σε σχέση με αυτόν των ιδιωτικών φορέων. Στην περίπτωση του κράτους, οι αποφάσεις λαμβάνονται από τον πολιτικό μηχανισμό λήψης αποφάσεων. Ο προϋπολογισμός του κράτους Ο προϋπολογισμός των δημόσιων φορέων διέρχεται από τέσσερις φάσεις: 1. Κατάρτιση του προϋπολογισμού 2. Έγκρισή του από τον αρμόδιο φορέα 3. Εκτέλεση του προϋπολογισμού 4. Έλεγχός του από τα αρμόδια διοικητικά και δικαστικά όργανα Ο κρατικός προϋπολογισμός αποτελείται από τρεις επιμέρους προϋπολογισμούς: 1. Ο Τακτικός Προϋπολογισμός, που περιλαμβάνει τα τρέχοντα έσοδα και έξοδα του κράτους
2. Ο Προϋπολογισμός Δημοσίων Επενδύσεων, που περιλαμβάνει τις δημόσιες επενδύσεις και τα έσοδα που προορίζονται για τη χρηματοδότησή τους 3. Ο Ειδικός Λογαριασμός Εγγυήσεων Γεωργικών Προϊόντων, που περιλαμβάνει τις δαπάνες για τη γεωργία και τη χρηματοδότησή τους. Αν δαπάνες > έσοδα ελλειμματικός προϋπολογισμός Αν δαπάνες < έσοδα πλεονασματικός προϋπολογισμός Αν δαπάνες = έσοδα ισοσκελισμένος προϋπολογισμός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο μηχανισμός των τιμών, τον οποίο θα εξετάσουμε σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί το θεμέλιο της ελεύθερης οικονομίας. Στην αγορά των αγαθών, υπάρχουν τα νοικοκυριά, τα οποία καθορίζουν τη ζήτηση των αγαθών, και οι επιχειρήσεις, οι οποίες καθορίζουν την προσφορά. Τα χαρακτηριστικά του καταναλωτή είναι οι επιθυμίες του και το εισόδημα (Υ) που έχει στη διάθεσή του για την ικανοποίησή τους. Με το εισόδημά του προσπαθεί να αποκτήσει αγαθά που θα του εξασφαλίσουν τη μεγαλύτερη δυνατή ικανοποίηση των επιθυμιών του. Ο νόμος της ζήτησης, δηλ. η αντίστροφη σχέση ανάμεσα στις μεταβολές στην τιμή του αγαθού και στις μεταβολές στις ζητούμενες ποσότητες, συνοψίζεται με της εξής σχέση: Q=ƒ(P) Η ζητούμενη ποσότητα (Q) εξαρτάται από την τιμή (P) του προϊόντος. Στο παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε αυτή τη σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών. Παρατηρούμε ότι όσο αυξάνεται η τιμή P, τόσο μειώνεται η ζητούμενη ποσότητα Q. Η καμπύλη ζήτησης μπορεί να μετατοπιστεί εξαιτίας αύξησης ή μείωσης του εισοδήματος είτε εξαιτίας αύξησης ή μείωσης της επιθυμίας για κάποιο αγαθό. Σε περίπτωση που μεταβληθεί είτε το εισόδημα είτε η επιθυμία, τότε μετατοπίζεται ολό-
κληρη η καμπύλη με την περίπτωση που μεταβληθεί η τιμή, οπότε και η μετατόπιση γίνεται κατά μήκος της καμπύλης. Αν η επιθυμία ή το εισόδημα αυξηθούν, τότε η καμπύλη ζήτησης μετατοπίζεται προς τα πάνω και δεξιά, ενώ αν μειωθούν μετατοπίζεται προς τα κάτω και αριστερά. Τα άλλα αγαθά Σε αυτό το σημείο πρέπει να διακρίνουμε και την επίδραση που έχουν τα άλλα αγαθά στην καμπύλη ζήτησης. Τα αγαθά αυτά διακρίνονται στα συμπληρωματικά και τα υποκατάστατα. Συμπληρωματικά αγαθά είναι αυτά που η αύξηση της ζήτησης του ενός προκαλεί ταυτόχρονη αύξηση και στη ζήτηση του άλλου όπως π.χ. ο καφές και η ζάχαρη. Υποκατάστατα αγαθά είναι αυτά που η αύξηση στη ζήτηση του ενός οδηγεί σε μείωση της ζήτησης του άλλου, επειδή καλύπτουν την ίδια ανάγκη με παρεμφερή τρόπο, όπως π.χ. το χοιρινό και το μοσχαρίσιο κρέας. Η ελαστικότητα ζήτησης Με βάση τη συνάρτηση Q=ƒ(P) μπορούμε να μάθουμε ποια θα είναι η μεταβολή της ζητούμενης ποσότητας σε μία πιθανή μεταβολή της τιμής. Σε αυτό μας βοηθάει η ε- λαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιμή. Η ελαστικότητα ορίζεται ως ο λόγος της ποσοστιαίας μεταβολής της ζητούμενης ποσότητας προς την ποσοστιαία μεταβολή ΔQ / Q ΔQ P της τιμής, δηλ. Ez= = * ΔP / P ΔP Q Το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι αρνητικό γιατί η σχέση μεταξύ ποσότητας και τιμής είναι αρνητική, δηλ. όταν αυξάνεται το ένα μειώνεται το άλλο και αντίθετα. Με βάση την ελαστικότητα ζήτησης μπορούμε να υπολογίσουμε και τη μεταβολή της συνολικής δαπάνης του καταναλωτή, η οποία ισούται με TR=P*Q. Αν Ε Ζ > 1 ελαστική καμπύλη ζήτησης όταν μειώνεται η τιμή, αυξάνεται η συνολική δαπάνη και αντίθετα Αν Ε Ζ = 1 η συνολική δαπάνη παραμένει σταθερή Αν Ε Ζ < 1 ανελαστική καμπύλη ζήτησης όταν μειώνεται η τιμή, μειώνεται και η συνολική δαπάνη και αντίθετα Έχουμε ανελαστική ζήτηση όταν με την αύξηση της τιμής, η ζητούμενη ποσότητα δε μεταβάλλεται, π.χ. φάρμακα, τσιγάρα Η εισοδηματική ελαστικότητα Κατά τον ίδιο τρόπο έχουμε και την εισοδηματική ελαστικότητα, δηλ. το λόγο της ποσοστιαίας μεταβολής της ζητούμενης ποσότητας προς την ποσοστιαία μεταβολή ΔQ / Q ΔQ Y του εισοδήματος Ε Υ = = * ΔY / Y ΔY Q Σε αυτή την περίπτωση, το αποτέλεσμα είναι θετικό καθώς αύξηση του ενός σημαίνει αύξηση και του άλλου και αντίθετα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Αυτός που προσφέρει στον καταναλωτή τα αγαθά που επιθυμεί, είναι η επιχείρηση, την οποία θα εξετάσουμε σε αυτό το σημείο, έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια της προσφοράς.
Σύμφωνα με το νόμο της προσφοράς, η παραγόμενη και προσφερόμενη ποσότητα ενός αγαθού αυξάνεται καθώς αυξάνεται η τιμή του και μειώνεται καθώς μειώνεται η τιμή του. Από τον ορισμό εξηγείται η θετική κλίση που έχει η καμπύλη προσφοράς, όπως βλέπουμε παρακάτω. Συνδυασμοί Τιμή σε /κιλό Προσφερόμενες ποσότητες σε χιλιάδες τόνους Α 4 100 Β 6 130 Γ 8 150 Δ 10 160 Ε 12 168 Ζ 14 173 Η 16 175 Ο σκοπός της επιχείρησης είναι, όπως είδαμε και πιο πριν, είναι να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του. Το κέρδος προκύπτει αν από τα έσοδα αφαιρέσουμε το κόστος Κέρδος = Έσοδα Κόστος Η επιχείρηση οργανώνει την παραγωγή, η οποία είναι η χρήση των παραγωγικών συντελεστών και ο μετασχηματισμός τους σε οικονομικά αγαθά. Κάθε επιχείρηση έχει ένα βραχυχρόνιο χρονικό ορίζοντα και ένα μακροχρόνιο. Βραχυχρόνιος ορίζοντας είναι αυτός κατά τον οποίο ένας τουλάχιστον παραγωγικός συντελεστής παραμένει σταθερός, ενώ μακροχρόνιος χρονικός ορίζοντας είναι αυτός κατά τον οποίο όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές υπόκεινται σε μεταβολή. Ποσ10 ότητα 1 10 10 10 Αριθμός εργατών 2 προϊόν 26 ( TP) (AP) 13 ϊόν16 (MP) (στρέμματα) 10 3 45 15 19 10 40 62 0 15,5 0 17 Συνολικό Μέσο προϊόν Οριακό προ- εδά10 φους 0
10 5 74 14,8 12 10 6 78 13 4 10 7 78 11,1 0 Σε αυτόν τον πίνακα: Η ποσότητα εδάφους είναι ο σταθερός συντελεστής Ο αριθμός των εργατών είναι ο μεταβλητός συντελεστής Το συνολικό προϊόν (total product)είναι το προϊόν που παράγεται Το μέσο προϊόν (average product) προκύπτει αν διαιρέσουμε το συνολικό προϊόν με τις μονάδες του μεταβλητού συντελεστή και δείχνει το προϊόν ανά εργάτη Το οριακό προϊόν (marginal product) δείχνει την ποσότητα της μεταβολής του συνολικού προϊόντος αν αυξηθεί ο μεταβλητός συντελεστής κατά μία μονάδα Ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης οφείλεται στην αρνητική επίδραση που έχει στο συνολικό προϊόν η συνεχής αύξηση του αριθμού του μεταβλητού συντελεστή Το κόστος παραγωγής Το κόστος παραγωγής μίας επιχείρησης είναι οι δαπάνες που χρειάζονται για την παραγωγή ενός προϊόντος. Αν υποθέσουμε ότι για το ενοίκιο κάθε στρέμματος χρειάζονται 100 και για την αμοιβή του κάθε εργάτη 200, τότε έχουμε: Αριθμός εργατών Συνολικό προϊόν (TP) Σταθερό κόστος (FC) Ποσότητα ε- δάφους (στρέμματα) Μεταβλητό κόστος (VC) Συνολικό κόστος (TC) Μέσο σταθερό κόστος (AFC) Μέσο μεταβλητό κόστος (AVC) Μέσο συνολικό κόστος (ATC) Οριακό κόστος (MC) 10 0 0 1000 0 1000 - - - - 10 1 10 1000 200 1200 100 20 120 20 10 2 26 1000 400 1400 38,5 15,4 53,8 12,5 10 3 45 1000 600 1600 22,2 13,3 35,6 10,5 10 4 62 1000 800 1800 16,1 12,9 29,0 11,8 10 5 74 1000 1000 2000 13,5 13,5 27,0 16,7 10 6 78 1000 1200 2200 12,8 15,4 28,2 50 10 7 78 1000 1400 2400 12,8 17,9 30,8 Σταθερό κόστος είναι το κόστος για τους σταθερούς παραγωγικούς συντελεστές, δηλ. FC=100 *ποσοότητα εδάφους Μεταβλητό κόστος είναι το κόστος για τους μεταβλητούς συντελεστές, δηλ. VC=200 *αριθμός εργατών Συνολικό κόστος είναι το άθροισμα του σταθερού με το μεταβλητό κόστος, δηλ. TC=FC+VC
Μέσο σταθερό κόστος είναι ο λόγος του σταθερού κόστους προς το συνολικό προϊόν, δηλ. AFC= TP FC Μέσο μεταβλητό κόστος είναι ο λόγος του μεταβλητού κόστους προς το VC συνολικό προϊόν, δηλ. AVC= TP Μέσο συνολικό κόστος είναι ο λόγος του συνολικού κόστους προς το συνολικό προϊόν, δηλ. ATC= = AFC + AVC TC TP Οριακό κόστος είναι ο η μεταβολή του συνολικού κόστους όταν το προϊόν ΔTC μεταβάλλεται κατά μία μονάδα, δηλ. MC= = ΔTP
Σε αυτό το διάγραμμα βλέπουμε ότι η καμπύλη MC είναι η καμπύλη προσφοράς, ό- ταν τέμνει την καμπύλη AVC από κάτω προς τα πάνω Η ελαστικότητα προσφοράς Η ελαστικότητα προσφοράς ορίζεται ως ο λόγος της ποσοστιαίας μεταβολής της προσφερόμενης ποσότητας προς την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής, δηλ. ΔQ / Q ΔQ P Ε Π = = * ΔP / P ΔP Q Το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι θετικό γιατί η σχέση μεταξύ προσφερόμενης ποσότητας και τιμής είναι αρνητική, δηλ. όταν αυξάνεται το ένα αυξάνεται και το άλλο και αντίθετα. Με βάση την ελαστικότητα ζήτησης μπορούμε να υπολογίσουμε και τη μεταβολή της συνολικής δαπάνης του καταναλωτή, η οποία ισούται με TR=P*Q. Αν Ε Π > 1 ελαστική καμπύλη προσφοράς Αν Ε Π < 1 ανελαστική καμπύλη προσφοράς Μετατοπίσεις στην καμπύλη προσφοράς Η καμπύλη προσφοράς μπορεί να μετατοπιστεί εξαιτίας μεταβολών στην τεχνολογία ή εξαιτίας μεταβολών στις τιμές των παραγωγικών συντελεστών. Αν η τεχνολογία βελτιωθεί, τότε η καμπύλη μετατοπίζεται προς τα δεξιά, όπως συμβαίνει και σε περίπτωση που μειωθούν οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών. Σε αντίθετη περίπτωση, η καμπύλη προσφοράς μετατοπίζεται προς τα αριστερά. Σχηματικά αυτό φαίνεται ως εξής:
Βελτίωση τεχνολογίας αύξηση παραγωγικότητας μείωση κόστους μετατόπιση προς τα δεξιά Μείωση τιμής παραγωγικών συντελεστών μείωση κόστους μετατόπιση προς τα δεξιά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Η τιμή ισορροπίας είναι αυτή στην οποία οι ζητούμενες και οι προσφερόμενες ποσότητες είναι ίδιες και δε δημιουργείται ούτε έλλειμμα ούτε πλεόνασμα. Αυτή η τιμή δε μεταβάλλεται πλέον, καθώς δεν υπάρχουν οικονομικές δυνάμεις που να μπορούν να τη μεταβάλλουν. Στο σημείο ισορροπίας, Q Ζ =Q Π και P Ζ =P Π Τιμή Ζητούμενες Ποσότητες Προσφερόμενες Ποσότητες Έλλειμμα Πλεόνασμα 1 85 15 70-2 75 20 55-3 68 26 42-4 60 34 26-5 53 39 14-6 45 45 0 0 7 37 50-13 8 32 55-23 9 28 59-31 10 25 63-38 Μετατόπιση σημείου ισορροπίας Η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας μπορούν να μεταβληθούν μόνο αν μετακινηθούν οι καμπύλες προσφοράς και ζήτησης. Συνοπτικά αναφέρουμε ότι όταν αυξάνεται η
ζήτηση (δηλ μετατοπίζεται η καμπύλη ζήτησης προς τα πάνω και δεξιά), τότε αυξάνεται η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας, ενώ αν μειωθεί η ζήτηση, τότε η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας μειώνονται. Αν αυξηθεί η προσφορά (δηλ. μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς προς τα δεξιά), τότε μειώνεται η τιμή ισορροπίας και αυξάνεται η αντίστοιχη ποσότητα και αντίθετα αν υπάρξει μείωση της προσφοράς. Όταν μετατοπίζονται και οι δύο καμπύλες, τότε το τελικό αποτέλεσμα εξαρτάται από την κατεύθυνση της μετατόπισης των καμπυλών και του μεγέθους μετατόπισής τους. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Μορφές αγοράς Σε αυτό το σημείο θα αρχίσουμε να εξετάζουμε τις μορφές αγοράς που υπάρχουν, δηλ. το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η αγορά ενός προϊόντος. Αυτές είναι: Ο πλήρης ανταγωνισμός Το μονοπώλιο Το ολιγοπώλιο και Ο μονοπωλιακός ανταγωνισμός Χαρακτηριστικά πλήρους ανταγωνισμού Μία αγορά θεωρείται πλήρως ανταγωνιστική όταν παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά: Μεγάλος αριθμός παραγωγών-επιχειρήσεων που προσφέρουν το αγαθό Ομοιογενή αγαθά Ελεύθερη είσοδος και έξοδος από την αγορά Για το πρώτο χαρακτηριστικό, δε χρειάζεται να προσδιορίσουμε τον αριθμό των επιχειρήσεων, αρκεί ο αριθμός αυτός να είναι αρκετά μεγάλος, ώστε καμία επιχείρηση από μόνη της να μπορεί να επιδράσει στη διαμόρφωση της τιμής του αγαθού. Σχετικά με το 2 ο χαρακτηριστικό, σημασία έχει τα αγαθά να θεωρούνται όμοια από τους καταναλωτές και ας μην είναι όμοια στην πραγματικότητα. Για το 3 ο χαρακτηριστικό αρκεί να μην υπάρχει νομική απαγόρευση για την παραγωγή του προϊόντος, να είναι γνωστή η τεχνολογία παραγωγής του και να μπορεί να αποκτηθεί σχετικά εύκολα ο κεφαλαιουχικός εξοπλισμός που χρειάζεται για την παραγωγή του. Μονάδες Προϊόντος (Q) Τιμή (P) Συνολική Πρόσοδος (TR) Μέση Πρόσοδος (AR) Οριακή Πρόσοδος (MR) 0 8 0 0 1 8 8 8 8 2 8 16 8 8 3 8 24 8 8 4 8 32 8 8 5 8 40 8 8 6 8 48 8 8 7 8 56 8 8 8 8 64 8 8 9 8 72 8 8 10 8 80 8 8
Για τη συνολική πρόσοδο ισχύει TR=P*Q Για τη μέση πρόσοδο AR= Q TR Δ(TR) Για την οριακή πρόσοδο MR= Δ(Q) Μονάδες Προϊόντος Το κέρδος στον πλήρη ανταγωνισμό Σταθερό Κόστος FC Μεταβλητό Κόστος VC Συνολικό Κόστος TC Μέσο Σταθερό Κόστος AFC Μέσο Μεταβλητό Κόστος AVC Μέσο Συνολικό Κόστος ATC Οριακό Κόστος MC 0 5 0 5 - - - - 1 5 9 14 5 9 14 9 2 5 17 22 2,5 8,5 11 8 3 5 23 28 1,67 7,67 9,33 6 4 5 28 33 1,25 7 8,25 5 5 5 30 35 1 6 7 2 6 5 35 40 0,83 5,83 6,67 5 7 5 43 48 0,71 6,14 6,86 8 8 5 55 60 0,63 6,88 7,5 12 9 5 69 74 0,56 7,67 8,22 14 10 5 85 90 0,5 8,5 9 16 Όπως έχουμε δει ήδη, σκοπός των επιχειρήσεων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Το κέρδος ισούται με Pr=TR-TC. Μπορούμε να εξετάσουμε ποίο είναι το κέρδος της επιχείρησης είτε συγκρίνοντας κάθε φορά το συνολικό πρόσοδο με το συνολικό κόστος, είτε συγκρίνοντας την οριακή πρόσοδο με το οριακό κόστος. Στη 2 η περίπτωση, αν η οριακή πρόσοδος είναι μεγαλύτερη από το οριακό κόστος, τότε συμφέρει την επιχείρηση να παράγει μία πρόσθετη μονάδα. Η επιχείρηση λοιπόν μεγι-
στοποιεί τα κέρδη της όταν MR=MC και η καμπύλη MC τέμνει την καμπύλη MR από κάτω προς τα πάνω. Αυτό το σημείο ονομάζεται θέση ισορροπίας της επιχείρησης. Αυτό που πρέπει να τονίσουμε ότι ισχύει στο πλαίσιο του πλήρους ανταγωνισμού είναι ότι τόσο το κέρδος, όσο και η ζημιά, τείνουν να εξανεμιστούν μακροχρόνια. Αυτό συμβαίνει γιατί όσο υπάρχουν περιθώρια κέρδους από την παραγωγή ενός αγαθού, τόσο εισέρχονται νέες επιχειρήσεις σε αυτή με αποτέλεσμα το περιθώριο κέρδους ο- λοένα να μειώνεται και τελικά να εκμηδενίζεται. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Χαρακτηριστικά μονοπωλίου Μία αγορά θεωρείται μονοπωλιακή όταν παρουσιάζει τα εξής δύο χαρακτηριστικά: Να υπάρχει μονάχα μία επιχείρηση που να προσφέρει το αγαθό και Να μην υπάρχουν στενά υποκατάστατα αυτού του αγαθού, π.χ. ΔΕΗ Στην περίπτωση της μονοπωλιακής αγοράς, η επιχείρηση μπορεί να επιδράσει στην τιμή του προϊόντος και συνεπώς στη συνολική πρόσοδο της επιχείρησης, με οποιαδήποτε ενέργειά της σχετικά με το μέγεθος της παραγωγής. Ποσότητα (Q) Τιμή (P) Συνολική Πρόσοδος (TR) Μέση Πρόσοδος (AR) Οριακή Πρόσοδος (MR) 0-0 - - 1 23 23 23 23 2 21 42 21 19 3 19 57 19 15
4 17 68 17 11 5 15 75 15 7 6 13 78 13 3 7 11 77 11-1 8 9 72 9-5 9 7 63 7-9 10 5 50 5-13 Παρατηρούμε ότι η καμπύλη της μέσης προσόδου είναι η ίδια με την καμπύλη ζήτησης του προϊόντος. Επίσης, βλέπουμε ότι η οριακή πρόσοδος λαμβάνει και αρνητικές τιμές. Αυτό συμβαίνει γιατί η συνολική πρόσοδος μειώνεται. Το κέρδος στο μονοπώλιο και Διαφορισμός των Τιμών Μία μονοπωλιακή επιχείρηση, όπως και οι άλλες επιχειρήσεις, επιδιώκει να μεγιστοποιήσει το κέρδος της. Το κέρδος είναι Pr=AR-AVC, και είναι μέγιστο στο σημείο όπου MC=MR. Πολλές φορές, στο μονοπώλιο, παρατηρείται ένα φαινόμενο που ο- νομάζεται διαφορισμός των τιμών. Αυτό σημαίνει ότι η επιχείρηση μπορεί να μειώσει την τιμή του προϊόντος σε μία αγορά με ελαστική ζήτηση και να την αυξήσει σε μία αγορά με ανελαστική ζήτηση (βλ. Κεφάλαιο 6-Ελαστικότητα ζήτησης). Έτσι πετυχαίνει και στις δύο περιπτώσεις να αυξήσει τα έσοδά της και, συνεπώς, το κέρδος της. Για να συμβεί αυτό το γεγονός πρέπει να υπάρχουν διαφορετικές συνθήκες ζήτησης και οι αγορές να μην επικοινωνούν μεταξύ τους. Γιατί υπάρχουν μονοπωλιακές αγορές; Οι λόγοι για τους οποίους δημιουργούνται και διατηρούνται μονοπωλιακές αγορές είναι οι εξής: Η κατοχή των πρώτων υλών που χρειάζονται για τη δημιουργία του προϊόντος, από μία και μόνο επιχείρηση. Η κατοχή της τεχνολογίας από μία και μόνο επιχείρηση.
Η αγορά μπορεί να είναι μικρή για να απορροφήσει μεγάλους όγκους προϊόντος Ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων και η συσσώρευση του κεφαλαίου σε μία και μόνο επιχείρηση, με αποτέλεσμα την εξαφάνιση των μικρότερων επιχειρήσεων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Η πιο συνηθισμένη μορφή αγοράς στα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη είναι το ολιγοπώλιο, μορφή αγοράς που βρίσκεται ανάμεσα στον πλήρη ανταγωνισμό και το μονοπώλιο. Η διαφορά του ολιγοπωλίου με τις άλλες δύο μορφές αγοράς είναι ότι στο ολιγοπώλιο, η κάθε επιχείρηση δε μπορεί να λειτουργήσει ανεξάρτητα από τις άλλες. Αυτό σημαίνει ότι όταν πραγματοποιείται μία αλλαγή από κάποια επιχείρηση για να αυξήσει το κέρδος της, τότε οι άλλες επιχειρήσεις επεμβαίνουν και αντιδρούν. Π.χ. αν μία επιχείρηση ρίξει την τιμή του προϊόντος της, τότε οι υπόλοιπες την ακολουθούν, έτσι ώστε να μη χάσουν τους πελάτες τους. Επειδή όμως με αυτόν τον τρόπο οι επιχειρήσεις όχι μόνο δε μεγιστοποιούν τα κέρδη τους, αλλά παρουσιάζουν και ζημιές, αναγκάζονται να προβούν σε μεταξύ τους συμφωνίες για τον καθορισμό των τιμών. Όταν δεν υπάρχει νομοθεσία που να το απαγορεύει, οι επιχειρήσεις κάνουν επίσημες συμφωνίες (=τα γνωστά καρτέλ), με τις ο- ποίες καθορίζουν τις τιμές και, πολλές φορές, «μοιράζουν» μεταξύ τους την αγορά του προϊόντος. Σε περίπτωση που αυτές οι συμφωνίες απαγορεύονται από το νόμο, τότε γίνονται σιωπηρά και ονομάζονται συμφωνίες κυρίων. Επίσης, μπορούν μέσα από τις συμφωνίες, να αναδείξουν μία ηγετική επιχείρηση, η οποία θα είναι αυτή που θα προσδιορίσει τις τιμές. Γενικότερα, στο ολιγοπώλιο οι τιμές τείνουν να παραμένουν σταθερές. Αυτό το φαινόμενο προσπάθησε να εξηγήσει ο Sweezy με τη θεωρία της καμπτόμενης καμπύλης. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η καμπύλη ζήτησης που αντιμετωπίζει κάθε ατομική επιχείρηση στο ολιγοπώλιο, είναι η Ζ 2 ΚΖ 1 (βλ. σελ. 209 βιβλίου). Σύμφωνα με αυτή, δε συμφέρει την επιχείρηση ούτε να μειώσει και, προφανώς, ούτε να αυξήσει τις τιμές της και για αυτό το λόγο κρατάει σταθερή την τιμή του προϊόντος της. Εφ όσων αυτό ισχύει για όλες τις επιχειρήσεις του ολιγοπωλίου, είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί παρατηρείται αυτή η σταθερότητα των τιμών στο ολιγοπώλιο. Τέλος, μία θεωρία που έχει διατυπωθεί για τον προσδιορισμό των τιμών στο ολιγοπώλιο είναι η markup theory (θεωρία των ποσοστιαίων ανατιμήσεων του κόστους), σύμφωνα με την οποία, οι επιχειρήσεις υπολογίζουν το κατά μονάδα προϊόντος κόστος και στη συνέχεια προσθέτουν ένα ικανοποιητικό ποσοστό, το οποίο είναι το κέρδος της επιχείρησης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Η τελευταία μορφή αγοράς που θα εξετάσουμε λέγεται μονοπωλιακός ανταγωνισμός και, όπως φανερώνει και η φράση, είναι μία σύνθεση μονοπωλίου (διαφοροποίηση του προϊόντος) και πλήρους ανταγωνισμού (πολλές επιχειρήσεις). Τα χαρακτηριστικά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού είναι: να υπάρχουν πολλές επιχειρήσεις, χωρίς να υπάρχει όμως το στοιχείο της αλληλοεξάρτησης και
να υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στα προϊόντα των επιχειρήσεων. ΒΑΣΙΚΟ ΤΥΠΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΛΥΣΗ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΔQ / Q ΔQ P Ε Ζ = = * ΔP / P ΔP Q Ελαστικότητα ζήτησης ΔQ / Q Ε Υ = ΔY / Y = ΔQ Y * ΔY Q Εισοδηματική ελαστικότητα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 AP=TP/αριθμός εργατών MP=Δ(TP)/αριθμός εργατών FC=Σταθερός συντελεστής*τιμή VC=Μεταβλητός συντελεστής*τιμή TC=FC+VC AFC= Q FC VC AVC= Q TC ATC= Q = AFC + AVC MC= ΔTC Δ Q ΔQ / Q E Π = ΔP / P = ΔQ * ΔP P Q Ελαστικότητα προσφοράς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 TR=P*Q AR= Q TR MR= ΔTR Δ Q MC=MR=P (βραχυχρόνια θέση ισορροπίας) MC=MR=P=ATC (μακροχρόνια θέση ισορροπίας) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 MC=MR P=AR ΥΛΗ ΜΙΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2005 Βιβλίο: Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία Θ. Γεωργακόπουλου, Θ. Λιανού, κ.α., Έκδοση Στ, 2002 Κεφάλαιο 1: Μεθοδολογικά και άλλα προλεγόμενα, σελ. 19-26
Κεφάλαιο 2: Το κύριο οικονομικό πρόβλημα, σελ. 27-36 Κεφάλαιο 3: Η καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων, σελ. 37-48 Κεφάλαιο 4: Το οικονομικό κύκλωμα και οι λειτουργίες, σελ. 49-59 Κεφάλαιο 5: Ο ρόλος του κράτους, σελ. 60-72 Κεφάλαιο 6: Η ζήτηση των αγαθών, σελ. 75-91 Παράρτημα Κεφαλαίου 6: Ισορροπία του καταναλωτή, σελ.92-118 Κεφάλαιο 7: Η προσφορά των αγαθών, σελ. 119-140 Παράρτημα Κεφαλαίου 7: Καμπύλες ίσου προϊόντος, ευθείες ίσου κόστους, σελ. 141-152 Έκτός Ύλης: Π7.3/Π7.4, σελ. 145-148 Κεφάλαιο 8: Ο προσδιορισμός της τιμής, σελ. 153-165 Κεφάλαιο 9: Τιμές και παραγωγή σε πλήρη ανταγωνισμό, σελ. 166-183 Κεφάλαιο 10: Τιμή και παραγωγή στο μονοπώλιο, σελ. 184-196 Παράρτημα Κεφαλαίου 10: Ειδικά θέματα μονοπωλίου σελ. 197-203 Εκτός Ύλης: Π10.1/Π10.2, σελ. 197-200 και Π10.4, σελ. 201-202 (Δηλαδή εντός ύλης είναι: Π10.3, σελ. 200-201 και από το Π10.4 μόνο οι τελευταίες δύο σειρές της σελ. 202 και η σελ. 203) Κεφάλαιο 11: Τιμή και παραγωγή στο ολιγοπώλιο, σελ. 204-214 Παράρτημα Κεφαλαίου 11: Ανάλυση δυοπωλίου και θεωρία παιγνίων, σελ. 215-238 Εκτός Ύλης: Π11.2, σελ. 216-225 Κεφάλαιο 12: Τιμές και παραγωγή στο μονοπωλιακό ανταγωνισμό, σελ. 239-244 ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΜΕΡΟΣ Α (4 μονάδες) Α1: Ερωτήσεις Σωστό-Λάθος 8 ερωτήσεις Χ 0,25 = 2 μονάδες Α2: Ερωτήσεις Πολλαπλής Επιλογής 8 ερωτήσεις Χ 0,25 = 2 μονάδες ΠΡΟΣΟΧΗ: Η λανθασμένη απάντηση αφαιρεί 0,25 μονάδες ΜΕΡΟΣ Β (3 μονάδες) Θεωρία: Συνοπτική ανάπτυξη ενός θεωρητικού ερωτήματος ΜΕΡΟΣ Γ (3 μονάδες)
Ένα πρόβλημα ελαστικότητας ή ένα πρόβλημα πλήρους ανταγωνισμού ή ένα πρόβλημα μονοπωλίου.