ΙΓΛΩΣΣΙΑ/ ΙΜΟΡΦΙΑ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ Eξαιρετικά σύνθετο φαινόµενο µ ορεί να ροσεγγιστεί οικιλοτρό ως, α ό εδία τόσο διαφορετικά όσο η νευροψυχολογία και η εκ αιδευτική ολιτική Σήµερα ειδικά ακόµη ιο ε ίκαιρο λόγω αγκοσµιο οίησης, ευρω αϊκής ενο οίησης και µαζικής µετανάστευσης 1
Παραδοσιακά δύο ροσεγγίσεις: ωςατοµικό/ψυχολογικό φαινόµενο: ωςζήτηµαψυχολογικό, γνωσιακό, γλωσσικό δηλ. γνώσης( όσοκαλά, σε οιεςχρήσεις ροφορικέςή γρα τές, ώς ανα αριστώνται στον εγκέφαλο), µάθησης( ώς κατακτώνται, όσο εύκολα) χρήσης ( ού& ότε) ωςκοινωνικό/συλλογικό φαινόµενο: διγλωσσία διγλωσσία και κοινωνική ταυτότητα, ε αφή/αλληλε ίδραση γλωσσών, εκ αιδευτική και γλωσσική ολιτική, µειονοτικές γλώσσες, κοινωνική αξιολόγηση γλωσσών 2
ΩΣ ΑΤΟΜΙΚΟ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Φαινόμενα διπλογλωσσίας/πολυγλωσσίας: Πώς ορίζονται ή και περιγράφονται; Τι σημαίνει να είναι κανείς δίγλωσσος; κυρίως, με βάση: Γνώση/επάρκεια/ικανότητα (πόσο καλά γνωρίζουμε τι ακριβώς;) Χρήση (πόσο, πού/πότε και γιατί χρησιμοποιείται;) Προέλευση (πού μαθεύτηκε; Π.χ. διάκριση ξένης ή δεύτερης γλώσσας, η αγγλική ξένη για τους Ελληνες της Ελλάδας, η ελληνική δεύτερη στην Ελλάδα για τους Αλβανούς μετανάστες) Στάσεις ομιλητών απέναντι στις γλώσσες τους 3
Ωστόσο όχι απλά ζητήματα: π.χ. Ικανότητα/επάρκεια σε τι ακριβώς; Κατανόηση και Χρήση; Ακρόαση, Ομιλία, Ανάγνωση, Γραφή; Ποιας χρήσης ή περιστασιακής ποικιλίας; π.χ. Αλβανόφωνα παιδιά στην Ελλάδα σήμερα γνωρίζουν μόνο καθημερινές περιστασιακές ποικιλίες της αλβανικής, γιατί δεν έρχονται συχνά σε επαφή με πιο επίσημες και λιγότερο καθημερινές. Μεταξύ άλλων με γραπτές της μορφές. Κοινωνικές αντιλήψεις/προκαταλήψεις εμπλέκονται στους ορισμούς, π.χ. Στην Ελλάδα σήμερα γνωρίζω αγγλικά σημαίνει κυρίως γραφή και ανάγνωση και λιγότερο ομιλία (η ομιλία μπορεί να διέπεται από κακή προφορά). Αντιθέτως οι μετανάστες θεωρούνται ανεπαρκείς ομιλητές της ελληνικής επειδή δεν τη γράφουν/διαβάζουν ή και δεν την προφέρουν καλά. 4
Τέλεια γνώση ή και ελάχιστη; με ποια κριτήρια τέλεια; συχνά χωρίς έλεγχο φυσικών ομιλητών, ο οποίος όμως απαραίτητος. Πλήρης/ισότιμη γνώση δύο γλωσσών αδύνατη. μεταξύ άλλων έχουν μαθευτεί διαφορετικά και χρησιμοποιούνται συχνά σε διαφορετικές συνθήκες (οι καλοί δίγλωσσοι δεν μεταφράζουν αυτόματα). Γλώσσες μαθαίνονται σε διαφορετικές συνθήκες, για διαφορετικούς λόγους. Αλλοτε μέσα από μαθήματα στο σχολείο και άλλοτε μέσα από φυσική προφορική χρήση. Χρησιμοποιούνται κατά συνέπεια και διαφορετικά. Συχνά κατέχουμε κάποιες περιστασιακές ποικιλίες στη μια γλώσσα και κάποιες στην άλλη. Πότε μαθεύτηκε; Νωρίς στην οικογένεια ή αργότερα στο σχολείο ή στην καθημερινή ζωή; Οψιμη ή πρώιμη διγλωσσία; 5
Μητρική ή ρώτη γλώσσα; (µε αυστηρά κριτήρια ρόβληµα ο ορισµός της) Μία ή ερισσότερες, νωρίς στη ζωή Μ ορεί ωστόσο να χαθεί Χρήση της σε ορισµένες µόνο εριστάσεις ή σε όλες; A ώλεια ή κέρδος η διγλωσσία; Αφαιρετική δι λογλωσσία: όταν µάθηση νέας γλώσσας συµβαδίσει µε α ώλεια ρώτης (όχι ασυνήθιστη σε ορισµένες κατηγορίες µεταναστών) Προσθετική δι λογλωσσία: όταν ροστίθεται η καλή γνώση δεύτερης, τρίτης κλ. γλώσσας 6
Στάσεις α έναντι στη διγλωσσία Προκαταλήψεις συχνά παραπλανούν: Παραμορφώνουν κοινωνική πραγματικότητα, Επηρεάζουν επιστημονική μελέτη, Καθορίζουν εκπαιδευτικές πρακτικές Αλλοτε ταυτίζουμε διπλογλωσσία με ευφυία/μόρφωση Αλλοτε με πνευματική καθυστέρηση ή έλλειμμα που πρέπει να διορθωθεί με μάθηση κυρίαρχης γλώσσας. π.χ. Ελλάδα αστικά κέντρα πριν 40 χρόνια οι δίγλωσσοι έχαιραν υψηλού κύρους γιατί οι μορφωμένοι αστοί ΗΠΑ αστικά κέντρα πρώτο μισό 20 ου αιώνα οι δίγλωσσοι χαμηλό κύρος γιατί φτωχοί μετανάστες. 7
Ε ιστηµονικές/εκ αιδευτικές αντιλήψεις Εξάλειψη µητρικής γλώσσας: Υ όθεση ότι η γνώση κάθε γλώσσας καταλαµβάνει ξεχωριστό χώρο στον εγκέφαλο και ε οµένως η γνώση της µίας µειώνει δυνατότητα καλής γνώσης της άλλης. Εκ αιδευτική τακτική: χρήση µητρικής γλώσσας ρέ ει να α οθαρρυνθεί (.χ. ΗΠΑ, σύγχρονη Ελλάδα) Αντιθέτως, Y όθεση Cummins: Κοινή βάση στη γνώση των δύο γλωσσών (υ όθεση των συγκοινωνούντων δοχείων). Ο εµ λουτισµός της ρώτης γλώσσας ε ιφέρει θετικά α οτελέσµατα στη µάθηση της δεύτερης. Εκ αιδευτική τακτική: ενίσχυση ρώτης/µητρικής γλώσσας και όχι εξάλειψή της, ειδικά µάλιστα σε χρήσεις ιο ακαδηµαϊκές. 8
Γνωστικά λεονεκτήµατα δι λόγλωσσων (µε βάση έρευνες α ό κοινωνίες δίγλωσσες) Ενάντια στις αρχικές ροκαταλήψεις για νοητικά ροβλήµατα (µε βάση αρνητικές στάσεις κοινωνίας α έναντι σε µετανάστες,.χ. ΗΠΑ ρώτο µισό 20 ου αιώνα) Μεταγλωσσική συναίσθηση: δηλ. µεγαλύτερη συνειδητο οίηση δοµής της γλώσσας (α ό σύνταξη έως φωνολογία). Σηµαντικό λεονέκτηµα στη µάθηση γραφής γιατί δίγλωσσα αιδιά συνειδητο οιούν νωρίτερα ηχητική όψη οµιλίας και µ ορούν συνε ώς να ροχωρήσουν σε κατάτµηση ηχητικών συνόλων, δηλ. λέξεων, σε συλλαβές και φωνήµατα (κρίσιµο ροα αιτούµενο για µάθηση αλφαβητικής γραφής). Ε ικοινωνιακή ευαισθησία: γνωρίζουν νωρίτερα ώς να 9 εναλλάσσουν γλώσσες, γιατί, ότε
ΙΓΛΩΣΣΙΑ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΓΛΩΣΣΙΑ Συνηθισµένο φαινόµενο 200 κράτη 3000 τουλάχιστον γλώσσες. Ολες οι σύγχρονες κοινωνίες ολύγλωσσες -21 ευρω αϊκέςχώρεςε ίσηµα(εξαίρεσηη Πορτογαλία) Ινδία: 400 ε ίσηµες1600 οµιλούµενες. Μάθησηαυθόρµητησυχνότερη ιστορικά καιόχιµέσωµαθηµάτων. Ελληνιστική ερίοδοςκατεξοχήν αράδειγµα. Μετανάστες σήµερα. Iστορικά αλαιό φαινόµενο,.χ. Παρίσι γαλλικής ε ανάστασης ολύγλωσσο, οικίλες διάλεκτοι patois, βίαιη υ οβολή µίας µόνο γλώσσαςα όε ανάσταση. Ιδρυση εθνικών κρατών ροωθεί µονογλωσσία. Πολυγλωσσίαακόµηκαιγια ρώτεςγλώσσες,.χ. ΒόρειαΑφρική. Benin. 4 γλώσσεςανάλογαµετοθέµακαιτησοβαρότητά του. Σύγχρονα εθνικά κράτη, συνύ αρξη µητρικής& δεύτερης γλώσσας συνηθισµένη(.χ. τσιγγάνοι στηνελλάδαµε γλώσσα ροµανί και ελληνική, γερµανόφωνοι και ουγγαρόφωνοι Ρουµανίας). 10
Γλώσσες έρα α ό ε ίσηµη/ες κρατικές, όχι άντα αναγνωρισµένες κι όχι µε τον ίδιο τρό ο: άλλοτενοµικά:.χ. Ελλάδα8 γλώσσεςε ίσηµα αναγνωρισµένες α ό µεσο όλεµο µέσω διεθνών συνθηκών: τουρκικά, βλάχικα, αρβανίτικα, αρµένικα, λαντίνο..) κι άλλοτε µόνο στην ράξη:.χ. Eλλάδα σήµερα, γλώσσες µεταναστών ορισµένες φορές ακόµη και σε ε ίσηµα έγγραφα ή διαφηµίσεις. Αλβανικά αυτή τη στιγµή η δεύτερη σε συχνότητα οµιλούµενη γλώσσα ( ερισσότερο α ό τουρκική) µε χρήση ακόµη και ε ίσηµη ό ως τα έγγραφα του ΙΚΑ. Σήµερα αφενός εξά λωση λόγω αγκοσµιο οίησης και µετανάστευσης αφετέρου εριορισµοί της(.χ. ανάδυση εθνικισµώνστηνανατολικήευρώ ηή αναβίωση µειονοτικών γλωσσών στη Bρετανία, υ οχώρησηασθενώνγλωσσών). 11
Ωστόσο, µονογλωσσία εµφανίζεται ως φυσικό φαινόµενο εύ ορων δυτικών κοινωνιών Ειδικά λόγω συγκρότησης εθνικών κρατών, ου αντιµετώ ισαν µερικές φορές τη διγλωσσία ως ρόβληµα ολιτικό, νοητικό, εκ αιδευτικόκλ. Α λώς οι δυτικοευρω αϊκές κοινωνίες κατάφεραν νωρίτερα ε ιβολή µίας συχνά κυρίαρχης γλώσσας λόγω ισχυρού κρατικού µηχανισµού και υ οχρεωτικής εκ αίδευσης. Ωστόσο, η µονογλωσσία α έχει α ό την ραγµατικότητα ακόµηκαισεκράτη ου κατάφεραν µε διάφορους τρό ους σχετικήγλωσσικήοµοιογένεια (.χ. Ελλάδακαταφέρνει µόλις τη δεκαετίατου 70 να κυριαρχήσει στο90% του ληθυσµού η ελληνική). Πολύ ερισσότερο σε άλλα ό ως η Ισ ανία (ό ου γλώσσες ό ως η καταλωνική και η βασκική ισχυρές). Ακόµη ερισσότερο σε χώρες ό ως η Νιγηρία ό ου τουλάχιστον 8 κυρίαρχες και ολύ ερισσότερες 12 διαδεδοµένες ολύ.
Περιγραφή-τυ ολογία κοινωνικής διγλωσσίας/ ολυγλωσσίας ίγλωσσες/ ολύγλωσσες κοινότητες διαφόρων ειδών Με οικίλα κριτήρια για κατηγοριο οίησή τους.χ. όσο ε ίσηµες χρήσεις έχει κάθε γλώσσα Πόσες γλώσσες; Οµιλητές δίγλωσσοι ή µονόγλωσσοι ου συνυ άρχουν; 13
Διμορφία διγλωσσία (Ferguson-diglossia) Συνύπαρξη μεν διαφορετικών ποικιλιών ή γλωσσών αλλά χρήση τους σε διαφορετικές περιστάσεις. Η μία «υψηλή» και η άλλη «χαμηλή» ποικιλία, δηλ. η πρώτη σε πιο επίσημες περιστάσεις (κράτος, εκπαίδευση κλπ.). Συνήθως ο ίδιος ομιλητής κατέχει και τις δύο ποικιλίες, αν και όχι πάντα, Αρχικά ο όρος χρησιμοποιήθηκε μόνο για διαφορετικές «διαλέκτους» ή ποικιλίες Γερμανικά Ελβετίας και Γερμανίας Καθαρεύουσα και δημοτική στην Ελλάδα Κλασική αραβική και τοπικές παραλλαγές Αργότερα επέκταση και σε γλώσσες Παραγουάη: ισπανικά και γκουαράνι, Τυνησία: γαλλικά και αραβικά Ρωσία 19ου αιώνα: ρώσικα και γαλλικά Λουξεμβούργο: γερμανικά, γαλλικά και λουξεμβουργιανά 14
Προβλήµατα στην εριγραφή διγλωσσίας/ ολυγλωσσίας:.χ. Τολµούν οι άνθρω οι να δηλώσουν µητρική γλώσσα όταν δεν αναγνωρίζεται ή α αγορεύεται ή έχει χαµηλό κύρος; (.χ. στατιστική α ογραφή 1951 Ελλάδα: αξιοσηµείωτο ακόµη οσοστό άλλων γλωσσών, είναι ωστόσο τόσο µικρό % αρβανιτόφωνων και σλαβόφωνων;τι δηλώνουν σήµερα µουσουλµάνοι Θράκης; Φόβος αλλά και αλλαγή ταυτότητάς τους αρα λανούν σε α αντήσεις. Τι θα δήλωναν οι ενα οµείναντες αρβανιτόφωνοι σήµερα;) Τι είναι µητρική γλώσσα;όχι κατανάγκη µητέρας, ούτε η ρώτη, ούτε η συχνότερα οµιλούµενη, ούτε αυτή ου ο οµιλητής γνωρίζει καλύτερα. 15
Αριθµόςγλωσσών-διαλέκτων; δύσκολονα οριστεί, ειδικά όταν γλώσσες συγγενεύουν ή δεν υ άρχει γρα τή τυ ο οιηµένη µορφή και ε οµένως οι διαλεκτικές διαφορές είναι µεγάλες (.χ. σαρδηνικά στην Ιταλία, οξιτανικάστη Γαλλία). ηλ. όσες µορφές σαρδηνικής και οια η σχέση µε την ιταλική; Πιο εύ ορες κοινωνίες καταφέρνουν αναβά τιση διαλέκτου σε γλώσσα ιο εύκολα, καθώς οι οµάδες ου τις µιλούν α οκτούν µεγαλύτερη κοινωνική εξουσία. Βαθµόςκαι εύρος χρήσης τους, δηλ. όσο συχνά και σε οιες κοινωνικές/ε ικοινωνιακές εριστάσεις (.χ. αρβανίτικα εριορισµένα vs. καταλωνικά όλες οι χρήσεις, τουρκικά στην Ελλάδα ευρύτερες χρήσεις α ό οµακικά) Στενή και ευρεία διγλωσσία: η ρώτη συνήθως διµορφία, γιατί ο ίδιος οµιλητής µ ορεί να εναλλάσσεται ανάλογα µε τη χρήση (δηµοτική-καθαρεύουσα), η δεύτερη ίδια χρήση άλλες γλώσσες(.χ. γαλλικά και φλαµανδικά στις Βρυξέλλες) 16
συνύ αρξη µονόγλωσσων µε δίγλωσσους ή όλοι δίγλωσσοι; Ευρώ η α λές συνήθως µορφές διγλωσσίας vs. σύνθετες µορφές ό ως στην Ινδία ό ου 400 ε ίσηµες γλώσσες και 1600 οµιλούµενες. Fishman (1972) 4 κατηγορίες: κοινωνική και ατοµική(παραγουάη-γκουαράνι και Ισ ανικά, οι ερισσότεροι οµιλητές κατέχουν και χρησιµο οιούν και τις δύο) κοινωνική χωρίς ατοµική(.χ. Ελβετία, ολύγλωσση κοινωνία αλλά καλοί δίγλωσσοι στην άλλη γλώσσα όχι αρκετοί) ατοµική χωρίς κοινωνική (.χ. Βέλγιο, οµιλητές καλοί δίγλωσσοι λόγω εκ αίδευσης αλλά σ άνιο ο ίδιος οµιλητής να χρησιµο οιεί και τις 2 γλώσσες). ούτε ατοµική ούτε κοινωνική(κούβα, οµινικανή ηµοκρατία ό ου ιθαγενείς γλώσσες εξολοθρεύτηκαν) 17
Kά οια ε ίσηµα αναγνωρισµένη, γλώσσα κράτους και νεύµατος συνήθως. Η µη αναγνωρισµένη γλώσσα µ ορεί να µιλιέται ωστόσο α ό λειοψηφία.χ. Αλγερία (η Βερβερική, ό ου ε ίσηµη η Αραβική, ανε ίσηµη η το ική Αραβική), Ν. Αφρική (Μ αντούη συχνότερη, µόνο ρόσφατα αναγνωρισµένη και γλώσσα εκ αίδευσης). Η ε ίσηµη συνήθως γρα τή και ε ι λέον τυ ο οιηµένη(γραµµατικές, λεξικά, ειδικές ορολογίες). Μειονοτικές γλώσσες Ευρω αϊκής Ένωσηςχωρίς µέλλον αν µείνουν χωρίς τυ ο οίηση/γραφή (.χ Σαρδηνική και τα ροβλήµατα τυ ο οίησής της) 18
Εναλλαγή κωδίκων ίγλωσσοι συχνά αλλάζουν γλώσσα για διάφορους λόγους (όχι τυχαία άντως) Συχνά µία γλώσσα ροτιµητέα/κυρίαρχη για έναν οµιλητή Καταστασιακή εναλλαγή: όταν οι εριστάσεις ε ιβάλλουν άλλη γλώσσα (.χ. συχνά οι κοινωνίες µε διµορφία ό ως ισ ανικά και γκουαράνι στην Παραγουάη γιατί η ρώτη η γλώσσα του κράτους). Εξαρτάται α ό κοινωνική δραστηριότητα Μεταφορική εναλλαγή: ε ιλογή µιας γλώσσας για λόγους ψυχολογικούς,.χ. για να δειχτεί δεσµός ανάµεσα σε ανθρώ ους ίδιας καταγωγής (.χ. α ό αγγλικά σε ελληνικά σε ανε ιστήµιο Λονδίνου εάν ανακαλύψουµε ότι διοικητικός υ άλληλος Κύ ριος). Συνοµιλιακή εναλλαγή: εναλλαγή στην ίδια συνοµιλία και ρόταση (.χ. -Α: Χρησιµο οιείτε οτέ αγγλικά; Β: Never! -«Ήρθε χθες το α όγευµα my boyfriend και ήγαµε µια βόλτα to the seashore Οι αρεµβολές όχι τυχαίες. Εξαρτώνται α ό το θέµα συζήτησης, τη σχέση συµµετεχόντων, το λόγο ε ικοινωνίας κλ. 19
Οι τρό οι εναλλαγής κωδίκων µ ορούν να αρέχουν ληροφορίες για το µέλλον µιας γλώσσας σε µια οµάδα οµιλητών Παράδειγµα: Έρευνες για αλβανόφωνα αιδιά στην Ελλάδα: Πόσο ολύ, ότε, µε οιους χρησιµο οιούν αλβανικά; Ευρήµατα: µιλούν ερισσότερο µε α ούδες-γιαγιάδες, λιγότερο µε γονείς και ακόµη λιγότερο µε φίλους. Ωστόσο, αλβανόφωνοι ρέ ει να διαφέρουν αρκετά µεταξύ τους ως ρος τις χρήσεις των δύο γλωσσών ανάλογα µε εριοχή, µορφωτικό ε ί εδο κλ. Πρόβλεψηµε ε ιφυλάξεις: Χρήση αλβανικής ακόµη και για καθηµερινές ανάγκες ίσως εριοριστεί σηµαντικά για τη γενιά αυτή στο µέλλον. 20
ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ ΣΕ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ: ιστορικό, ολιτικό, νοµικό λαίσιο Τύχες ολυγλωσσίας εξαρτώνται α όοικονοµικές, ολιτισµικές, ολιτικές, ιδεολογικές αραµέτρους κλ. ενείναιεύκολονα ροβλέψουµε εξέλιξήτης. Άλλοτε ενισχύεται κι άλλοτε εριορίζεται,.χ. ΗΠΑ: ευρεία χρήση άλλων γλωσσών στην εκ αίδευση το 19 ο αιώνα και ολύ διαδεδοµένη διγλωσσία. Κατα ολεµήθηκε όµως σκληρά τον20ο αιώνα, όταν η αγγλική ε ιβλήθηκε. Εξακολουθεί ωστόσο να είναι µια κοινωνία µε ευρύτατη διγλωσσία. Βρετανία: ενίσχυση ουαλικής γλώσσας και στην εκ αίδευση 21
Ευρώ η: ικαιώµατα γλωσσικών µειονοτήτων Κατοχυρώνονται µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµολόγωε αναχάραξηςσυνόρων. Περιθωριο οιούνται µετά το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, κυρίως κατά τον Ψυχρό Πόλεµο α ό 1950 και µετά. Αναβίωση µετά το1989 µέσωδιεθνών οργανισµών (ΟOΣΑ, Συµβούλιο Ευρώ ης, ΟΗΕ και ΕΕ). Π.χ. Συµβούλιο Ευρώ ης: Ευρω αϊκός Χάρτης Περιφερειακών ή Μειονοτικών γλωσσών Ευρω αϊκή Ένωση: Ευρω αϊκό Γραφείο για λιγότερο οµιλούµενες/διαδεδοµένες γλώσσες. 22
ιάφορα ωστόσο είδη λιγότερο οµιλούµενων γλωσσών, µε διαφορετικόκύροςκαιαριθµόοµιλητών. Καταλωνικάστοέναάκρο(τυ ο οιηµένα, αναγνωρισµένα, γλώσσα εκ αίδευσης, µεγάλος αριθµός οµιλητών) Αρβανίτικαστο άλλο άκρο(χωρίςγραφήκαιτυ ο οίηση, µικρόςαριθµόςοµιλητών, ολύ εριορισµένη λέον χρήση σε καθηµερινές µόνο εριστάσεις). εν α ειλούνται όλες εξίσου: Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες. Π.χ. Ευρωµωσαϊκό 1996: αράγοντες ου καθορίζουν το µέλλον µιας γλώσσας: οικογένεια, εκ αίδευση, κοινότητα, το συµβολικό κύρος και η αξία µια γλώσσας για κοινωνική κινητικότητα, εάν έχει θεσµοθετηθεί/νοµιµο οιηθεί, εάν έχει τυ ο οιηθεί στη συνέχεια (λεξικά, γραµµατικές κλ.), εάν χρησιµο οιείται σε γειτονικά κράτη µε ισχυρές γλώσσες (.χ. τουρκικήστηνελλάδα, γερµανικήστη ανίαισχυρές), εάν ροσελκύει νέους οµιλητές (κυρίως αιδιά). 23
Η ερί τωση της Ευρω αϊκής Ένωσης Αφενός, στήριξη λιγότερο οµιλούµενων και διδασκόµενων γλωσσών Ε ίσηµη αναγνώριση µικρών γλωσσών (.χ. δανική, ελληνική) Α οφάσεις για στήριξη µειονοτικών γλωσσών (α ό καταλωνικά έως φρισιανά και αρβανίτικα) Αφετέρου, ροβλήµατα χρήση µίας ή δύο ισχυρών γλωσσών βολική οικονοµικά και ρακτικά (αγγλική και γαλλική). Μέτρα στήριξης δύσκολα εφαρµόζονται στην ράξη για ολλούς λόγους (ακόµη και διαµάχες στη Σαρδηνία για το οια διάλεκτος ρέ ει να ε ικρατήσει). εν αρκεί η ε ίσηµη αναγνώριση αλλά ρόσθετα µέτρα θετικής διάκρισης/ενίσχυσης γλωσσών (.χ. Λευκή Χάρτα ΕΕ συνιστά 3 γλώσσες στην εκ αίδευση αλλά δεν ε ιβάλλει µία έστω να είναι λιγότερο ισχυρή ό ως τα ελληνικά και δανέζικα). 24 εν αναγνωρίζει γλώσσες οικονοµικών µεταναστών.
Ελλάδα: ιδιοµορφίες Μείδρυσηνεοελληνικού κράτουςδιαµορφώνεται σταδιακά στα µέσα ρος τα τέλη 19 ου αιώνα σχετική γλωσσική οµοιογένεια (κοινή δηµοτική). Αν και ε ί της ουσίας τριγλωσσία: δηλ. καθαρεύουσα, κοινή δηµοτική, το ικές διάλεκτοι ή άλλη γλώσσα (κυρίως αρβανίτικα). Μετάα όβαλκανικούς ολέµους: Ενισχύεταιξανάη ολυγλωσσίαµενέους ληθυσµούς(βλάχικα, λατίνο, τουρκική, σλάβικα ιδιώµατα). Συνθήκες Σεβρών και Λωζάνης ρυθµίζουν δικαιώµατα µειονοτήτων(µεταξύ άλλων δηµόσιαή ιδιωτικήεκ αίδευσηγιαβλάχους, Μουσουλµάνους, Εβραίους, Αρµένιους, Σλαβόφωνους. Μετά 2ο Παγκόσµιο Πόλεµο: ψυχρο ολεµικό κλίµα οδηγεί καιτηνελλάδασε αραγνώριση άλλων γλωσσών (µε εξαίρεση τουρκικής ου είναι γλώσσα εκ αίδευσης). 25
Σήµερα ιαβαθµίσειςαναγνώρισηςγλωσσικώνµειονοτήτων(.χ. αλβανικά σε ορισµένες ε ίσηµες χρήσεις ό ως έγγραφα ΙΚΑ, βουλγάρικα σε διαφηµίσεις, τουρκική ε ίσηµα σε εκ αίδευση). Γλώσσες έραν ελληνικής ε ι λέον ερισσότερο ή λιγότερο βιώσιµες. Πρόσφατη κοινωνική-ε ιστηµονική (άτυ η) αναγνώριση οµακικήςκαιροµανέςέχει ολιτικόκίνητρο(την αντίθεση στην ε ικράτηση τουρκικής στη Θράκη). Παραγνώρισή τους αραβίαζε ωστόσο Συνθήκη Λωζάνης. Γλωσσικήετερογένειαστοµονόγλωσσοελληνικόσχολείο. Μεγάλεςιδιοµορφίεςα ό εριοχήσε εριοχή(ανάγκη καταγραφής τους):.χ. Θράκη(µουσουλµανική µειονότητα µε τρεις τουλάχιστον γλώσσες),ρόδος(τουρκόφωνη κοινότητα και αιδιά δίγλωσσων οικογενειών δηλ. µικτών γάµων-µε εκτενές αριθµό «µητρικών»), Αθήνα(οικονοµικοί µετανάστες, ως ε ί το λείστον αλβανόφωνοι στα δηµόσια σχολεία). 26
Γέννηση, αναβίωση, διατήρηση, θάνατος, υ οχώρηση γλωσσών σε συνθήκες διγλωσσίας: Γέννηση, εµ λουτισµός, αναβίωση γλωσσών Φυσική:Γλώσσες ίτζιν ου µετατρέ ονται συχνά σε κρεολικές. Πίτζινγλώσσα α λή, εξυ ηρετείσυνήθως εµ όριο στην καθηµερινή ζωή. Ωστόσο, στερεότυ ες φράσεις (µίγµα γλωσσών αρχικά) µετατρέ ονται σταδιακά σε στοιχεία µε γραµµατική σηµασία (.χ. man-belong-me=ο άνδρας µου).με εριορισµένες αρχικά χρήσεις. Εµ λουτίζονται σε κρεολές (δηλ. λήρεις γλώσσες) όταν τις µιλούν για ρώτη φορά τα αιδιά. Μέσω ανοιχτής αρέµβασης: αναβίωση και εκσυγχρονισµός εβραϊκής, εφεύρεση καθαρεύουσας και εσ εράντο. 27
Εξαφάνισηγλωσσών: Θάνατος, δολοφονία, αυτοκτονία, υ οχώρηση, εριορισµός, εγκατάλειψη; Εξαφάνισηδενοφείλεταισεεγγενή αδυναµία γλώσσαςνα εκ ληρώσει διάφορους σκο ούς, ούτε σε δανεισµόα ό άλλες γλώσσες (κυρίως λεξιλογίου) Συνήθως υ οχώρηση χρήσεων. Γλωσσική µετατό ιση: µία γλώσσα µε µικρότερο κύρος αραχωρεί σταδιακά χρήσεις σε µια άλλη(.χ. αρβανίτικα στην Ελλάδα αρχικά ε ίσηµες χρήσεις, αργότερα και καθηµερινές, γαελικά στη Σκωτία αρχικά υ οχώρησαν σε µορφωµένες γυναίκες) Μετατό ιση όταν η γλώσσα δεν έχει κοινωνικο-οικονοµική αξία (.χ. σουηδική χάθηκε στο Ελσίνκι αν και στα ανώτερα κοινωνικά στρώµατα ου µ ορούσαν να χρησιµο οιήσουν γνώση φιλανδικής για καλύτερη εργασία, όχι όµως στα εργατικά στρώµατα). 28
Στάδια υ οχώρησης/εξαφάνισης µιας γλώσσας: 1. Οµιλητές χρησιµο οιούν δύο γλώσσεςστην καθηµερινή ζωή ερισσότερο ή λιγότερο. 2. Κυρίαρχη γλώσσα καταλαµβάνει λήρως ορισµένες χρήσειςκαι εριστασιακές αραλλαγές (αρχικά στο δηµόσιο χώρο µόνο) 3. Κυρίαρχη γλώσσα µιλιέται όλο και ερισσότερο στο σ ίτι, µε α οκορύφωµα συζητήσεις γονιών- αιδιών 4. Η νέα γενιά αδυνατεί να µάθει τη µη κυρίαρχη γλώσσατης αράδοσής του ή ακόµη κι όταν τη γνωρίζει λίγο αρνείται να τη χρησιµο οιήσει. 29
Τέλος µιας γλώσσας ροκαλείται α ό τους ίδιους τους οµιλητέςτουςσυνήθως και όχι α ό ρητή α αγόρευση. Πόσο όµως αυτόβουλα; Οικονοµικές, ολιτικές συνθήκες ε ιβάλουνατοµικέςε ιλογές. Η κυρίαρχη γλώσσα ταυτίζεται µε λούτο, κύροςκαι ρόοδοκαι καθίσταται συνε ώς ε ιθυµητή (.χ. ελληνικά σήµερα για αλβανόφωνους µετανάστες) Γλωσσικήαυτοκτονία: εγκατάλειψηυ έρ µιας συγγενικής γλώσσας (.χ. κρεολικών γλωσσών υ έρ της αγγλικής στις υτικέςινδίες). Γλωσσικήδολοφονία: εγκατάλειψη για µια γλώσσα όχι συγγενική (.χ. ροµανί ή οµακική υ έρ τουρκικής στη Θράκη, λαντίνο και γίντις υ έρ εβραϊκής, γαελικής υ έρ αγγλικής στη Σκωτία). 30
Περιορισµένη χρήση µιας γλώσσας-συνήθως µόνο στο σ ίτι- οδηγεί συχνά σε εξαφάνιση στις ε όµενες γενιές. Η χρήση µ ορεί να εριοριστεί ωστόσο και σε ε ίσηµες µόνο εκδοχές(.χ. ΓερµανικάΠενσυλβανίας, ελληνιστική κοινή και λατινικά µόνο σε εκκλησία). Συχνή διαδροµή για α ώλεια γλώσσας: Μονόγλωσσοι καθίστανται δίγλωσσοι και στη συνέχεια εγκαταλεί ουν µητρική γλώσσα (.χ. αρβανιτόφωνοι Λιβαδιάς). Νέες γενιές φτάνουν να µη τη χρησιµο οιούν αλλά α λώς να την κατανοούν. 31
Το ιδιαίτερο αράδειγµα της ιρλανδικής Εξαφάνιση- εριορισµός σε ολλές εριοχές και σε µεγαλύτερες ηλικίες, ακόµη και κατά τη βρετανική κατοχή. Νότια Ιρλανδία την κατέστησε υ οχρεωτική γλώσσα εκ αίδευσης. Ωστόσο, α οτυχία εξά λωσής της οδηγεί το1973 σε κατάργηση υ οχρεωτικής διδασκαλίας της. Εξά λωσή της δυσχεραίνεται και α ό τυ ο οίησήτης.χ. εκ οµ έςστοραδιόφωνοόχι κατανοητές α ό ορισµένους γιατί διάλεκτοι καθηµερινής ζωής διαφορετικές. Ταύτιση µε υ οβαθµισµένες εριοχές δεν βοηθά το κύρος της Ωστόσο, ρόσφατη οικονοµική ενίσχυση υ οβαθµισµένων εριοχών ό ου µιλιόταν έφερε το αντίθετο α οτέλεσµα: ανά τυξη ροώθησε την αγγλική ως κυρίαρχη γλώσσα. 32
Κινδυνεύει η ελληνική; Κινδυνολογία σεµεγάλοβαθµόαδικαιολόγητη µε σηµερινά δεδοµένα. Γιατί; Οι χρήσεις ισχυρής αγγλικής εριορισµένες στην καθηµερινή ζωή(κυρίως σε συγκεκριµένες δραστηριότητες καικοινωνικά στρώµαταό ως εµ όριο, τουρισµόςκαιε ιστήµη). Ταυτόχρονα ισχυρέςδυναµικέςτηνκρατούνζωντανή. Π.χ. Ε ίσηµη γλώσσα Ευρω αϊκής Ένωσης µε όλα τα συµβολικά και ραγµατικά δικαιώµατα ου αυτό συνε άγεται, εθνικιστικά αισθήµατα, όλο και µεγαλύτερη διεύρυνσηχρήσεων(.χ. ηλεκτρονική τεχνολογία, νοµικοί κώδικες, ολιτισµός, ε ιστήµη...) Ωστόσο, το µέλλον των γλωσσών εν µέρει µόνο ροβλέψιµο, γιατί εξαρτάται α ό συνεχείς, οικίλες και α ρόβλε τες κοινωνικές εξελίξεις. 33
Lingua franca διεθνής γλώσσα, γλώσσα ε αφής, εµ ορίου ιαµορφώνεται για να εξυ ηρετήσει ανάγκες ε ικοινωνίας σε διαφορετικές -α οµακρυσµένες συχνά- εριοχές. Κατά τη διαµόρφωσή τους αλλάζουν για ολλούς λόγους: εξυ ηρετούν ολλές ανάγκες, µιλιούνται α ό ανθρώ ους µε διαφορετικές µητρικές γλώσσες, εµφανίζονται σε αραλλαγές κλ. Παραδείγµατα: ελληνιστική κοινή κά οτε, αγγλική σήµερα, γαλλική 19 ο αιώνα (ως γλώσσα δι λωµατίας), αραβική σε όλες τις εριοχές εξά λωσης Ισλάµ, σουαχίλι στην Αφρική 34
ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ: Kρίσιµος ρόλος στην ανα αραγωγή κοινωνικών ανισοτήτων, κοινωνικήςταυτότητας, γλωσσών. ίγλωσση εκ αίδευση όρος οµ ρέλα για εξαιρετικά σύνθετα και ολύ διαφορετικά φαινόµενα Τουλάχιστον για τα εξής: εκ αίδευσηµεταναστώνκαιµειονοτήτων, χρήση οιών γλωσσών για διδασκαλία ή έστω ως δεύτερες/ξένες γλώσσες στο αναλυτικό ρόγραµµα εκ αίδευση και λειονότητας κυρίως σε µάθηση ξένωνγλωσσώνκλ. ( οιες ξένες γλώσσες, όσο, υ οχρεωτικά; Κλ.) 35
Εκπαιδευτικές πολιτικές: Σε διάφορες παραλλαγές δύο τουλάχιστον τάσεις: 1. Αφομοίωσηγλωσσικών μειονοτήτωνστην κυρίαρχη γλώσσα/κουλτούρα μονόγλωσση εκπαίδευση μερικές φορές με βοήθεια στη μάθηση κυρίαρχης γλώσσας (π.χ. ειδικές τάξεις, διδασκαλία της ως δεύτερη γλώσσα και όχι ως μητρική όπως μουσουλμανόπαιδα Θράκης) 1. αναγνώριση πολυγλωσσίας και ενσωμάτωση μειονοτήτων σε μια κοινωνία με σεβασμό στη γλώσσα τους-χρήση περισσότερων γλωσσών στην εκπαίδευση ως μέσων μάθησης και όχι μόνο ως αντικείμενα σε ποικίλες όμως παραλλαγές (π.χ. προσωρινά, μόνιμα..) 36
Είδη «δίγλωσσης» εκ αίδευσης Πολλές δυνατές κατηγοριο οιήσεις µε βάση οικίλα κριτήρια.χ. γλώσσασ ιτιού, εκ αίδευσης, κοινότητας, σχολείου, κύρος γλωσσών, στόχοι και µέθοδος διδασκαλίας, ηλικία έναρξης. Κρίσιµο άντως όσο ολιτικά ισχυρή η κοινωνική οµάδα ου χρησιµο οιεί µια γλώσσα, και κατ ε έκταση το κύρος της γλώσσας τους. Παραδείγµατα κατηγοριο οιήσεων: Με βάση στόχους:.χ Fishman 1976, µεταβατική δίγλωσση, αφοµοίωση, διατήρηση, ολιτισµικός λουραλισµός Με βάση τρό οµάθησης: εµβύθιση/καταβύθιση, εµβά τιση, µεταβατική δίγλωσση ρώιµης και όψιµης εξόδου Με βάση τύ ο εκ αίδευσης: α οµόνωση(.χ. δανέζικα στη Γερµανία, Παλιννοστούντων Ελλάδας, µειονοτικά σχολεία Θράκης), ενσωµάτωση σε ολυ ολιτισµικά ολυγλωσσικά. 37
Άλλο αράδειγµα κατηγοριο οίησης: Προσέγγιση Reich για Ευρω αϊκή Ένωση µε βάση τον τύ ο του εκ αιδευτικού συστήµατος & την ισχύ των κοινωνικών οµάδων ρονοµιούχοι σχολεία ρεσβειών, εταιρειών(.χ. Eυρω αϊκά σχολεία). Πιο ιθανά ωστόσο όταν κυρίαρχη γλώσσα έχει χαµηλό κύρος και διδασκόµενηυψηλό(.χ. ΓαλλικάστηνΤουρκία). µειονότητες ζούν µόνιµα, τείνουν λέον να είναι λιγότερο ή ερισσότερο αναγνωρισµένες µε σχετικά ρονόµια(.χ. τουρκική στην Ελλάδα, καταλωνικήβασκική στην Ισ ανία vs. αρβανίτικα στην Ελλάδα).. µετανάστες οικίλωνειδών(εργασίας, ε ανα ατριζόµενοι, ρόσφυγες κλ.) χωρίς κοινωνική ισχύ και ε ίσηµη αναγνώριση γλώσσας συνήθως 38
Εκ αίδευση µεταναστών και µειονοτήτων: Ευρω αϊκή Ένωση: 4 ιστορικά βήµατα 1. ιδασκαλία µόνο δεύτερης κυρίαρχης γλώσσας (αφοµοίωση),.χ. Ελλάδα ε ί της ουσία και σήµερα στην ράξη 2. Αναγνώριση ότι η ρώτη γλώσσα σηµαντική για ταυτότητα µεταναστών και µικρή έστω διδασκαλία της(.χ. δειλά βήµατα Ελλάδας κυρίως σε νοµικό ε ί εδο vs. Σουηδία ό ου συστηµατική διδασκαλία). 3. Συνειδητο οίηση ότι η εκ αίδευσης σε µία εθνική γλώσσα αφελής στη σύγχρονη ραγµατικότητα, ό ως και αφελής η σύνδεση µεταναστών µε την ρώτη µόνο γλώσσα και η ίστη στις ροο τικές εξέλιξής της στη χώρα υ οδοχής. 4. Συνειδητο οίηση ότι δεν υ άρχουν βιώσιµες λύσεις όσο δεν κατανοούµε ότι: α) η θέση των αιδιών στο σχολείο εξαρτάται α ό αντιµετώ ιση της µειονότητας α ό την λειονότητα και β) ότι η λειονότητα µ ορεί να κερδίσει α ό τη συµβίωση αυτή, ολιτισµικά, ολιτικά, οικονοµικά. 39
Πολιτικές αφοµοίωσης: η ερί τωση της Ελλάδας (βλ. αµανάκης 1997, Σκούρτου κσ. 2001) εριορισµένη διδασκαλία µητρικής γλώσσας και βοήθεια στη µάθηση δεύτερης/κυρίαρχης στις ροβλέψεις νόµου/εγκυκλίων κυρίως (όχι ε ί της ουσίας στην ράξη, δειλά σ οραδικά βήµατα µόνο) εκαετία 70: φιλανθρω ία για ε ανα ατριζόµενους οµογενείς εκαετία 80: αντισταθµιστικά µέτρα καθώς η διγλωσσία εµφανίζεται ως ρόβληµα (στόχος κυρίως οι οµογενείς α ό Σ. Ενωση). εύτερο µισό δεκαετίας 90: αναγνώριση µεταναστών έµµεσα έστω, ίχνη ολυ ολιτισµικής εκ αίδευσης, αλλά όχι ε ί της ουσίας εφόσον εξακολουθεί να κυριαρχεί είτε η α οµόνωση είτε η γρήγορη ενσωµάτωση. 40
Πολιτικές αφοµοίωσης οικίλουν ως ρος το όσο ενισχύουν µειονότητες στη µάθηση δεύτερης/κυρίαρχης γλώσσας: Στο ένα άκρο: καµιά βοήθεια. Ε ί της ουσίας η ερί τωση Ελλάδας Στο άλλο άκρο: µεγάλη βοήθεια. Η δεύτερη/κυρίαρχη γλώσσα µαθαίνεται µέσω µεθόδων για µάθηση δεύτερης και όχι µητρικής (στην Ελλάδα λέον η ερί τωση των µουσουλµανο αίδων Θράκης, αν και ισχυρές ιδεολογικές αντιστάσεις στη χώρα µας για τέτοιες µεθόδους ακόµη κι για ελληνό ουλα εξωτερικού) ή µε ενισχυτικά µαθήµατα(φροντιστήρια, ειδικές τάξεις κλ.). Συνήθως οι ιο δηµοκρατικές κοινωνίες Ευρώ ης ακολουθούν κά οια µορφή ενίσχυσης. 41
Πολιτικές ενσωµάτωσης γλωσσικών µειονοτήτων διαφορά α ό αφοµοίωση: δεν στοχεύουν σε εξάλειψη γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων ιαφορο οιήσεις όµως στο όσο α) ενίσχυση µητρικής γλώσσας µειονοτήτων/µεταναστών β) διδασκαλία της και στην λειονότητα Στο ένα άκρο οι ιο συντηρητικές τακτικές: Προ αρασκευαστικά µαθήµατα στη δεύτερη γλώσσα και διδασκαλία µητρικής. Ωστόσο, διδασκαλία µητρικής υ οβαθµίζεται µε διάφορους τρό ους,.χ.: µόνο ροσωρινάέως ότου κατακτηθεί ε αρκώς η δεύτερη (.χ. δανέζικα στη Γερµανία). ε ιλεγόµενο µόνο µάθηµα έναντι άλλων υψηλού κύρους(.χ. ινδική έναντι γαλλικής και υ ολογιστών) µάθηµα γλώσσας µόνο και όχι µάθησης(.χ. όχι για φυσική) ως ξένη γλώσσα και όχι ως µητρική (ακατάλληλη για όσους τη µιλούν ήδη) ολιγόωρη µόνο διδασκαλία(.χ. 2 εβδοµαδιαίες ώρες Σουηδία ό ου 80 γλώσσες και ως µέσο µάθησης). 42
Η µητρική υ οβαθµίζεται λιγότερο µόνο όταν αφορά ρονοµιούχες οµάδες. Ακόµη και τότε όµως η διδασκαλία της εριορίζεται. Π.χ. Γαλλία: 8 γλώσσες µε διµερείς κρατικές συµβάσεις µε ρονοµιούχες µόνο χώρες για µικρό µόνο µέρος του ρογράµµατος. Στο άλλο άκρο οι ιο ριζοσ αστικές τακτικές: Χώρες µε αραδοσιακή αναγνώριση ολυγλωσσίας (.χ. Βέλγιο, Καναδάς, Ν. Αφρική, Αυστραλία) ό ου ερισσότερες α ό µία γλώσσες διδάσκονται µε διαφορετικούς σε κάθε ερί τωση τρό ους και ως µέσο µάθησης σχετικά συστηµατικά (δίγλωσσος γραµµατισµός). Πιο ακραία ερί τωση: εκ αίδευση και κυρίαρχης κοινωνικής οµάδας στη γλώσσα και στον ολιτισµό της µειονοτικής..χ. Προγράµµατα εµβά τισης για αγγλόφωνα αιδιά στα γαλλικά στον Καναδά, και για ισ ανικά στις ΗΠΑ). Ωστόσο, ιο ιθανή και ιο ε ιτυχής όταν και οι δύο γλώσσες έχουν κύρος κι ακόµη ερισσότερο οι µαθητές ανήκουν σε ισχυρές κοινωνικές οµάδες. 43