ΜΕΤΡΗΣΗ, ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΕΩΝ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ 50Hz ΣΕ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΒΡΑΔΕΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΡΗΣΗ, ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΕΩΝ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ 50Hz ΣΕ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ΤΡΥΦΩΝΑ ΑΕΜ : 3018

2 Εισαγωγή Η τεχνολογία είναι πια αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας όπως και η χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας που αυξάνεται χρόνο με τον χρόνο. Χωρίς τα αγαθά που μας προσφέρει η τεχνολογία και τα οποία διευρύνονται συνεχώς η ζωή μας αποδιοργανώνεται αμέσως. Όμως η πρόοδος, αναπόφευκτα ως ένα βαθμό, κουβαλά μαζί και κάποιες παρενέργειες αλλά και τις διχογνωμίες των επιστημόνων για το πώς περιορίζονται ή ελέγχονται αυτές οι επιπτώσεις. Κάθε άνθρωπος εκτίθεται για κάποιο χρονικό διάστημα (κυρίως μεγάλο) σε ηλεκτρικά και μαγνητικά πεδία είτε όταν βρίσκεται στο σπίτι του είτε όταν βρίσκεται στον χώρο εργασίας. Σε κάθε σπίτι υπάρχουν ηλεκτρικές συσκευές όπως επίσης εκπεμπόμενα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά σήματα καθώς και στους περισσότερους χώρους εργασίας υπάρχει βιομηχανικός εξοπλισμός. Τα τελευταία χρόνια το κοινό έχει αρχίσει να ανησυχεί για τις ενδεχόμενες μακροχρόνιες επιδράσεις από την έκθεση σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία χαμηλών συχνοτήτων στην υγεία. Οι εκθέσεις προέρχονται κυρίως από τη μεταφορά και τη χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας σε συχνότητα 50Hz και αποτελεί αντικείμενο συνεχιζόμενης επιστημονικής έρευνας. Στην συγκεκριμένη πτυχιακή εργασία γίνεται μελέτη του μαγνητικού πεδίου 50Hz σε εργοστασιακό χώρο που οφείλεται σε Μ/Σ, σε ηλεκτρικούς πίνακες, σε κινητήρες μεγάλης ισχύος -1-

3 και σε καλώδια τροφοδοσίας ρεύματος διαφόρων μηχανημάτων. Αρχικά αναλύονται κάποιες βασικές έννοιες, παρουσιάζονται σχετικές έρευνες που έχουν γίνει και τα όρια για ασφαλή έκθεση κοινού και εργαζομένων σύμφωνα με την ICNIRP (Οδηγία της Διεθνούς Επιτροπής Προστασίας έναντι της Μη Ιονίζουσας Ακτινοβολίας), τη Σύσταση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την υπό έγκριση Ελληνική Υπουργική Απόφαση. Έπειτα δίνεται η περιγραφή του οργάνου μέτρησης μαγνητικού πεδίου που χρησιμοποιήθηκε και στην συνέχεια ακολουθούν τα αποτελέσματα των μετρήσεων του μαγνητικού πεδίου με πίνακες και διαγράμματα. Επίσης φαίνονται οι χώροι όπου έγιναν οι μετρήσεις σύμφωνα με τις κατόψεις του εργοστασίου. Τέλος γίνεται σχολιασμός των αποτελεσμάτων με βάση τους Διεθνείς και Εθνικούς Κανονισμούς και διατυπώνονται τα συμπεράσματα. -2-

4 Με αυτή την παράγραφο θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν ώστε να έλθει εις πέρας η πτυχιακή εργασία. Θέλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Βραδέλλη για την ανάθεση του θέματος και για τον χρόνο που αφιέρωσε το διάστημα που έκανα την πτυχιακή μου εργασία καθώς επίσης τον διευθυντή του εργαστηρίου Μικροκυμάτων της Πολυτεχνικής Σχολής Ξάνθης για την παραχώρηση των οργάνων μέτρησης ΗΜΠ.

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ 1.1 Βασικές έννοιες Πηγές ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας Ιονίζουσα και μη ιονίζουσα ακτινοβολία 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΛΗ 2.1 Επιδράσεις ηλεκτρικών και μαγνητικών πεδίων σε χαμηλές συχνότητες Βιολογικές επιδράσεις ηλεκτρομαγνητικών πεδίων που έχουν αναφερθεί 10 μέχρι σήμερα 2.3 Παλαιότερες ανησυχίες για τις επιδράσεις ΗΜΠ Ενδεικτικές μελέτες 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΟΡΙΑ ΑΣΦΑΛΟΥΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ 3.1 Ιστορικό δημιουργίας ορίων ασφαλούς έκθεσης Οδηγός ασφαλείας που προτείνει η Ε.Ε. 22 -i-

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΟΡΓΑΝΟΥ ΜΕΤΡΗΣΗΣ 4.1 Εισαγωγή EFA Εξοπλισμός Λειτουργία 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 : ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ 5.1 Εισαγωγή Πως γίνετε η μέτρηση στο χώρο Χώρος Χώρος Χώρος Χώρος Χώρος Χώρος Χώρος Χώρος Αποτελέσματα μετρήσεων Συμπεράσματα Παρατηρήσεις Αποτελέσματα μετρήσεων Συμπεράσματα Παρατηρήσεις 109 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 110 -ii-

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ 1.1 Βασικές Έννοιες Ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ονομάζουμε το είδος της ενέργειας που μεταδίδεται με τη μορφή κυμάτων, δηλαδή χρονικών και τοπικών μεταβολών του ηλεκτρικού και του μαγνητικού πεδίου. Αν φανταστούμε τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα είναι μια σειρά κοινών κυμάτων που ταξιδεύουν με πολύ μεγάλη ταχύτητα, την ταχύτητα του φωτός (c=3*10 8 m/sec). Μόνο ένα μικρό μέρος της ακτινοβολίας αυτής μπορεί να εντοπισθεί από το ανθρώπινο μάτι και αποτελεί το ορατό φως που παράγει τα διάφορα χρώματα του ουράνιου τόξου. Αν παγώναμε την κίνηση ενός ηλεκτρομαγνητικού κύματος που ταξιδεύει στον ελεύθερο χώρο, τότε θα βλέπαμε την κυματομορφή του παρακάτω σχήματος. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία είναι: 1. Το μήκος κύματος 2. Η συχνότητα 3. Η ενέργεια που μεταφέρουν Τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία (ΗΜΠ), υπάρχουν παντού στο περιβάλλον μας. Μπορεί να είναι φυσικής προέλευσης ή μπορεί να έχουν δημιουργηθεί από τον άνθρωπο. Το ηλεκτρικό ρεύμα δημιουργεί ΗΜΠ. Τα ΗΜΠ μπορεί να είναι ψηλής ή χαμηλής έντασης, συνεχή ή μικρής διάρκειας. 3

8 Τα ηλεκτρικά πεδία δημιουργούνται λόγω διαφοράς ηλεκτρικής τάσης. Όσο πιο μεγάλη είναι η διαφορά, τόσο πιο δυνατό θα είναι το ηλεκτρικό πεδίο που προκύπτει. Η μονάδα μέτρησης των ηλεκτρικών πεδίων είναι βολτ ανά μέτρο (V/m). Τα μαγνητικά πεδία δημιουργούνται όταν υπάρχει ροή ηλεκτρικού ρεύματος. Όσο πιο ψηλή είναι η ένταση του ρεύματος τόσο πιο δυνατό θα είναι το μαγνητικό πεδίο. Όταν διακοπεί το ηλεκτρικό ρεύμα, το μαγνητικό πεδίο μηδενίζεται. Μια συσκευή όπως για παράδειγμα ο στεγνωτήρας μαλλιών, παράγει μαγνητικό πεδίο μόνο όταν το ηλεκτρικό ρεύμα τη θέτει σε λειτουργία. Η διακοπή του ρεύματος, εξαφανίζει άμεσα το μαγνητικό πεδίο. Η μονάδα μέτρησης των μαγνητικών πεδίων είναι αμπέρ ανά μέτρο (A/m). Συνήθως για τη μέτρηση των μαγνητικών πεδίων χρησιμοποιείται μια σχετική μέτρηση, η πυκνότητα ροής microtesla (μτ). Τα μαγνητικά πεδία διαπερνούν τα περισσότερα φυσικά εμπόδια όπως οι τοίχοι. Τα ηλεκτρικά πεδία σταματούν μπροστά σε τοίχους ή άλλα φυσικά εμπόδια. Τα μαγνητικά πεδία μειώνονται πολύ σημαντικά όταν αυξάνεται η απόσταση από την πηγή εκπομπής τους. Σε βιολογικό επίπεδο, τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία προκαλούν ιονισμό και αύξηση της θερμότητας. Το ηλεκτρικό πεδίο είναι κάθετο στη διεύθυνση διάδοσης, ενώ το μαγνητικό πεδίο είναι κάθετο τόσο στο ηλεκτρικό πεδίο όσο και τη διεύθυνση διάδοσης. Ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να λάβουμε υπόψη είναι ότι όταν αξιολογούμε την έκθεση σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία η ένταση της ακτινοβολίας ελαττώνεται με το αντίστροφο τετράγωνο (1/r 2 ) της απόστασης από την πηγή. Το γεγονός ότι η έκθεση σε πεδία χαμηλών συχνοτήτων συμβαίνει σε αποστάσεις πολύ μικρότερες του μήκους κύματος που αντιστοιχεί στα 50Ηz (6000Κm) έχει μεγάλη σημασία διότι, υπό αυτές τις συνθήκες, το ηλεκτρικό και μαγνητικό πεδίο μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ξεχωριστές οντότητες και να μετρηθούν χωριστά. 4

9 1.2 Πηγές Ηλεκτρομαγνητικής Ακτινοβολίας Οι πηγές της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας διακρίνονται σε φυσικές και τεχνητές. Φυσικά παραγόμενα ηλεκτρομαγνητικά πεδία στα οποία βρίσκεται εκτεθειμένος ο άνθρωπος είναι το γεωστατικό μαγνητικό πεδίο της γης, που είναι της τάξης των 50μΤ και οι κεραυνοί στην ατμόσφαιρα. Μέσα στις φυσικές πηγές ακτινοβολίας συμπεριλαμβάνονται και εξωγήινες πηγές όπως είναι η κοσμική ακτινοβολία. Η κοσμική ακτινοβολία είναι σωματίδια που βομβαρδίζουν τη Γη, διαπερνώντας τη γήινη ατμόσφαιρα. Αποτελείται κυρίως από ηλεκτρόνια, πρωτόνια και ατομικούς πυρήνες οι οποίοι έχουν χάσει όλα τα εξωτερικά τους ηλεκτρόνια κατά το πέρασμά τους διαμέσου του γαλαξία με μεγάλη ταχύτητα. Οι τεχνητές πηγές οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα και εντοπίζονται στο περιβάλλον όπου ζει και εργάζεται ο άνθρωπος. Όπως ξέρουμε η ηλεκτρική ενέργεια μεταφέρεται από τους σταθμούς παραγωγής μέσω γραμμών μεταφοράς υψηλής τάσης και διανέμεται μέσω μετασχηματιστών και εναέριων ή υπόγειων δικτύων μέσης και χαμηλής τάσης. Γύρω από τους σταθμούς, τους μετασχηματιστές και τις γραμμές εντοπίζονται ηλεκτρομαγνητικά πεδία. Στο περιβάλλον εργασίας ηλεκτρομαγνητικά πεδία υπάρχουν γύρω από τον ηλεκτρικό εξοπλισμό και τις ηλεκτρικές συνδέσεις σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, σε κλιβάνους, σε βιομηχανικές ηλεκτρολυτικές μονάδες. Οι συντηρητές των δικτύων μπορεί να βρεθούν εκτεθειμένοι σε υψηλά ηλεκτρομαγνητικά πεδία, ενώ μικρότερη έκθεση υφίστανται οι εργαζόμενοι σε γραφεία. Τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία στις κατοικίες εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες όπως: την απόσταση από τις τοπικές γραμμές του δικτύου, το πλήθος και το είδος των ηλεκτρικών συσκευών που χρησιμοποιούνται, τη διαμόρφωση της ηλεκτρικής εγκατάστασης. 5

10 Στις πηγές τεχνητά παραγόμενων ηλεκτρομαγνητικών πεδίων συγκαταλέγονται οι κεραίες των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, οι κεραίες ασύρματων επικοινωνιών, οι κεραίες και οι συσκευές κινητής τηλεφωνίας, οι διατάξεις ραντάρ, οι διατάξεις εκπομπής μικροκυμάτων, οι υπέρηχοι. Σχήμα 1.2 : Πηγές ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας 1.3 Ιονίζουσα και μη ιονίζουσα ακτινοβολία Η ιονίζουσα ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία είναι αυτή που έχει συχνότητα ψηλότερη από το ορατό φως. Είναι μικρότερου μήκους κύματος και μεταφέρει πολύ ψηλή ενέργεια. Η ιονίζουσα ακτινοβολία περιλαμβάνει τις υπεριώδεις ηλιακές ακτίνες, την κοσμική ακτινοβολία, τις ακτίνες Χ και γάμμα (ραδιενέργεια). Η ακτινοβολία αυτή είναι επικίνδυνη διότι μπορεί να προκαλέσει ιονισμό. Ο ιονισμός είναι η απόσπαση ηλεκτρονίων από τα άτομα. Το φαινόμενο αυτό είναι επικίνδυνο διότι διασπά τους δεσμούς του DNA και είναι αιτία βλαβών που προκαλούν καρκίνο και άλλες ασθένειες. Η ενέργεια που μεταφέρουν τα κβάντα των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων μεγάλου μήκους κύματος και χαμηλής συχνότητας, δεν είναι αρκετή για να προκαλέσει ιονισμό. 6

11 Οι πηγές των ΗΜΠ που έχει κατασκευάσει ο άνθρωπος, στα οποία υποβαλλόμαστε καθημερινά (ραδιοκύματα, μικροκύματα, ηλεκτρισμός), είναι μεγάλου μήκους κύματος και χαμηλής συχνότητας. Δεν μπορούν να προκαλέσουν ιονισμό διότι η ενέργεια που μεταφέρουν τα κβάντα τους είναι μικρή. Δεν μπορούν να σπάσουν χημικούς δεσμούς στα μόρια των κυττάρων. Τα ΗΜΠ που παράγονται από τα καλώδια ηλεκτρικού ρεύματος και τις ηλεκτρικές συσκευές στο σπίτι, είναι εξαιρετικά χαμηλής συχνότητας που φτάνουν μέχρι 300Hz. Οι ραδιοσυχνότητες βρίσκονται μεταξύ 10MHz και 300GHz. Η κυριότερη επίδραση των ραδιοκυμάτων (κινητά τηλέφωνα, κεραίες σταθμών βάσης, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές, μικροκύματα) στον ανθρώπινο οργανισμό είναι η αύξηση της θερμότητας στους ιστούς. Για να επέλθει όμως το φαινόμενο αυτό, χρειάζεται μια πολύ ισχυρότερη έκθεση από αυτή που συνήθως συμβαίνει στο καθημερινό μας περιβάλλον. Στις ραδιοσυχνότητες, επειδή τα μαγνητικά και ηλεκτρικά πεδία σχετίζονται πολύ στενά, η μονάδα μέτρησή τους είναι η πυκνότητα ισχύος (W/m 2 ). Τα μικροκύματα μεταφέρουν ψηλές ενέργειες. Όταν διαπερνούν κάτι που περιέχει νερό, προκαλούν δονήσεις των μορίων του νερού και έτσι παράγουν θερμότητα. Είναι αυτή η θερμαντική ιδιότητα των μικροκυμάτων που χρησιμοποιείται στους φούρνους μικροκυμάτων για το ζέσταμα ή το ψήσιμο των φαγητών (Φούρνοι μικροκυμάτων). Συνοπτικά βλέπουμε ότι τα ΗΜΠ περιλαμβάνουν την ιονίζουσα ακτινοβολία (ραδιενέργεια, ακτίνες Χ και γάμμα, υπεριώδης ακτινοβολία) που είναι επικίνδυνη διότι μεταφέρει ψηλές ενέργειες και τη μη ιονίζουσα ακτινοβολία (ραδιοσυχνότητες, κινητά τηλέφωνα, κεραίες σταθμών βάσης, εκπομπές ραδιοφώνου και τηλεόρασης, οικιακές ηλεκτρικές συσκευές και ηλεκτροφόρα καλώδια) που στο περιβάλλον μας είναι χαμηλής ενέργειας και δεν είναι επικίνδυνη για την υγεία μας. 7

12 Σχήμα 1.3 : Περιοχές ηλεκτρομαγνητικού φάσματος με τις αντίστοιχες περιοχές του και το όριο της ιονίζουσας και μη ιονίζουσας ακτινοβολίας Παρά το γεγονός ότι οι έρευνες μέχρι σήμερα δεν έχουν δείξει ή τεκμηριώσει επικίνδυνες επιδράσεις της μη ιονίζουσας ακτινοβολίας στην υγεία μας, εντούτοις λόγω πιθανών κενών στις γνώσεις μας, είναι προτιμότερο να λαμβάνονται προφυλάξεις και να εφαρμόζονται οι συστάσεις για τα περιβαλλοντικά standards που δίνονται από διεθνείς οργανισμούς. 8

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΛΗ 2.1 Επιδράσεις ηλεκτρικών και μαγνητικών πεδίων σε χαμηλές συχνότητες Η κύρια δράση στα βιολογικά συστήματα από τα πεδία χαμηλών συχνοτήτων είναι η αύξηση των ηλεκτρικών φορτίων και των ρευμάτων. Ο μηχανισμός αυτός δεν μπορεί να εξηγήσει επιδράσεις στην υγεία, όπως καρκίνου στα παιδιά, που κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι εμφανίζεται από έκθεση σε πεδία πολύ χαμηλών συχνοτήτων σε φυσιολογικά επίπεδα. Ηλεκτρικά πεδία πολύ χαμηλών συχνοτήτων υπάρχουν όπου υπάρχει φορτίο (τάση), ανεξάρτητα από το αν υπάρχει ρεύμα. Το ηλεκτρικό πεδίο δε διαπερνά το ανθρώπινο σώμα. Τα πεδία πολύ υψηλής έντασης μπορούν να γίνουν αντιληπτά από την κίνηση των τριχών στο δέρμα. Παρ όλα αυτά, μερικές μελέτες πιθανολογούν ότι έκθεση σε χαμηλά επίπεδα τέτοιων πεδίων σχετίζεται με την αυξανόμενη εμφάνιση παιδικού καρκίνου και άλλων ασθενειών. Ο τρόπος με τον οποίο η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία επηρεάζει το ανθρώπινο σώμα δεν είναι πλήρως γνωστός. Όμως, δεν είναι πλήρως γνωστός ούτε ο μηχανισμός με τον οποίο η ασπιρίνη θεραπεύει τον πονοκέφαλο ή κατεβάζει τον πυρετό ή γιατί ο αμίαντος προκαλεί καρκίνο. Πάντως υπάρχουν επιδράσεις της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας πάνω στα ανθρώπινα κύτταρα οι οποίες έχουν διαπιστωθεί. Μια από αυτές τις επιπτώσεις είναι η ροή του ασβεστίου μέσα από τα τοιχώματα των κυττάρων. Το ασβέστιο 9

14 παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση ορισμένων λειτουργιών του σώματος. Έτσι, φαίνεται ότι οι ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες, από διάφορες πηγές, προωθούν τους καρκίνους που μπορεί να προέρχονται από άλλες αιτίες, έστω και εάν δεν τις ξεκινάνε οι ίδιες οι ακτινοβολίες. Mια άλλη άποψη δέχεται ότι η αλλαγμένη ροή του ασβεστίου μειώνει την ικανότητα των κυττάρων να καταπολεμήσουν τον καρκίνο και έτσι ξεκινάει ο καρκίνος. Επίσης μια άλλη σημαντική διαπίστωση είναι ότι δεν είναι μόνο οι συχνότητες των 50 ή των 60Hz του ηλεκτρικού ρεύματος που επηρεάζουν τα κύτταρα, αλλά υπάρχουν και «παράθυρα» από μικρότερες συχνότητες, π.χ. 15Hz, που μπορούν να προκαλέσουν εξίσου σημαντικές βλάβες. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι εάν στο πεζοδρόμιο μπρος από ένα σπίτι η ένταση του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου είνα π.χ. 4mGauss, τότε και μέσα στο σπίτι η ένταση είναι περίπου η ίδια. Αντίθετα προς την ακτινοβολία από τα πυρηνικά, που τη σταματάει μια πλάκα από μόλυβδο, η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία διαπερνάει τα πάντα μέταλλα, μπετόν, λιθοδομές, ξύλα κ.λ.π. Μαγνητικά πεδία πολύ χαμηλών συχνοτήτων υπάρχουν όπου υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα. Μπορεί πολύ εύκολα να εισχωρήσει μέσα στο ανθρώπινο σώμα χωρίς σημαντική εξασθένιση. Μερικές επιδημιολογικές μελέτες έχουν συσχετίσει αυτά τα πεδία με κρούσματα καρκίνου, ειδικά σε παιδιά, άλλες όμως όχι. 2.2 Βιολογικές επιδράσεις ηλεκτρομαγνητικών πεδίων που έχουν αναφερθεί μέχρι σήμερα Στον τομέα των βιολογικών επιδράσεων και των ιατρικών εφαρμογών των μη ιονιζουσών ακτινοβολιών έχουν δημοσιευτεί τα τελευταία τριάντα (30) χρόνια πέραν των άρθρων. Παρά το αίσθημα πολλών ανθρώπων ότι πρέπει να γίνει μεγαλύτερη έρευνα, η επιστημονική γνώση σ αυτό τον τομέα είναι αρκετά εκτεταμένη. Βασιζόμενοι σε εις βάθος μελέτες που 10

15 υπάρχουν στην επιστημονική κοινότητα, επιστήμονες του παγκόσμιου οργανισμού υγείας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα μέχρι σήμερα δεδομένα δεν επιβεβαιώνουν την ύπαρξη οποιονδήποτε συνεπειών από την έκθεση σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία χαμηλής έντασης. Παρ όλα αυτά, μερικά κενά στη γνώση των βιολογικών επιδράσεων υπάρχουν και χρειάζονται περαιτέρω έρευνα. Μερικά από τα συμπτώματα που αναφέρθηκαν από το κοινό το οποία εκτίθεται σε χαμηλά επίπεδα ηλεκτρομαγνητικών πεδίων, κυρίως στο σπίτι, συμπεριελάμβαναν πονοκεφάλους, άγχος, κατάθλιψη και τάση αυτοκτονίας, ναυτία, υπερκόπωση. Οι μέχρι τώρα επιστημονικές ενδείξεις δεν υποστηρίζουν καμιά σύνδεση μεταξύ αυτών των συμπτωμάτων έκθεσης σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία. Μερικά από αυτά τα προβλήματα μπορεί να προκλήθηκαν από το θόρυβο ή άλλους παράγοντες στο περιβάλλον, ή ακόμα από το άγχος που φέρνει η παρουσία της νέας τεχνολογίας. Επίσης έχουν αναφερθεί περιπτώσεις ερεθισμού των ματιών, φαινόμενα καταρράκτη σε εργάτες οι οποίοι εκτίθενται σε πολύ ψηλά επίπεδα ακτινοβολίας ραδιοσυχνοτήτων και μικροκυμάτων. Μελέτες που έχουν γίνει πάνω σε ζώα δεν αποδεικνύουν ότι τέτοιες ζημιές στα μάτια προκλήθηκαν από επίπεδα που δεν είναι θερμικά επικίνδυνα. Ένας αριθμός μελετών πιθανολογεί μικρή αύξηση επικινδυνότητας για παιδική λευχαιμία σε περιπτώσεις έκθεσης σε μαγνητικά πεδία χαμηλών συχνοτήτων μέσα στο σπίτι. Παρ όλα αυτά, οι επιστήμονες δεν έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αυτό καταδεικνύει μια σχέση αιτίου αιτιατού μεταξύ της έκθεσης σε τέτοια πεδία και της ασθένειας. Αυτό το συμπέρασμα βγήκε διότι μελέτες που έγιναν πάνω σε ζώα αλλά και εργαστηριακές μελέτες απέτυχαν να αποδείξουν οποιαδήποτε αναπαράξιμη επίδραση που να είναι συνεπής με την υπόθεση ότι τα πεδία προκαλούν ή ενθαρρύνουν τον καρκίνο. Μεγάλης κλίμακας μελέτες γίνονται σε πολλές χώρες και ελπίζουμε ότι θα βοηθήσουν στην επίλυση των θεμάτων. 11

16 Οι μελέτες που γίνονται συσχετίζουν την έκθεση σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία χαμηλών συχνοτήτων με τον παιδικό καρκίνο και άλλες όχι, όπως αναφέραμε. Αυτό γίνεται γιατί η συσχέτιση αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία μπορεί να προκαλέσουν καταστολή της έκκρισης μιας ορμόνης του οργανισμού που ονομάζεται μελατονίνη. Η ορμόνη αυτή πιστεύεται ότι έχει την δυνατότητα να προστατεύει τον οργανισμό από τον καρκίνο, ιδιαίτερα του μαστού και ειδικότερα ότι η καταστολή της συμβάλλει στην αύξηση του καρκίνου, του οποίου όμως η ύπαρξη μπορεί να οφείλεται σε άλλα αίτια. Γενικά, εργαστηριακές μελέτες για τις επιδράσεις των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων στις συχνότητες των 50 Hz αναφέρουν μεταβολές της λειτουργικότητας των κυττάρων και των ιστών, μείωση της έκκρισης μελατονίνης, μεταβολές του αμυντικού συστήματος του οργανισμού, μεταβολές στους βιορυθμούς και στη δραστηριότητα του εγκεφάλου και της καρδιάς. Οι επιδράσεις αυτές δεν είναι γνωστό εάν μακροπρόθεσμα μπορεί να έχουν δυσμενή αποτελέσματα για την υγεία του ανθρώπου γι αυτό και δεν συνιστούν κίνδυνο από μόνες τους. Οι μακροχρόνιες επιδράσεις σε αντίθεση με τις βραχυχρόνιες είναι ασαφείς. Το σίγουρο είναι πως η δράση των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων στο ανθρώπινο σώμα ή στα βιολογικά συστήματα εξαρτάται από τις συνθήκες έκθεσης: τη συχνότητα, την πυκνότητα ισχύος, το είδος της κυματομορφής, τη διάρκεια έκθεσης και από βιολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, οι οποίοι καθορίζουν κατά πόσο τελικά μπορούν να προκαλέσουν διέγερση κυττάρων του νευρικού και μυικού ιστού, ή να προκαλέσουν θέρμανση του σώματος και των οργάνων με δυσμενή αποτελέσματα. Η επιστημονική όμως άποψη για το θέμα αυτό, δεν έχει καταλήξει ακόμα (!) σε σίγουρο συμπέρασμα. Υπάρχουν δύο απόψεις: α) Οι βλάβες στον ανθρώπινο οργανισμό αρχίζουν όταν εξαιτίας της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας αρχίζουν να υπερθερμαίνονται τα κύτταρα μας. β) Οι βλάβες αρχίζουν πολύ πριν αρχίσει η υπερθέρμανση των κυττάρων. 12

17 Η πρώτη άποψη οδηγεί στο να οριστούν υψηλότερα όρια για την ένταση της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας και αυτή την άποψη υιοθετούν τα περισσότερα κράτη (Αμερική, Ευρώπη, Ελλάδα, κτλ) αφού βέβαια παραδέχονται ότι δεν υπάρχουν "αρκετά" στοιχεία για να αποδειχθεί ότι κάτι τέτοιο είναι επικίνδυνο. Η δεύτερη άποψη βασίζεται σε επιστημονικές έρευνες οι οποίες έδειξαν αύξηση λευχαιμίας, καρκίνων, αποβολών, αιφνίδιου βρεφικού θανάτου, σπάσιμο DNA, κ.α. για εντάσεις της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας η οποία ήταν έως και χιλιάδες φορές κάτω από τα επίσημα όρια! Και εδώ φυσικά αρχίζει ο πόλεμος ανάμεσα στους υποστηρικτές των δύο απόψεων, ο οποίος είναι πόλεμος ανάμεσα στο οικονομικό συμφέρον και στο συμφέρον της υγείας μας. Το ότι οι βλάβες μπορούν να συμβούν πολύ πριν αρχίσουν τα κύτταρα μας να θερμαίνονται, γίνεται εύκολα κατανοητό εάν γνωρίζουμε ότι τα κύτταρα μας και κυρίως το νευρικό μας σύστημα, επικοινωνούν μεταξύ τους ή με άλλα όργανα του σώματός μας ή μέσω ηλεκτρικών σημάτων! Η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία λοιπόν, που όπως το λέει και το όνομα της αποτελείται από ηλεκτρικά και μαγνητικά σήματα, είναι λογικό να δημιουργεί παρεμβολές και να διαταράσσει την εσωτερική επικοινωνία του οργανισμού μας με απρόβλεπτες συνέπειες. Ο David Carpenter ένας από τους συντάκτες της έκθεσης της Επιτροπής του Αμερικάνικου Συμβουλίου Προστασίας από τις Ακτινοβολίες είπε: «Αν σε οποιοδήποτε άλλο περιβάλλον άλλων νοσογόνων παραγόντων υπήρχαν τόσο ισχυρές ενδείξεις σύνδεσης με την καρκινογένεση σαν αυτές που υπάρχουν για τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, η κυβέρνηση θα έπαιρνε εκτεταμένα μέτρα. Ο μόνος λόγος που πολλά από τα μέλη της επιτροπής δίστασαν να προτείνουν ακόμη αυστηρότερα όρια, ήταν η πλήρης επίγνωση των τρομακτικών οικονομικών συνεπειών μιας τέτοιας απόφασης». Η Ελλάδα τώρα, θέλοντας να εξευμενίσει τις αντιδράσεις και τους φόβους των πολιτών, υιοθέτησε τα όρια της Ευρώπης μειωμένα κατά 20%. Αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ικανοποιητικό έως και γενναίο. Για κάποιον όμως που έχει τις τεχνικές γνώσεις, δε 13

18 σημαίνει παρά μια μηδαμινή και ασήμαντη βελτίωση. Δυστυχώς το παραπάνω δεν είναι δυνατόν να αναλυθεί μέσα σε λίγες γραμμές, αλλά ως παράδειγμα θα αναφέρω ότι στη περίπτωση των κεραιών των βάσεων κινητής τηλεφωνίας, το όριο στην απόσταση ασφάλειας που θέτει η Ελλάδα με αυτήν τη μείωση του 20% είναι μόλις μερικά εκατοστά του μέτρου μακρύτερα σε σχέση με αυτό της Ευρώπης! Σίγουρα όλοι οι άνθρωποι δεν αντιδρούν το ίδιο μέσα σε ένα παθογόνο περιβάλλον. Αυτό που μπορεί να κάνει ο καθένας μας είναι κατ' αρχήν να μην μένει αδιάφορος και εφησυχασμένος. Έπειτα, να πραγματοποιήσει στο χώρο του μετρήσεις με τη βοήθεια εξειδικευμένου προσωπικού, να εντοπίσει τις πηγές ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας που βρίσκονται μέσα και έξω από το σπίτι του και να λάβει τα μέτρα προστασίας που θα του υποδειχθούν. Να χρησιμοποιείτε διάφορες ηλεκτρικές συσκευές με μέτρο και όχι αλόγιστα τηρώντας τις αποστάσεις ασφαλείας. Να διορθώσει τα τυχόν σφάλματα στην ηλεκτρολογική του εγκατάσταση τα οποία είναι πολλές φορές η αιτία για τα υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας μέσα στο σπίτι. Να τοποθετήσει ειδικές διατάξεις προστασίας στον ηλεκτρολογικό πίνακα του σπιτιού καθώς και στις διάφορες ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές που χρησιμοποιεί. Ας ακολουθήσουμε λοιπόν την αρχή της πρόληψης και της προφύλαξης απέναντι σε έναν καινούργιο και ακόμη διερευνούμενο κίνδυνο, παρά του εφησυχασμού και της αδιαφορίας λόγω έλλειψης "επαρκών" στοιχείων. 2.3 Παλαιότερες ανησυχίες για τις επιδράσεις ΗΜΠ Κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ανακάλυψη του ραντάρ, δημιουργήθηκαν οι πρώτες ανησυχίες για τυχόν αρνητικές επιδράσεις των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων στον άνθρωπο. Με τη λήξη του πολέμου άρχισαν τα πρώτα πειράματα σε κουνέλια, βομβαρδίζοντάς τα με δέσμες 14

19 μικροκυμάτων πυκνότητας ισχύος 3000 mw/cm 2. Στις αρχές του 1950 θεώρησαν τα 100 mw/cm 2 καταστροφικά γι αυτό και προτάθηκε ως όριο ασφαλείας τα 0,1 mw/cm 2 ενώ πέντε χρόνια αργότερα θεσπίστηκε από τις ΗΠΑ το όριο ασφαλείας των 10 mw/cm 2. Το όριο αυτό υιοθέτησαν 14 χώρες, μεταξύ των οποίων και όλα τα μέλη του ΝΑΤΟ. Το 1960 είχε γνωστοποιηθεί ως όριο ασφαλείας των Σοβιετικών, τα 10 μw/cm 2, που ήταν 1000 φορές μικρότερο από αυτό που επικρατούσε στη Δύση. Παράλληλα, στις ΗΠΑ πλήθυναν κάποιες μελέτες που συσχέτιζαν την εμφάνιση ασθενειών με την έκθεση σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία χαμηλών συχνοτήτων. Σημαντικές μελέτες ήταν αυτές της Αμερικανίδας γιατρού N. Wertheimer, του φυσικού Ed. Leeper, καθώς και του χειρουργού Ρόμπερτ Μπέκερ ως μέλους επιτροπής του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού. Συγκεκριμένα, το 1979 η N. Wertheimer και ο Ed. Leeper πρωτοανέφεραν συσχέτιση μεταξύ του καρκίνου της παιδικής ηλικίας (ιδιαίτερα λευχαιμία, λεμφώματα, όγκοι του νευρικού συστήματος) και των υψηλών εκθέσεων σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία, όπως εκτιμήθηκε με βάση το μέγεθος των καλωδίων την απόσταση από το σπίτι, την απόσταση από την πηγή παραγωγής, του ηλεκτρικού ρεύματος και άλλες καθοριστικές παραμέτρους. Σύγκριναν τις περιπτώσεις 344 παιδιών στο Colorado που πέθαναν από καρκίνο κατά τη χρονική περίοδο με αυτές αναλόγου αριθμού υγιών παιδιών της ίδιας ηλικίας. Το αποτέλεσμα ήταν ότι τα πρώτα είχαν 2-3 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο. Από τις αρχές λοιπόν της δεκαετίας του 80 μέχρι σήμερα οι εργασίες με αυτό το θέμα βρίσκονται στην αιχμή της επιστημονικής έρευνας. Αυτό γιατί από τη μία μεριά η ραγδαία πρόοδος της τεχνολογίας οδηγεί σε μεγαλύτερη χρήση τέτοιων πηγών ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας από την άλλη οι κοινωνίες των ενημερωμένων πολιτών επιτάσσουν την ορθολογική χρήση των επιστημονικών επιτευγμάτων. Ο τεράστιος όγκος εργασιών που ήδη υπάρχει πάνω σε αυτό το θέμα, επιτρέπει την εξαγωγή των πρώτων συμπερασμάτων. Ωστόσο, θα χρειαστούν δεκαετίες ακόμα εντατικής έρευνας για 15

20 τη γνώση των συνεπειών της μη ιονίζουσας ακτινοβολίας και της αδιαμφισβήτητης ερμηνείας των διαφόρων πορισμάτων. 2.4 Ενδεικτικές μελέτες H ανθρωπότητα οφείλει την αρχική ανακάλυψη του προβλήματος των βιολογικών επιπτώσεων από τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία κυρίως σε δύο ανθρώπους στη Nάνσι Bέρτχαϊμερ (Nancy Wertheimer) και στον Pόμπερτ Mπέκερ (Robert Becker). H Nάνσι Bέρτχαϊμερ είναι μια Aμερικανίδα γιατρός με διδακτορικό δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο του Xάρβαρντ. Tο 1968 το αμερικανικό υπουργείο Yγείας της πρόσφερε ένα κονδύλι, για να κάνει μια επιδημιολογική έρευνα πάνω στην παιδική λευχαιμία σε σχέση με το ρόλο της ηλικίας της μητέρας και της εποχής γέννησης του παιδιού. H Bέρτχαϊμερ δεν δέχτηκε να κάνει την έρευνα, γιατί ήθελε να είναι κοντά στα παιδιά της, τα οποία τότε μόλις έμπαιναν στην εφηβεία. Έξι χρόνια αργότερα, το 1974, αποφάσισε να κάνει την έρευνα με δικά της λεφτά. Έτσι, άρχισε να επισκέπτεται τα σπίτια, στο Nτένβερ του Kολοράντο, όπου έκανε την έρευνα, στα οποία υπήρχαν θάνατοι παιδιών από λευχαιμία. Eίναι προς τιμήν των γυναικών όλου του κόσμου, ότι χάρη στην οξυδέρκεια, την επιμέλεια, την εντιμότητα στην επιστημονική σκέψη και στη γενναιότητά της να υποστηρίξει τη θέση της, η Bέρτχαϊμερ ανακάλυψε ότι οι παιδικές λευχαιμίες που ερευνούσε οφείλονταν σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία, τα οποία προέρχονταν από τα ηλεκτρικά σύρματα που τροφοδοτούσαν τα σπίτια στα οποία υπήρξαν οι θάνατοι από λευχαιμία. Tο ξεκίνημα έγινε από την παρατήρηση της Bέρτχαϊμερ, ότι κοντά στα σπίτια αυτά υπήρχαν μετασχηματιστές. Στη συνέχεια ανακάλυψε ότι οι λευχαιμίες δεν οφείλονταν στους μικρούς μετασχηματιστές της γειτονιάς (οι οποίοι δεν δημιουργούσαν σημαντικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο), αλλά στα σύρματα που τροφοδοτούσαν το πρώτο και το δεύτερο σπίτι μετά το μετασχηματιστή, τα οποία είχαν ρεύμα 16

21 μεγάλης έντασης, μέχρις ότου διακλαδωθούν στα υπόλοιπα σπίτια του τετραγώνου. Για να κάνει τις μετρήσεις του μαγνητικού πεδίου έξω από τα σπίτια αυτά η Bέρτχαϊμερ ζήτησε τη βοήθεια ενός γνωστού της φυσικού, του Eντ Λίπερ (Ed Leaper), με τον οποίο στη συνέχεια συνεργάστηκε στην επιδημιολογική μελέτη. Tο Mάρτιο του 1979 η Bέρτχαϊμερ και ο Λίπερ δημοσίευσαν τα συμπεράσματά τους. Χρειάστηκαν δέκα χρόνια για να γίνει αποδεκτή η μελέτη της Bέρτχαϊμερ, ύστερα από την κοινοποίηση μιας ανάλογης μελέτης που έγινε από το γιατρόερευνητή Δρα Nτέιβιντ Σάβιτζ (David Savitz), η οποία είχε στόχο να διαψεύσει τη μελέτη της Bέρτχαϊμερ, που, όμως, στην πορεία της κατέληξε να επιβεβαιώσει τα συμπεράσματά της. Ο Pόμπερτ Mπέκερ είναι Aμερικανός ορθοπεδικός χειρούργος. Tο 1956 έγινε διευθυντής της ορθοπεδικής κλινικής στο Nοσοκομείο Διοίκησης των Παλαιμάχων, στην πόλη Σίρακιουζ της πολιτείας της Nέας Yόρκης. Eκεί άρχισε να ερευνά το ρόλο του ηλεκτρικού ρεύματος στην επούλωση τραυμάτων και στη συγκόλληση των οστών έπειτα από κάταγμα. Tην ιδέα για την έρευνα του ρόλου του ρεύματος στην επούλωση των τραυμάτων έδωσε στον Mπέκερ ένα άρθρο του 1958 από ένα Σοβιετικό βιοφυσικό, ο οποίος είχε ανακαλύψει ότι υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα που εκπορευόταν από το σημείο του τραύματος, που δημιουργείται όταν κοπεί ένας κλάδος μιας ντοματιάς. Tη δεκαετία του 1960 ο Mπέκερ συνέχισε να μελετάει τις επιπτώσεις της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας πάνω στον άνθρωπο. Ένα συνταρακτικό συμπέρασμα αυτής της έρευνας (που είχε ήδη επισημανθεί και από Σοβιετικούς επιστήμονες) ήταν ότι η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία προκαλούσε στρες στον άνθρωπο, πράγμα που είχε ως συνέπεια την εξασθένιση του συστήματος ανοσίας του. Tο 1973 το αμερικανικό Πολεμικό Nαυτικό προσκαλεί τον Mπέκερ να γίνει μέλος μιας επιτροπής για τη μελέτη των βιολογικών επιπτώσεων από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία εξαιρετικά χαμηλής συχνότητας (Extra-Low Frequency, ELF). H έκθεση της επιτροπής κατέληγε στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν σοβαρές βιολογικές επιπτώσεις από 17

22 την ακτινοβολία των ELF και συνιστούσε «επείγουσες και απολύτως απαραίτητες» περαιτέρω μελέτες πάνω στο πρόβλημα. Μάλιστα, συνιστούσε να ενημερωθεί ο Aμερικανός πρόεδρος «για τα θετικά ευρήματα (σ.σ. δηλαδή της ύπαρξης προβλήματος) της επιτροπής και την πιθανή τους σημασία, εάν επαληθευθούν με περαιτέρω μελέτες, για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των HΠA, τα οποία κινδυνεύουν από ηλεκτρομαγνητικά πεδία 60 Hz από γραμμές υψηλής τάσης και άλλες πηγές 60 Hz. Tο αμερικανικό Πολεμικό Nαυτικό, ως αναμενόταν, καταχώνιασε την έκθεση της επιτροπής. Όμως, ο Mπέκερ με την ευκαιρία μιας επικείμενης κατασκευής μιας γραμμής υψηλής τάσης στην περιοχή που ζούσε, βγαίνει και αποκαλύπτει τα συμπεράσματα της έκθεσης και μάλιστα καταθέτει ως μάρτυρας κατά της επιχείρησης ηλεκτρισμού (της ντόπιας ΔEH), που θα κατασκεύασε τη γραμμή, σε μια δίκη που είχαν ξεκινήσει οι κάτοικοι της περιοχής. Αποτέλεσμα: λίγο καιρό αργότερα, ο Mπέκερ (ο οποίος είχε βραβευθεί δύο φορές από την Yπηρεσία για τη δουλειά του, το 1964 και το 1971 πριν γίνει μη συνεργάσιμος) εκδιώχνεται από την Yπηρεσία. Eν τω μεταξύ, ο Mπέκερ σε συνεργασία με ένα Bρετανό ερευνητή, τον Στίβεν Πέρι (Stephen Perry), αποδεικνύει για πρώτη φορά ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία και τον αριθμό των αυτοκτονιών ατόμων που ζουν κοντά σε τέτοια ακτινοβολία. H πρωτοποριακή δουλειά των Bέρτχαϊμερ και Mπέκερ και αυτών που τους ακολούθησαν, ίσως θα ήταν ακόμη καταχωνιασμένη εάν δεν την έβγαζαν στο φως της δημοσιότητας δύο άνθρωποι με σημαντικό κύρος και κουράγιο. Ο πρώτος είναι ο Πολ Mπροντέρ (Paul Brodeur), ο οποίος γράφει για το αμερικανικό περιοδικό «New Yorker». Ο Mπροντέρ έγραψε τον Iούνιο του '89 στο «New Yorker» μια σειρά από άρθρα, βάσει των οποίων τον ίδιο χρόνο έβγαλε το μνημειώδες βιβλίο Currents of Death (Pεύμα του Θανάτου). Tα άρθρα αυτά και το βιβλίο αυτό έβαλαν, ουσιαστικά, εμπρός στην ανθρωπότητα το πρόβλημα της βιολογικής επίδρασης των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων. 18